De Nieuwe Taalgids. Jaargang 35

Over geannoteerde schooluitgaven en een merkwaardige drukfout in Woutertje Pieterse.

I.

Een letterkundig werk voor schoolgebruik voorzien van ver klarende aantekeningen is een lastig en vaak ondankbaar werk. Het lastige ligt voor den commentator maar zelden in het vinden van een eigen vernuftige verklaring van een duistere plaats. Hiervoor staan hem dikwijls - vooral wanneer het ‘klassieke’

[p. 41]

werken betreft, - vele bronnen ter beschikking. Hij weet evenwel - en dat is het ondankbare deel van zijn taak - dat de beoordelaar van zijn werk vaak zal beweren, dat hij òf te veel òf te weinig heeft verklaard; ook Hildebrand besefte dit, toen hij op het titelblad van zijn Na vijftig jaar op deze titel van zijn Camera-commentaar liet volgen: Noodige en overbodige opheldering van de Camera Obscura. Het schrijven van verklarende aantekeningen bij proza en poëzie voor schoolgebruik is ten slotte ook een vraag van methodiek van het taalonderwijs. Het opstellen van vaste regels en voorschriften op dit terrein blijft hachelijk en ongewenst.

Evenwel - vrijheid en stelselloosheid zijn twee. Wanneer men in de laatste regel van het bekende schouwburggedicht van Vondel

‘Daar Demokrijt om lacht en Heraklijt om schreit’

in een schooluitgave den leerling mededeelt, wie Democritus was, kan men hem omtrent Heraclitus niet in het onzekere laten; een schooluitgave van de Reinaert, die het Mnl. woord haghedochte verklaart, vertelt ook, wat barbecane betekent; wie in een leesboek voor leerlingen, die geen Latijn kennen, de uitdrukking mea culpa vertaalt, laat enige regels verder het woord peccavi niet onvertaald.

II.

Commentatoren zijn niet alwetend. Een eerlijke bekentenis, dat men een woord of een zin niet begrijpt, is natuurlijk geen schande en verre te verkiezen boven het listig over de moeilijkheid heenlopen of het geven van een ‘opheldering’, die kant noch wal raakt. Een fraai voorbeeld van het laatste treft men b.v. aan in een schooluitgave van Bredero's Klucht van de Koe (Uitgave van de N.V. Joh. Ykema's Uitg.-Mij. te 's-Gravenhage, 1925). De gauwdief is met den boer op weg naar Amsterdam en bij Kostverloren, waar hij de gestolen koe heeft neergezet, verwijdert hij zich een ogenblik van den boer onder het voorgeven, dat hij daar een schuld moet gaan innen bij iemand, die hem allang geld schuldig is (blz. 29). De dief zegt:

Ick souw gaeren wat gelts hebben hier van een Man:
Hy geeft noch hy en biet, en de Renten vermenichvuldigen.
Ick moet nou geld hebben, enz.

[p. 42]

In een verklarende noot wordt het begin van de tweede hier aangehaalde regels vertaald met.... ‘hij geeft geen biet’! Dat de commentator er ‘geen biet’ van heeft gesnapt, merkt zelfs een enigszins snuggere H.B.S.er op.

Een andere moeilijke plaats in de Klucht van de Koe (regel 619 in deze uitgave, blz. 45) laat de verklaarder kalm onbesproken. Het zoontje van den bestolen boer komt huilende op:

Goe-luydtjes heb gy myn vaar oock ghesien!
Emme gy Jonge, nou laet my betien.

Hier staat wel een aantekening bij betien, maar het veel moeilijker te begrijpen emme gy, daarover zwijgt de verklaarder in alle talen.

Een ander voorbeeld van onjuiste opheldering treft men aan in de (verkorte) schooluitgave van Sara Burgerhart, uitgegeven bij Meulenhoff. De ontstellende onwetendheid op Bijbels gebied bij de rijpere jeugd maakt dikwijls een verklarende aantekening bij een Bijbelse naam bitter nodig. Ook hier geldt natuurlijk: beter een bekentenis van onwetendheid dan een verkeerde of een halve verklaring. Van dit laatste vindt men in de genoemde Burgerhart-uitgave een voorbeeld op blz. 47. Daar staat, dat Juffrouw Hofland ‘als een echte dochter van Gaaijus’ de noden der Heiligen vervult. Die ‘dochter van Gaaijus’ wordt in een noot ‘opgehelderd’ met: Der Gerechtigheid? - Het onnozele vraagteken is al even merkwaardig als de onjuiste verklaring. De naam Gajus komt op verschillende plaatsen in de Bijbel voor, o.a. Hand. XIX, 29; Rom. XVI, 23; I Corinth. I, 14 enz. Men zie Bakels, Bekn. Bijbelsch Wdb. i.v.

