De Nieuwe Taalgids. Jaargang 38

[p. 111]

Gutturalisering en dentalisering in het Nederlands.

Mouillering veronderstelt de inwerking van een palatale klinker op een naburige medeklinker, waardoor het articulatiepunt van deze medeklinker in de richting van het palatum verschoven wordt. Bepalen we ons voorlopig tot de voormedeklinker t en de achtermedeklinker k. Bij de mouillering van de t verplaatst zich de articulatie naar achteren en bij die van de k naar voren. Door het ontbreken van een palataal medeklinkerphoneem, dat ik met tj wil aanduiden, leidt deze mouillering zelden tot een duurzame klankwijziging. Mij zijn slechts de volgende gevallen bekend, waarbij de gemouilleerde k op tj werd vastgelegd. Het zijn de onomatopeeën wvla. karretjiet × ndl. karrekiet (De Bo 496); Antw. tjeffen × ndl. keffen (Corn. Vervl. 2085); wvla. etje × ekke interjectie om viezigheid aan te duiden (De Bo 300) en het diminutiefsuffix ndl. -tje × -ke < -kîn. Het aantal gevallen is zoals men ziet gering.

Er bestaat echter bij enigszins geïsoleerde woorden de mogelijkheid, dat de mouillering nog op andere wijze tot een duurzame klankwijziging leidt en wel door de volgende ontwikkeling. De gemouilleerde t en de gemouilleerde k naderen elkaar wat de plaats van articulatie betreft. Ze kunnen elkaar in het midden van het monddak ontmoeten, zodat ze dezelfde acoustische indruk verwekken en niet meer te onderscheiden zijn. Indien het nu een woord betreft, dat niet door sterke familierelaties is gebonden, kan het gebeuren, dat de gemouilleerde t op de k wordt vastgelegd, dus naar achteren ‘doorschiet’ en dat de gemouilleerde k op de t wordt vastgelegd, dus naar voren ‘doorschiet’. De ‘vergissing’ wordt in zo'n geval niet gecorrigeerd. Het kan ook voorkomen, dat zulk een ontwikkeling geactiveerd wordt, doordat er een nieuwe associatie tot stand komt, die men gemeenlijk volksetymologie noemt. We krijgen dus het eigenaardige geval, dat de mouillering twee volkomen tegengestelde bewegingen kan doen ontstaan: t > tj > k en t < tj < k m.a.w. de mouillering kan leiden tot een gutturalisering en een dentalisering. Het hier volgende materiaal wil beide bewegingen demonstreren.

Gutturalisering: za. brik × brit ‘vuur van turf of licht hout, kolenvuur’ (Boekenoogen 113), fri. brjit, brut ‘turfbrok’ (Fri. Wb. I, 237), gron. braitn̥ ‘stukken, scherven, brokken’ (Ter Laan 129), eemslands brei̯tn ‘harde turf’ (Schönhoff § 80) bij ags. bréotan ‘broken’, on. brióta; za. griek × N. Holl. griet, gried < *grôđi- ‘bovenkorst van het grasland’, vgl. ofri. grêd ‘weiland, aangeslibd land’, mhd. gruot ‘nieuwe groei’ en za. begrieken × N. Holl. begrieten ‘het land, dat van de griet, graskorst beroofd is, weer met gras bezaaien’, vgl. mhd. grüeten ‘groen worden’ (Boekenoogen 262, 45; Bouman 35; De Vries, Westfri. W. 72; Karsten II, 207; I, 122, 187); Antw. hiksen × ndl. hitsen (Corn. Vervl. 1760); N. Holl. brandenekel; gron. brannekkel; W. Voorne, ze. broe(i) nekel × ndl. brandnetel (Boekenoogen 107; Karsten II, 142; Ter Laan 130; Van Weel 92; Verschuur 156; Dek 32); gron. laisk(e) × laist(e) ‘leest’ (Ter Laan 1052); twents, achterhoeks pik × pit ‘hoornpit van de koe’ (Bezoen, Ts. 55, 263), volksetymologie kan hier mede een rol gespeeld hebben; gron. tousteukeln̥ (Hl. Wk.) × tousteutn̥ ‘toestoten, toestoppen’ (Ter Laan 1052); Antw. tieke(n) × tietje(n) ‘vrouweborst’ (Corn. Bijv. III, 93), vgl. hiermee zuidafrikaans biekie ×

