De Nieuwe Taalgids. Jaargang 35

Jespersen's taalbeschouwing.
Otto Jespersen, Efficiency in Linguistic Change [Det Kgl. Danske Videnskabernes Selskab. Historisk-filologiske Meddelelser. XXVII, 4]. København, E. Munksgaard, 1941. 90 blzz.

Wanneer een groot man als Otto Jespersen op 80-jarige leeftijd zekere ideën, die hij een halve eeuw beleden heeft, opnieuw

[p. 128]

formuleert en groepeert en ze met nieuwe beschouwingen aanvult, dan verdient dat feit in de taalkundige organen der verschillende landen gesignaleerd te worden, te meer nog wanneer, zoals in dit geval, de nieuwe publicatie uitmunt door klaarheid en zo rijk aan inhoud is, dat zij voor diengene, die niet aan de studie der grotere werken van denzelfden schrijver toekomt, deze tot zekere hoogte kan vervangen.

De auteur, die in 1894 zich een wereldnaam verwierf door zijn boek: Progress in Language, is steeds een idealistisch taalkundige geweest, gelovende aan vooruitgang der mensheid, die zekere idealen poogt te bereiken. Op het gebied der taal formuleert hij in zijn nieuwe boek het volgende ideaal: ‘the best is what with a minimum of effort on the part of the speaker produces a maximum of effect in the hearer’ (blz. 6), of, diachronisch gezien; ‘Linguistic changes should be measured by the standard of efficiency judged chiefly according to the expenditure of energy, mental and physical, both on the part of the speaker and of the recipient’ (blz. 85). Inderdaad is er, meent J., in de taalgeschiedenis vooruitgang in de richting naar het hier geschilderde ideaal; deze uit zich in de Indogermaanse talen in deze verschijnselen: 1. de vormen worden korter en 2. minder talrijk, 3. zijn regelmatiger gebouwd, 4. hun syntaktisch gebruik is regelmatiger, 5. door hun analytischer en abstracter natuur plooien zij zich gemakkelijker tot combinaties en constructies, 6. congruentie-regels zijn overbodig geworden, 7. een regelmatige woordvolgorde zorgt voor duidelijkheid en ondubbelzinnigheid.

Deze punten vindt men, iets uitvoeriger geformuleerd (naar des schrijvers boek: Language, van 1922), op blz. 8. Wanneer dan kort daarna op blz. 9 en 10 opgemerkt wordt, dat slechts twee schrijvers, Bally en Vendryes, na Jespersen ‘have dealt at some length with the question of progress in language’, en een sceptische houding dezer geleerden wordt geconstateerd, onderschat Jespersen, dunkt mij, de positieve invloed zijner ideën. Zonder bepaalde uitingen op het oog te hebben, durf ik wel te beweren, dat het geloof aan andere, vroeger veelal als een axioma beschouwde, schemata van typologische taalontwikkeling door Jespersen's optreden sterk is geschokt en die schok niet te boven is gekomen, en dat men in taalkundige kringen de progress-theorie, hoewel niet strict bewezen, als minstens even plausibel beschouwt als welke concurrérende theorie ook. Ik

[p. 129]

denk hierbij in het bijzonder aan de ontwikkelingstendentiè als zodanig en niet aan haar appreciatie. Men kan enerzijds Jespersen's wetenschappelijke overtuiging delen, dat de taal op den duur efficiënter wordt en anderzijds een minder efficiënte taal als even ‘goed’ of zelfs als ‘beter’ beschouwen. Dit is geen kwestie van taalwetenschap meer, maar veeleer van wereldbeschouwing. Jespersen kan men slechts gelukkig prijzen, dat hij in ‘a period when pessimism and misanthropy are as it were forced on one’ er troost in gevonden heeft ‘to find out some bright spots in the history of such languages as I am most familiar with’ (blz. 88).