Eveneens een halve verklaring vindt men in de (verkorte) schooluitgave van Woutertje Pieterse (Meulenhoff-editie, blz. 24; men vgl. Idee 377). Daar staat:

Stoffel hield 'n napreek, waarin -i aanvulde, wat huisdominee
vergeten had. Hij sprak van Koran, Dathan en Abiram.

In een noot wordt verteld, wie Dathan en Abiram waren terwijl tevens wordt verwezen naar Numeri XVI, vers 1-3. Maar wie is Koran? Dat de commentator dat niet weet, zij hem gaarne vergeven; dat hij dat echter niet eerlijk bekent in de noot, waar wel de identiteit van Dathan en Abiram wordt vastgesteld, dat acht ik een ernstig verzuim, omdat zulk een onvolledigheid het gedachteloos lezen bij de leerlingen in de hand werkt.

[p. 43]

III.

Maar wie is dan Koran?

Het lijkt mij toe, dat we hier te maken hebben met een merkwaardige druk- of schrijffout in Woutertje Pieterse. En wat de zaak nog moeilijker en ook nog merkwaardiger maakt, is, dat deze fout niet alleen voorkomt in alle mij bekende uitgaven van Woutertje Pieterse, maar volgens inlichtingen, die me welwillend werden verstrekt door den Heer H.A. Ett, Conservator van het Multatuli-Museum te Amsterdam, in alle daar geraadpleegde uitgaven van Multatuli's Ideeën, tot zelfs in de eerste uitgave, die van R.C. Meyer van 1862; verder in de Elsevier-Garmond-editie en in de zgn. luxe-uitgave, terwijl er in de Funkeeditie van 1872 ook van Koran wordt gewaagd; verder ook in de complete Woutertje Pieterse, verzameld uit de Ideeën, eerst door de Wed. Douwes Dekker en daarna door anderen (o.a. in de uitgave van Donkersloot in 1938).

We spraken hierboven van een drukfout; ik ben er n.l. van overtuigd, dat we hier te maken hebben òf met een schrijffout van Multatuli, òf met een zetfout, die merkwaardigerwijze van de eerste uitgave af in alle verdere edities is overgenomen. Uit het verband blijkt n.l. ten allerduidelijkste, dat hier sprake is van Korah (in een andere transscriptie uit het Hebreeuws ook vaak Korach genoemd), die in Numeri XVI met Dathan en Abiram genoemd wordt als een der lieden, die samenspanden en in opstand kwamen tegen Mozes en Aron.

Het lijkt me niet waarschijnlijk, dat Multatuli, die tamelijk ‘bijbelvast’ was, zich met den naam Korah zou hebben verschreven; om met volstrekte zekerheid vast te stellen, of dit misschien niet tòch het geval is geweest, zou men het handschrift der Ideeën ter plaatse moeten raadplegen; in verband met de gedeeltelijke evacuatie onzer musea en bibliotheken moesten we dit onderzoek uitstellen tot rustiger tijden.

Maar er stond ons in dezen een ander hulpmiddel ter beschikking, een surrogaat, zo men wil, maar dan in dit geval een surrogaat, dat van werkelijke waarde is. We treffen in de in 1937 bij Meulenhoff verschenen Bloemlezing uit Multatuli's werken (in de serie Meulenhoff's Bibliotheek van Nederlandsche Schrijvers) enige facsimilés van brieven van Multatuli aan. Wanneer men in deze copieën het handschrift van Multatuli nauwkeurig bekijkt,

[p. 44]

kan men vaststellen, dat hij de schrijfletter h weliswaar dikwijls zeer duidelijk schreef, maar ook vaak (en vooral midden in een woord of aan het eind er van) zo ‘slordig’ en klein, dat men nauwelijks een verschil ziet tussen een n en een h.

Ik meen te mogen aannemen, dat we hier de oorzaak van de foutieve schrijfwijze van de naam Korah, getransformeerd tot Koran, hebben te zoeken, een fout, die dan klakkeloos door de verschillende latere uitgaven van de Ideeën en de afzonderlijke edities van Woutertje Pieterse is overgenomen. Men moge dit dom noemen; maar ook Homerus sliep weleens.

Leiden.

B.M. Noach.