[p. 112]

bietje ‘beetje’ (Kloeke, ZfdMaa 18, 228); ze. zekelstoel × zetelstoel ‘leuningstoel’ (Dek 98; Verschuur 156); gron. smelkn̥ × smeltn̥ ‘smelten’ (Ter Laan 921); wvla. aambilk, anebilk × aambild, anebilt ‘aambeeld’, een compromisvorm is anebilkt (De Bo 5, 53); Antw. ze. enken, inken × enten, inten ‘enten’ (Corn. Vervl. 128, 593, 596, 1780; Verschuur 157); gron. smink × smint, smient, smaint ‘smient’ (Ter Laan 923). Friese voorbeelden: fikke, fikje × fitte ‘vitten’ (Fri. Wb. I, 351, 358); risk × rist ‘rist’ (Fri. Wb. III, 29, 30). Om te illustreren, hoe dicht k en t wel bij elkaar liggen als ze gemouilleerd zijn, iets wat er bij ons moeilijk in wil, is het wel aardig erop te wijzen, dat de Fransen de naam van de Friese zeeheld Tjerk Hiddes hoorden als Kiërkides. En nu de ontwikkeling in omgekeerde richting.

Dentalisering: ndl. fijt × mnl. fijc, ndl. dial. fijk, fri. fyk ‘ontsteking aan een vingerlid’ uit lat. fîcus ‘vijg’ en ‘vijgvormige verzwering’ (Boekenoogen 206; De Vries, Westfri. W. 70; Fri. Wb. I, 350); ndl. dial. venegriet, fijne Griet × venegriek, fennegriek ‘Grieks hooi, foenum graecum’ (Ter Laan 1057, 1084; Gallée 57; Hoeufft B.T. 157), volksetymologie heeft hier natuurlijk ook een rol gespeeld; za. klit × klik ‘tuitkan’ (Boekenoogen 450); gron. (Oldambt) laaitn̥ × laaikn̥ ‘baggeren’ (Ter Laan 488, 487), mnl. laycken, leicken, ladicken (Mnl. Wb. IV, 38), za. laaiken (Boekenoogen 547), fri. leikje (Fri. Wb. II, 144); N. Holl. let × lek ‘glans’, vgl. ndl. likken ‘doen glanzen’, za. lekstien ‘glanssteen’ (Boekenoogen 568, 571; Karsten II, 52; De Vries Westfri. W. 82); wvla. biltenboom, bilt × bilkenboom ‘berkeboom, berk’ (De Bo 135); za. muurt × N. Holl. murik (Boekenoogen 654; Karsten II, 71); gron. oetspietn̥ ‘uittrekken, gezegd van het zout uit spek of vlees’ × oetspiekn̥, oetspaikn̥ (Ter Laan 643), Kil. spiecken Sax. Sicamb. Aqua recenti macerare, misschien verwant met ndl. spaken, nhd. spachen ‘uitdrogen, barsten, zich samentrekken’ (Ndl. Wb. XIV, 2564; Dwb. X, 1828); za. (Wormer) skêpeteet × N. Holl. teek ‘schapeluis’, N. Holl. teekt ‘hetz.’ is wel door contaminatie ontstaan: teek + teet = teekt (Boekenoogen 879, 1049; Karsten II, 120); za. teekt ‘het bekleedsel van het bed, beddetijk’ is een dergelijke compromisvorm, ontstaan uit teek + *teet, de gedentaliseerde vorm (Boekenoogen 1050; Karsten II, 152); za. (Wormer) zetel × ndl. dial. zekel < lat. secula ‘sikkel’ (Boekenoogen 1251, 1255; De Vries Westfri. W. 106; Karsten II, 193; Opprel 90; Dek 98; Jongeneel 74). Friese voorbeelden: blits × bliks ‘bliksem’ ((Fri. Wb. I, 197); itichmaster, itiger ‘ijkmeester, ijker’ (Fri. Wb. II, 22).

Wat hier gezegd werd van t en k, geldt theoretisch ook voor d en g. In de volgende gevallen werd de gemouilleerde d gegutturaliseerd (d > dj > g): oudbeierlands bing × ndl. dial. bint, bin ‘stevig touw om lading vast te binden’ (Opprel 47; Boekenoogen 67; Karsten I, 130; Ter Laan 89); Antw. hengeling × endeling ‘tweede zwerm, die uit een bijenkorf zwermt’ (Corn. Vervl. 405, 550); vla. ze. limb. grengel, gringel, hringel, hriengel × ndl. grendel (Waasch Idiot. 266; Corn. Vervl. 508, 1728; Verschuur 128, Opm. 2; Dek 36; Jongeneel 23; Dorren 1, 43); limb. ing × ndl. einde, ende (Dorren I, 54; Jongeneel 28); Antw. singel (Kil. senghel) × sindel (Kil. sindel) ‘sintel’ (Corn. Vervl. 1104; Ndl. Wb. XIV, 1367). Het zijn uitsluitend nd-verbindingen.

