De Nieuwe Taalgids. Jaargang 36

[p. 234]

Hoeveel e^a-phonemen kent het Noordbevelands?

Voor dit kleine onderzoek heb ik mij bediend van het materiaal dat ik aantrof in A. Verschuur, Klankleer van het Noord-Bevelandsch, Amsterdam 1902, speciaal hoofdstuk II A.

Ik vond n.l., dat in dit dialect aan de Ned. onvolkomen e meer dan één klank beantwoordt. Een ĕ^a, welke ‘klinkt als de e in ndl. pet, met een steeds waarneembaar maar in duidelijkheid zeer variëerend Ă-timbre’; en een ē^a, ‘de aangehouden ĕ^a, maar met eenigszins duidelijker Ă-klank dan deze’ (§ 10). Dat a-timbre is geheel in overeenstemming met het door Verschuur § 1 geconstateerde verschijnsel, dat in het Noordbevelands de kaakstand bij vele vocalen biezonder wijd is.

Om nu de in den titel gestelde vraag te kunnen beantwoorden, is het nuttig, eerst het dialectmateriaal bijeen te zetten. In § 10 komen voor: pĕ^atə, tĕ^am, sχĕ^aə, ĕ^ant, lədĕ^atə, bē^adə, ē^a, ē^aə, in § 88 ĕ^aldər, ĕ^amdə, ιē^alə, ē^andə, ĕ^aleəm, ĕ^alt, wĕ^atə, smĕ^akə, mē^ar^əkə, tē^ar^əhə, zē^ahə, vē^ar^əkə, spĕ^atərə, dĕ^ak, strĕ^ak, dĕ^akə, tĕ^amə, strĕ^akə, ē^ar^əbĕ^ait, ē^ar^əm, ē^ar^əmōē^ə, bē^ar^əχ, dē^ar^əm, ē^ar^əχ, mē^ar^ək, sχē^ar^əp, wē^ar^əm, in § 91 en 92 ĕ^afən, həbĕ^at, həmĕ^at, mĕ^anə, rĕ^aχtə, smĕ^artə, trĕ^akə, slĕ^aχt, wĕ^aχt zĕ^ak, ē^al^əə, bē^alə, dē^al^{əvə, wēaə, ēarəbēarəə, stēarəvə, bēarəχ, tēarəvə}, in § 100 ĕ^asəns, in § 143 ĕ^aχt, vĕ^at, ĕ^amər, ē^aəvə en in § 104 ē^ar^əənst. Ogenblikkelijk valt uit dit materiaal af te leiden (hoewel Verschuur er ons nergens op wijst), dat ĕ^a voorkomt vóór t, m, p, nt, ld, ls, lt, k, f, nə, χt, rt, s, en ē^a in auslaut en vóór hə, də, lə, ndə, r^ək, r^əh, r^əb, r^əm, r^əχ, r^əp, l^əp, l^əv, r^əv. Of anders uitgedrukt: ĕ^a komt voor vóór de stemloze ploffers en glijders, vóór 1 of r + dentaal, vóór enkele 1¹⁾ (en r?)²⁾, vóór m, (ng?)²⁾ of n (behalve ndə), ē^a in de overige gevallen. Tenminste constateren wij dit laatste in auslaut, vóór 1 of r + velare of labiale consonant - met tussengevoegde svarabhakti -, vóór də, hə, lə, ndə. Voor de rest laat zich de opgestelde regel bij nader toezien redelijk wel veronderstellen.

1) Dit is te concluderen naar bĕal wel (§ 45) en fĭĕnĕal (§ 203).

2) Hierover heb ik geen materiaal.

[p. 235]

Dit alles wijst er dus op, dat men met twee vaste combinatorische varianten te doen heeft¹⁾.

