De Nieuwe Taalgids. Jaargang 36

Losse notities.

Hoegenaamd.

Het is bekend dat Douwes Dekker, werkzaam in Lebak, eens een mondelinge boodschap aan de Resident heeft laten overbrengen door de controleur Van Hemert. Aangezien deze Resident, Brest van Kempen, in zijn rapport heeft verklaard, dat Dekker van het ‘ter zijner kenniskomen van zulke hoogst gewigtige feiten hoegenaamd geene voorafgaande opening’ aan hem gedaan had, is er wel verondersteld, dat Van Hemert de boodschap zou hebben vergeten. Men kan echter ook menen, dat de Resident hier het woord ‘hoegenaamd’ gebruikt in een betekenis, die sindsdien zich sterk heeft verbreid en thans de oorspronkelijke grotendeels heeft verdrongen.

Het Wb. geeft alleen de etymologische betekenis: hoe ook genaamd, welke naam ook dragende; en samen met een ontkenning dus: absoluut niets, volstrekt geen. Opmerkelijk is echter, dat de voorbeelden lang niet alle even overtuigend zijn. Wanneer Kneppelhout het heeft over een berg, ‘die niets hoegenaamd voor den reiziger oplevert’, is op zichzelf de betekenis van ‘nagenoeg’ zeer goed mogelijk. Toch komt het mij voor, dat de nieuwe nuance van jonger datum is: Van Lennep in de Pleegzoon, hfdst. XXX, gebruikt het woord in volkomen onbetwistbare zin. Twijfelachtig echter lijkt mij Cyriel Buysse, als hij in 1913 schrijft: Het riviertje ‘is als een aangename maar wel zeer haastige

[p. 248]

reiziger, die hoegenaamd geen tijd heeft zich daar op te houden’ (Per Auto). En geheel duidelijk, doch nu met gewijzigde betekenis, wordt het woord gebezigd door een Hilversumse schilder, die in de zomer van 1941 zegt: ‘Zo nu en dan krijgen wij nog een paar bussen verf, maar het is hoegenaamd niets.’

Dit laatste gebruik, dus als: ‘niet noemenswaard’, ‘het mag geen naam hebben’, wordt door de middelbare scholieren met grote meerderheid als juist erkend: in enkele klassen kwam hoegenaamd geen uitzondering voor.

Nabestaanden.

Een merkwaardig voorbeeld van de invloed, die homoniemen op elkander uitoefenen, vindt men in het woord ‘nabestaanden’. Oorspronkelijk gevormd uit ‘na’ in de zin van nabij, dichtbij, en uit ‘bestaan’ in de zin van verwant zijn: vgl. Reinaert 1480: Isengrine, die mi nie ne bestaet, heeft dit woord bij de nu-levenden een geheel andere betekenis-nuance gekregen.

Het ww. bestaan, met zijn grote groep van mogelijke begrippen, trekt zich steeds méér terug op het veelvuldigste: in wezen zijn, in leven zijn, in waarheid zijn. Voor de jongere generatie is de uitdrukking: ‘Hoe bestáat het’ zo gewoon, dat zij de woorden: ‘Hij heeft het bestaan, mij te beledigen’ slechts tenauwernood, en de uitdrukking: ‘Hij bestaat mij in de tweede graad’ in het geheel niet meer begrijpen.

Maar tegelijk met de verschuiving in het tweede lid, is ook het eerste gewijzigd. ‘Na’ betekent thans niet meer: nauw, dichtbij, doch: later dan. De nabestaanden zijn tegenwoordig de mensen die nog bestaan, nadat een ander gestorven is; en aangezien het uiteraard alleen geldt voor mensen die iets met elkaar te maken hebben, kent men dit woord voornamelijk in de zin van: vrouw en kinderen, eventueel man en kinderen, of de kinderen alléen, bij de dood van een der echtgenoten. De voorbeelden in het Wb. zijn alle aan ouder gebruik ontleend; het is trouwens niet uitgesloten, dat er van jonger datum alleen bewijsplaatsen te vinden zijn bij schrijvers, die voldoende thuis zijn in de taalgeschiedenis, om nog de oorspronkelijke betekenis te weten. Voor de velen, die het interpreteren op de nieuwe manier, blijft het een woord, dat de grenzen tussen passieve en actieve woordenschat wel nooit overschrijdt.

G. Stuiveling.