In het eind der vorige eeuw accentuëerden de linguisten gaarne de psychologische verankering der taal en ook de feiten der taalontwikkeling verklaarde men bij voorkeur van psychologische standpunten. Een belangrijke plaats nam in de belangstelling der vakmensen de analogie in, voor welker verklaring het psychologische standpunt bijzonder voor de hand lag. Bij de ‘blind’ werkende klankwetten, gemakkelijker in de afzonderlijke talen constateerbaar dan doorgrondbaar tot in hun diepere oorzaken, hield men zich meer op de vlakte. Jespersen's leer impliceerde een sociologisch standpunt: de toenemende neiging tot ‘efficiency’ moet wel samenhangen met een evolutie der samenlevingen, al was vóór een halve eeuw de aard der wisselwerking niet minder duister dan zij het voor ons nog steeds is. Daardoor staat Jespersen naast De Saussure, wiens langue-begrip typisch sociologisch is - op de overeenkomst met Durkheim heeft Meillet gewezen - en die voor de synchronische taalwetenschap even vruchtbare zaden heeft uitgestrooid als Jespersen voor de diachronische.

Ik ga niet uitvoerig op de afzonderlijke hoofdstukken in. Niet alle zijn ze even belangrijk. Wanneer in een kort hoofdstuk over ‘semantics’ overdrachtelijke aanwendingen van woorden, zoals horen voor een drinkhoren of een muziekinstrument of als stofbenaming, of voet als lengtemaat of voor het onderste deel van een berg, als ‘useful’ of als ‘a gain for the language’ worden beschouwd (blz. 62), dan is daar weinig tegen in te brengen, maar met de in de historie der talen toenemende neiging tot ‘efficiency’ hebben deze feiten weinig te maken; metaphoren en metonymieën zullen wel, zolang er talen geweest zijn, zijn aangewend voor het ordenen van de wederzijdse verhouding der begrippen en hunner benamingen. Het boek bevat trouwens allerlei wat niet direct op het hoofdthema betrekking heeft,

[p. 130]

maar dikwijls zijn die passages waardevoller dan deze opmerkingen over ‘change of meaning’, welke ‘useful’ kan zijn.

Aan Meillet evenzeer als aan den blz. 25 geciteerden W. Horn (Sprachkörper und Sprachfunktion) herinneren Jespersen's beschouwingen over de invloed, die de waarde, de functie der woorden heeft op de ontwikkeling hunner klanken (24 vv.); hoe waar dit alles zijn moge, het bestaan van klankwetten, die geen uitzonderingen toelaten, wordt hierdoor niet weerlegd. Zulke klankwetten zijn er nu eenmaal, en zij zijn er in massa: als het Indoiraans alle e's en o's, lange zowel als korte, in a-klanken veranderd heeft, als elke Oudgermaanse z in het Nederlands en in andere talen r geworden is, als elke open ē in het Gotisch een gesloten ē geworden is en in het Duits een ā, wie kan dan de ‘Ausnahmslosigkeit’ loochenen? Ik geloof, dat het probleem der klankwetten door een phonologische beschouwing zeer verhelderd kan worden; dgl. onderzoekingen zal zeker ook Jespersen met vreugde begroeten, die tegenover de phonologie een sympathiserende houding aanneemt (blz. 83 v.), al interesseert hij zich ook minder voor de structurele tendenties als zodanig dan wel voor ‘the question whether such changes constitute an advantage to the speaking communities’, voor welke kwestie morphologie en syntaxis hem belangrijker lijken dan klankleer.

Een grote betekenis hecht Jespersen aan ‘the constant interplay of two opposite tandencies, one of an individual, and the other of a social character, one towards case and the other towards distinctness’ (blz. 15 vv.). Ook in dit punt gaat hij samen met Meillet, - en een zodanig samengaan van grote geesten, die niet tot éé school behoren en vaak verschillende punten van uitgang en oriëntering hebben, is steeds verblijdend, vooral als wij er de sterke divergentie naast plaatsen van de linguistiek van sommige jongeren, die wel eens de indruk maken er liever een eigen wetenschap voor particulier gebruik op na te houden, dan te zoeken naar vaste steunpunten voor voortgezette collectieve arbeid.

Leiden.

N. van Wijk.