Ik kon maar één voorbeeld van een gedentaliseerde g vinden. In Klein-Brabant komt voor vinder ‘vinger’ (Onze Taaltuin III, 215). Van

[p. 113]

Ginneken t.a.p. verklaart deze d uit dz in de geassibileerde vorm *vindzer. Maar hiertegen bestaat dit bezwaar, dat de uit g door assibilatie ontstane affrikata dz in de ndl. dialecten, net als in het Fries steeds tot z en niet tot d wordt vereenvoudigd.

In het hierboven geboden materiaal werd de mouillering steeds veroorzaakt door een naburige palatale klinker. Er zijn echter ook gevallen, waarbij het blijkbaar de medeklinkercombinatie is, die dezelfde uitwerking heeft. Het zijn de verbindingen met l, n en r, die hier in aanmerking komen. Een parallel hiermee vormt de overgang van de duitse ach-Laut > ich-Laut, die niet alleen plaats heeft na palatale klinkers en tweeklanken, maar ook na l, n en r: dolch, manch, storch. Men lette verder op het feit, dat er in het Fries assibilaties van k in de verbindingen lk, nk, rk voorkomen, zonder dat er i of j volgde, wat anders voor assibilatie conditio sine qua non is: elts ‘elk’; folts ‘volk’; meltse ‘melken’; lilts ‘lelijk’; mûnts monnik; †ljuts ‘leeuwerik’. Vgl. Loopstra, De assibilatie in de Oudfriese oorkonden, 120.

Indien de mouillering afhankelijk is van de medeklinkercombinatie leidt deze uitsluitend tot gutturalisering. Voorbeelden: gron. op klaand × op 't laand (Ter Laan 921); Kruiningen wanke × ndl. want ‘handschoen’ (Dek 95); N. Beveland mankel × ndl. mantel (Verschuur 122, 157); Kruiningen mange × ndl. mand (Dek 55); N. Holl. onger en donger ‘helemaal onder water’ (De Vries Westfri. W. 36); holl. wvla. (a)mangel × ndl. amandel (Ndl. Wb. IX, 1951); wvla. gork × gort (De Bo 383); Enschede krangkiel ‘onverschrokken’ × trangkiel (Bezoen, Diss. 33).

Onlangs hebben Frings en L.E. Schmitt (ZfdMf. 18, 49) het gutturaliseringsmateriaal, dat bekend was en de daarop betrekking hebbende literatuur bijeengebracht. Op ndl. taalgebied is het vooral Zuid-Limburg, dat gutturaliseert. Vgl. de woordenlijsten van Jongeneel en Dorren. Vooral in het Heerlens verschijnen onafhankelijk van de vocalische nabuurschap schier alle nd- en nt-verbindingen als ng- en nk-verbindingen. Bij Jongeneel vindt men: bank ‘band’, binge ‘binden’, brank ‘brand’, gronk ‘grond’, hank ‘hand’, hingere ‘hinderen’, kank kant, kink ‘kind’, lank ‘land’ enz.

Overzien we nog eens dit materiaal, dan krijgen we wel de indruk, dat er in het Nederlands sterk is gemouilleerd, vooral als men bedenkt, dat de behandelde gevallen grotendeels op ‘vergissingen’ berusten. Veel meer mouilleringen zullen weer ongedaan gemaakt zijn, door de invloed van verwanten, waar de bewuste consonant in andere niet-palatale omgeving voorkomt. Ook de talrijke gevallen van assibilatie, een derde mogelijkheid waarin de mouillering kan resulteren, bevestigen de sterke mouilleringstendentie in de ndl. dialecten. Letten we op de herkomst van het materiaal, dan moet het opvallen, dat de mouillering voorzover ze afhankelijk is van de medeklinkercombinatie zich meer landinwaarts concentreert, met name in Zuid-Limburg, dat een uiloper is van het grote gutturaliserende gebied van Rijn- en Moezelland, Luxemburg en Lotharingen, van waar ook het Zevenburgse kolonisatiegebied de gutturalisering heeft meegekregen. Voorzover de mouillering echter afhankelijk is van de gevoeligheid van konsonanten voor palatale klinkers, is ze een verschijnsel van de kustdialecten. Ook deze laatste conclusie wordt door de assibilatiegevallen bevestigd.

Arnhem.

A.P. Kieft.