Gedeeltelijk in strijd met genoemde afwisselingsregel lijkt het, dat, zoals § 92 en 100 ons leren, zonder enig betekenisverschil naast elkaar voorkomen: bĕ^arm en bē^ar^əm, dwĕ^arχ en dwē^ar^əχ, en zelfs ē^ardər en ĕ^ardər. Maar bij nader toezien zijn de paren bĕ^arm-bē^ar^əm en dwĕ^arχ-dwē^ar^əχ er toch niet mee in strijd, omdat wij de lengte van de vocaal vóór r + niet-dentaal óók bonden aan de optredende svarabhakti. Daarom mag ook het in § 143 voorkomend ləwĕ^arkə naast lŏŭĕ^arkə, aangezien ook hier de svarabhakti ontbreekt, dus toch nog als regelmatig opgevat worden. Historisch zou deze uitzondering overigens best te verklaren geweest zijn, daar de ĕ^a hier staat in een lettergreep die pas laat de hoofdklemtoon heeft gekregen, maar voor de opstelling van het huidig phonologisch systeem maakt het geen verschil of de uitzonderingen al dan niet historisch verklaarbaar zijn. En wat het ander paar: ē^ardər-ĕ^ardər betreft, dit is nu juist, omdat het klankverschil hier geen intellectueel-onderscheidende functie heeft, een duidelijk contra-phoneem-pleitend-paar in den geest van Van Ginneken²⁾ en bewijst dus nogmaals de samenval van ĕ^a en ē^a in één phoneem. Trouwens de bĕ^arm - bē^ar^əm- en dwĕ^arχ - dwē^ar^əχ-paren zouden, daar aan het vocaalverschil hier geen betekenisverschil beantwoordt, hetzelfde doen.

Hiermee is het onderzoek nog niet volledig te noemen. Ik heb, toen ik eenmaal uit de genoemde §§ de verdelingswet gevonden had, niet meer alle verspreide ē^a- en ĕ^a-woorden nagegaan. Toch lijkt ons materiaal ons wel voldoende zekerheid gebracht te hebben, want de verdere voorbeelden die ik nog onder ogen kreeg, volgden alle deze wet.

Eén ‘uitzondering’ moet echter vermeld worden. Tegenover ē^a hebben, met ē^a in auslaut, vond ik met ĕ^a in auslaut: ĕ^ahé (uitroep) § 45, kwĕ^a roep tegen paarden in de wei (§ 173) en wĕ^a wel en mĕ^a maar (§ 204). De eerste twee vormen als interjecties geen bezwaar tegen onze stelling; immers Jac. van Ginneken³⁾

1) Met opzet heb ik de samenstellingen niet in het onderzoek betrokken, omdat phonologisch-irrelevante rhythmische invloeden hier de eigenlijke verhoudingen zouden kunnen verdoezelen. Vgl. Jac. van Ginneken, De phonologie van het algemeen Nederlandsch, Onze Taaltuin II 322.

2) Vgl. Jac. van Ginneken ibid. 333.

3) Vgl. Jac. van Ginneken ibid. 322.

[p. 236]

adviseert, interjecties voor het opstellen van een phonologisch systeem buiten beschouwing te laten. Maar de beide andere, hoewel diachronisch volkomen duidelijk - immers bij ē^a is bə weggevallen en bij wĕ^a en mĕ^a 1 en r; en nu mochten we vóór bə, gelijk voor de en he ē^a verwachten en vóór enkele r en l ĕ^a - wijken zuiver synchronisch inderdaad van onze wet af. Daarom moeten wij haar in deze geest wijzigen, dat in auslaut steeds ĕ^a voorkomt, behalve wanneer het woord slechts uit één phoneem bestaat (dus in één geval!). De enige uitzondering is dan ĕ^a hé, maar deze is, gelijk gezegd, phonologisch onbelangrijk. Derhalve is er bij de vervangingswet geen enkele uitzondering te bekennen en is de phonologische eenheid van ĕ^a en ē^a volstrekt¹⁾.

A. Weijnen.

1) De quantiteit in de tweeklanken ĕ^ai en ē^ai werd hier natuurlijk buiten beschouwing gelaten. Immers het e^a-element daarin is zeker niet met onze ĕ^a-ē^a phonologisch identiek.