De Nieuwe Taalgids. Jaargang 37

[p. 42]

Boekbeoordelingen.

Adriaen Valerius, Nederlantsche Gedenck-clanck, ingeleid en voorzien van biografische, taalkundige, historische en musicologische aanteekeningen door P.J. Meertens, Prof. Dr. N.B. Tenhaeff en Mevr. A. Komter-Kuipers. N.V. Wereldbibliotheek, Amsterdam, 1942.

De ‘Nederlantsche Gedenck-clanck’ zag het licht kort nadat de schrijver, Adriaen Valerius, was overleden; men schreef toen 1626. Het boek werd nooit herdrukt.

Wel gaf, in 1871, A.D. Loman de liederen die tussen de prozatekst verspreid staan, opnieuw uit. En deze liederen werden sindsdien steeds meer algemeen bekend; van de uitgave door Loman verscheen een tweede druk in 1893, een derde in 1911, een vierde in 1941. Daarbij bleef het niet. F.R. Coers gaf in zijn ‘Liederen van Groot-Nederland’ een nieuwe editie; deze dateert van 1914, en werd herdrukt in 1931. Tenslotte verscheen in 1941 nog een derde uitgave, door Dr. K. Ph. Bernet Kempers en Dr. C.M. Lelij; dit laatste boekje moest in hetzelfde jaar nog herdrukt worden.

Drie omstandigheden springen onmiddellijk in het oog. In de eerste plaats: sinds in 1940 de oorlog zich ook over ons land uitbreidde, is de belangstelling voor de liederen van Valerius met sprongen de hoogte ingegaan; in het jaar 1941 werden deze liederen niet minder dan driemaal herdrukt. Ten tweede: van deze liederen verschenen vele drukken en herdrukken; men zou verwachten dat er over deze poëzie nu ook verschillende en uitvoerige studies zouden verschijnen. Maar dit is tot nu toe niet het geval. Er bestaat een klein boekje over de Gedenck-clanck, door M.J. Leendertse, maar veel biezonderheden geeft dit niet. Er zijn enkele krantenartikels. Er zijn zijdelingse opmerkingen in handboeken en standaardwerken. Dat is alles. Tenslotte: de belangstelling gaat blijkbaar alleen uit naar de liederen, niet naar het gehele werk waarvan deze liederen slechts een onderdeel vormen, en evenmin naar de man die deze liederen voor het grootste deel zelf geschreven en de rest verzameld heeft.

Reeds uit deze feiten, afgelezen uit een bibliografie welke P.J. Meertens met veel zorg heeft samengesteld, kunnen we de betekenis verstaan van de nieuwe uitgave die de Wereldbibliotheek, onder de auspicïen van de stichting ‘Onze oude

[p. 43]

letteren’ ons thans komt aanbieden: een volledige herdruk van de oude Gedenck-clanck, een herdruk dus, niet slechts van de liederen, maar evenzeer van de prozatekst, van de citaten die deze tekst onderbreken, van de illustraties die het boek versieren. Zelfs het oorspronkelijke fraaie oblongformaat bleef behouden!

Deze herdruk werd verzorgd door een literator, P.J. Meertens, een historicus, Prof. Dr. N.B. Tenhaeff en een musicologe, Mevr. A. Komter-Kuipers. Zij schreven elk een inleiding. De inleiding van Meertens is een voorbeeld van eenvoud en degelijkheid. Hij geeft, maar dan zonder enige ophef, verschillende nieuwe biezonderheden, o.a. over de naam van de schrijver; elders sluit hij zich aan bij de conclusies die reeds vroeger getrokken werden, o.a. door Dr. F.C. Wieder wat betreft de oorspronkelijkheid der meeste liederen. Over het algemeen krijgen we de indruk dat slechts weinige van de gegevens die ons thans, na drie eeuwen, nog over Valerius ter beschikking staan, aan zijn speurzin kunnen zijn ontsnapt, maar wat blijft het beeld ook zo nog brokkelig en onvolledig. Tenhaeff is heel anders; hij legt er zich op toe een fraaie stijl te schrijven, maar dit verhindert niet dat hij op een terrein dat nog vrijwel geheel braak lag, aardige resultaten te bereiken weet; hij bespreekt voornamelijk de bronnen die Valerius voor zijn geschiedverhaal heeft gebruikt, en dan blijkt overduidelijk hoe weinig oorspronkelijk de schrijver was. Mevrouw Komter-Kuipers zet haar verhandeling al te breed op; zij geeft meer een algemeen overzicht van het muziekleven in de 17de eeuw dan een inleiding die in het biezonder op de liederen van Valerius is ingesteld. Het is waar dat voor menige beoefenaar van de letterkundige geschiedenis een dergelijk algemeen overzicht niet ondienstig kan zijn, maar dan zou dit toch elders een plaats gevonden moeten hebben, niet in deze uitgave, die slechts ten doel heeft de Gedenck-clanck in zijn oorspronkelijke vorm aan het Nederlandse volk terug te geven.

Het heeft bij een uitgave die zoveel verschillende kanten heeft, ontegenzeggelijk zijn voordelen wanneer iedere zijde belicht wordt door een specialist voor dat onderdeel. Maar het heeft ook zijn bezwaren. We zijn, juist door deze gespecialiseerde behandeling, vele interessante biezonderheden rijker geworden, maar tenslotte is de Gedenck-clanck het werk van één persoon, dus een eenheid, en verdient het derhalve een samenvattende beschouwing, die aan ieder onderdeel maar daarnaast ook aan het geheel vermag recht te doen. Eerst bij zulk een samenvattende be-

[p. 44]

schouwing zal het voornaamste probleem, waarvoor de Gedenckclanck ons plaatst, kunnen worden gepeild en, wie weet, op een bevredigende wijze kunnen worden verklaard.

Wij benaderen dit probleem misschien nog wel het gemakkelijkst door het stellen van enkele vragen. Welke plaats hebben de liederen in het volledige werk? Zijn het rustpozen in het verhaal? Zijn het de ogenblikken van bezinning? Tot nu toe hebben we deze liederen te veel op zichzelf beschouwd, wel een bewijs dat wij aan deze verzen een betekenis toeschreven, verre uitgaande boven wat de Gedenck-clanck ons daarnaast nog bieden wil. Maar waarom stijgen zij zozeer boven al het andere uit? P.J. Meertens liet in een bijlage nog een andere rijmproeve van Valerius afdrukken; we leren hem daaruit kennen als een dichter van de tweede of zelfs derde rang, met een sterke rederijkersinslag. Er komen in de Gedenck-clanck verschillende liederen voor die niet meer zijn dan deze bescheiden waardering aangeeft, maar daarnaast staan dan ook de verzen - en zij vertolken boete en lof, zelfvernedering en een trots zelfbewustzijn - welke nog heel een volk ontroeren kunnen, er is een gebed dat de harten stemmen kan van mensen in Duitsland, zowel als in Amerika. Hoe kon een minder dan middelmatig dichter deze verzen schrijven?

De nieuwe uitgave van de Gedenck-clanck geeft op deze vragen geen antwoord. Maar zij stelt deze vragen opnieuw, en zeer nadrukkelijk. Deze uitgave is geen bekroning; het is een grondslag. Het is een ‘voorgoed begonnen begin’. Het wachten is nu op de samenvattende studie die Valerius en zijn Gedenck-clanck naar hun diepste wezen aan ons ontdekt.

J. Haantjes.