De Nieuwe Taalgids. Jaargang 34

[p. 308]

Over de faktor cliché-werking bij het gebruik van het voornaamwoord het.

Zoals de geschriften ‘Hij of Zij of Het’ van Ph. J. Simons, opgenomen in ‘Nederlandse spelling, geslacht en verbuiging’, en ‘Pronominale problemen in het Nederlands’ van Dr. G. Royen O.F.M. (resp. aan te halen als S en Rp met bladzijnummer) leren, is de pronominale aanduiding in onze koinê de resultante van een groot aantal psychiese faktoren, onberekenbaar in hun onderlinge sterkte: vandaar de moeilikheid om die aanduiding in regels te vangen. Wij menen nochtans dat één faktor, die o.i. dikwels de keuze van het pronomen het (et, 't) of dat bij een nietonzijdig naamwoord meehelpt bepalen, nog niet vermeld is. We zeggen uitdrukkelik ‘meehelpt bepalen’, want we bedoelen niet te beweren dat die faktor in de hierna te noemen voorbeelden de enig werkende is. Bovendien kunnen, bij gelegenheid, andere faktoren zodanig de overhand hebben dat de keuze niet op het pronomen het valt, maar op hij (ie), hem ('m), ze, die.

Er zijn talloze cliché-zinnetjes waarin het pronomen het op grammaties (ook ouderwets-grammaties) normale wijze funktioneert, hetzij als rechtstreekse aanduiding van een zelfstandigheid die op andere wijze dan door een substantief aan spreker, hoorder of lezer kenbaar geworden is, hetzij als aanduiding van een werking, van de inhoud van een volzin, enz. Dergelijke zinnetjes worden in hun geheel in het geheugen vastgelegd, en komen dus weer gemakkelik in hun geheel daaruit te voorschijn, ook dan als ‘het’ daarbij een door een niet onzijdig substantief kenbaar geworden zelfstandigheid aanduidt.

Iemand kan aan een kennis vragen: ‘Hoe vond je 't gisteravond?’ De tijdsbepaling ‘gisteravond’ is dan voor de hoorder een voldoende aanwijzing wat met 't bedoeld is: een toneelvoorstelling, een lezing, enz. Natuurlik wordt op de zó gestelde vraag eveneens met het geantwoord: ‘Ik vond het mooi, matig,’ e.d. Maar een oordeelvelling als ‘Ik vond het mooi’ legt zich als stereotiep geheel in het geheugen vast, en het is dus begrijpelik

[p. 309]

dat die ook weer in zijn geheel tot uiting komt, als de vraag een andere keer luidt: ‘Hoe vond je de lezing gisteravond?’

De oordeelvelling kan ook een besproken maar niet benoemde handeling, houding of karaktertrek van een niet tot de aanwezigen behorend persoon betreffen, en de woordvoerder kan aan 't eind zeggen: a. ‘Ik mag het niet erg, dat iemand zo'n overdreven goedzak is.’ Maar een andere keer zal iemand naar analogie hiervan zeggen: ‘Die overdreven goedheid, ik mag het niet erg.’ Zo ook a. ‘Ik vind het heel aardig dat jullie me wilt bejubelen, maar ik heb het liever niet.’ b. Al de officiele toespraken, ik heb het liever niet meer (Rp 96).

Doordat oordeelswerkwoorden als vinden, mogen, enz. honderden malen op grammaties normale wijze met het pronomen ‘het’ verbonden worden, sleept zo'n werkwoord dit pronomen ook gemakkelik mee als aanduiding bij een niet-onzijdig substantief.

Of nu dit laatste naar de oude schrijftaalgrammatica bepaaldelik fout is, weet ik niet. Zeker was het vroeger geen ‘bon ton’, aldus te schrijven: het persoonlik voornaamwoord behoorde in genus overeentestemmen met het korresponderende naamwoord (behoudens mogelike prevalering van de sexe). Dus: ‘Hoe vondt gij de voorstelling van gisterenavond?’ ‘Ik vond haar zeer schoon.’

Tegenwoordig schrikken ook veel Te Winkelaars voor dergelijke potsierlike taal terug: ze durven te schrijven je i.p.v. gij, heel mooi i.p.v. zeer schoon en ze verzachten het plechtstatige haar tot ze. Voor een Benedenmoerdijker is dit ze hier vermoedelik ook wel natuurlike taal. Maar voor een ‘Hollander’ is het uitsluitend het (niet 'm).

We geven nu een voorbeeld van een andere kategorie van stereotiepe uitingen met ‘het’: de gewaarwordings-, algemener de belevings- en kennisnemingsuitingen.

Iemand is naar bed gegaan met erge hoofdpijn. Na een uurtje komt een huisgenoot vragen: ‘Hoe is het er mee?’ De patient kan dan antwoorden: ‘Ik voel het nog wel,’ omdat volkomen duidelik is dat hij met ‘het’ de zaak ‘pijn’ bedoelt, ook zonder het woord te noemen. Maar als de vraag nu geluid had: ‘Hoe is het met de pijn?’, dan is het natuurlik dat de patient een clichézinnetje als ‘ik voel het nog wel’ evengoed tot uiting brengt. (Vgl. S 222).

We geven nog enkele voorbeelden.

a. ‘Hoorde je dat? (dat = een knal). Neen, ik hoorde het niet.’

b. ‘Nu en dan slaakt een gewonde een kreet. Niemand hoort

[p. 310]

het nog’ (S 222). Het staat intussen voor mij niet vast dat ‘het’ hier diskongruerend met het niet-onzijdige woord kreet gebruikt is; het kan ook de inhoud van de hele volzin: ‘Nu en dan enz.’ aanduiden.

a. ‘Zag je die ster daar vallen?’ ‘Neen, ik zag het niet.’ b. ‘Zag je die vallende ster?’ ‘Neen, ik zag het niet.’ 't Kan echter zijn, omdat niet de ster op zichzelf, maar het vallen hoofdzaak is, dat de antwoordgever, al luidde ook de vraag: ‘Zag je die vallende ster?’ niettemin reageert op de vraag ‘Zag je die ster vallen?’ In dat geval is de hoofdfaktor die ‘et’ in het antwoord bepaalt: de aanduiding van de inhoud van de gedachte zin ‘die ster vallen’ = ‘dat die ster viel’. Men zou dit latente kongruentie met de inhoud van een zin kunnen noemen (vgl. Rp 35 vv.).

a. ‘Hoe smaakt het?’ (vraag van de huisvrouw, waarbij het bv. het middagmaal of de soep beduidt). b. ‘en at den aardappel op (nl. in margarine gedoopt). Hoe smaakt dat? vroeg Kokkie’ (Rp 97).

a. ‘Het walgt me, aldoor zijn lof te horen zingen.’ b. ‘Soms walgt het me, die geur van de ribes’ (S 222).

a. Hij zal het niet meer beleven, dat zijn kinderen groot woorden. b. ‘dat ie 't misschien niet meer zou beleven, dien massaopstand’ (Rp 96).

a. ‘In die tijd voer de trekschuit nog.’ ‘Ik heb dat nog gekend.’ b. ‘onze maatschappelike organisatie, die in de orde waarin we het van onze geboorte gekend hebben, een produkt is van de Franse Revolutie.’ (S 216).

Een andere kategorie van cliché-uitingen met het of dat zijn die, die betrekking hebben op het ontstaan, het bestaan, het verloop, het aflopen van toestanden en gebeurtenissen, de uitvoering en het effekt van handelingen.

Iemand komt haastig de schouwburg binnen en vraagt aan de vestiairejuffrouw: ‘Is het al begonnen?’ De juffrouw antwoordt: ‘Ja mijnheer, 't is net aan de gang.’ Of, ironies: ‘Maar mijnheer, 't is al bijna weer afgelopen.’ Beide, de mijnheer en de juffrouw, weten dat met 't de voorstelling van die avond bedoeld is. Maar een andere keer, als de vraag luidt: ‘Is de voorstelling al begonnen?’ zal het zinnetje ‘'t Is net aan de gang’ even gemakkelik geantwoord worden.

Iemand verkeert in onaangename omstandigheden en vertelt daarvan aan een vriend. Deze troost: ‘O, dat kan nog best terecht-

[p. 311]

komen.’ Met ‘dat’ wordt dan duidelik de besproken (maar niet benoemde) toestand bedoeld. Maar het stereotiepe zinnetje ‘dat kan terechtkomen’ zal even gemakkelik opkomen in: ‘De finantiële kant van de ramp, dat kan nog terechtkomen’. Andere voorbeelden van deze rubriek zijn:

a. ‘Dan bestaat de mogelikheid dat de patient bewusteloos wordt, maar gewoonlik treedt dit niet op.’ b. ‘Dan ontstaat de ziekelike toestand die wij bewusteloosheid noemen. Gewoonlik treedt dit niet op’ (S 253).

a. ‘In iedere maatschappij zullen arme mensen voorkomen. Dat krijg je nooit weg.’ b. ‘Armoe, dat krijg je nooit weg’ (S 250).

a. ‘De staten zullen zich nu verenigen, om oorlogen in 't vervolg te voorkomen. Dat komt, dat gebeurt stellig.’ b. ‘Nu krijgen we de volkenbond! Dat komt, dat is er’ (S 217).

a. ‘Eet nu maar lekker (Drink nu eerst eens). Dat zal je opknappen.’ b. ‘Hij had trek in een borrel. Dat zou 'm wat opkikkeren’ (Rp 97).

Tot deze rubriek behoren ook uitdrukkingen als ‘dat is netjes in elkaar gezet’; ‘'t is in elkaar gezakt, gevallen, gestort’; ‘'t ligt op zijn oor, in duigen’ enz. Dit alles wordt gezegd van stoffelike en geestelike bouwsels: een brug, een toren, enz. die de spreker met de vinger aanwijst, zonder ze te noemen; een maatschappelik stelsel, een verdedigingsisteem, dat besproken, maar niet benoemd is. Vandaar nu ook zinnen als: ‘We kunnen zien dat er van die oude orde niets meer over is; 't is in elkaar gezakt.’ (S 216). ‘We zouden naar Gulpen gaan om daar de brug te bezichtigen. Dit was prachtig in elkaar gezet.’ (Rp 36).

De hier besproken faktor is misschien minder van psychiese dan van verstandelike aard; immers hij berust op geheugenwerking. Intussen zou men ook kunnen staande houden dat er bij het bezigen van de bedoelde cliché-zinnetjes sleur in 't spel is, en dit is dan weer een psychies element, gevolg van de geestestraagheid, waaraan een mens dikwijls laboreert.

Ten slotte merken we op dat Royen op één plaats ook rekening houdt met de mogelikheid van een cliché-faktor. Als hij (Rp 97) het voorbeeld geeft: ‘Och ja, liefdadigheid gaat zo ver als 't voeten heeft,’ voegt hij daaraan toe: ‘Men lette intussen op de staande uitdrukking.’

H.B.A. Bockwinkel.