De Nieuwe Taalgids. Jaargang 33

[p. 330]

Boekbeoordelingen.

J.A. Rispens: Richtingen en figuren in de Nederlandsche Letterkunde na 1880 (Kampen - J.H. Kok N.V. - 1938). Prijs f 3,90, geb. f 4,75.

Dit werk is een verrassende en verheugende verschijning. Voor studerende lezers, voor alle belangstellenden in hedendaagse letterkunde biedt zich hier een gids aan die in alle opzichten gehoor verdient: bezonken wijsheid gaat samen met diep inzicht en fijne dichterlijke smaak. In onze tijd is het een zeldzaam verschijnsel dat iemand die wat te zeggen heeft, zó lang blijft zwijgen, en pas meer dan twintig jaren na zijn studietijd met breed opgezet werk voor den dag komt, als vrucht van veeljarige studie, lektuur en overdenking.

De wordingsgeschiedenis - en daarmee ook de zwakke zijde - van zijn boek heeft de schrijver in zijn ‘Woord vooraf’ openhartig blootgelegd: ‘Ik had enkele opstellen geschreven over Nederlandsche auteurs, die mij boeiden, uit het laatst der 19e en het begin der 20e eeuw. De uitgever wilde ze publiceeren, maar zag ze, om practische redenen, gaarne uitgebreid tot een meer volledig overzicht van de richtingen en figuren in de Nederlandsche litteratuur na 1880. Dit bracht z'n bezwaren mee, omdat nu het spontane door het plichtmatige moest worden aangevuld.’ Dat ‘plichtmatige’ viel in de praktijk mee, getuigt de schrijver. Menig lezer zal de wenk van de uitgever allerminst misplaatst achten, en met hem van mening zijn, dat Rispens voor deze uitgebreidere taak berekend en bevoegd was. Tweeslachtigheid in de compositie was bij deze opzet onvermijdelijk. Intussen is er alle reden om oprechte waardering de boventoon te laten.

De brede ‘Inleidende beschouwing’ boeit al dadelijk door wijsgerige bezinning, door een streven naar begrijpen, waarderen en bewonderen, door een poging om de letterkunde van ons kleine land in verband te brengen met de belangrijke geestesbewegingen in de wereld. De grote denkers en dichters van alle tijden, grondig bestudeerd, zijn niet op zij gedrongen door de Nederlandse letterkunde van de dag, hoe ‘aktueel’ ook, maar

[p. 331]

omgekeerd verzuimde de schrijver niet, met onverzadelijke belangstelling al wat in het vaderland zijn aandacht trok te volgen. Dichterlijk en muzikaal van aanleg, ging zijn liefde allereerst naar de poëzie, maar het is ‘begrijpelijk dat men van dichters, wier verzen men bewondert, de geheele persoonlijkheid wil kennen en hun plaats in het geestelijk verband van den tijd’ (blz. 241). Louter aesthetische beschouwingen waren dus niet te verwachten; romankunst en kritiek kunnen voor het dieper peilen van de persoonlijkheid even leerzaam zijn als verzen.

Zelden heb ik een boek gelezen, waarin zoveel en zo velerlei auteurs aangehaald worden. Men wachte zich intussen daarin een ijdel vertoon van ‘belezenheid’ te zien. Deze eigenaardigheid komt voort uit een behoefte aan confrontatie. De bescheiden, naar objectiviteit strevende denker wil zijn opvatting toetsen aan die van anderen, niet om zich daarachter te verschuilen, maar om eigen mening te verscherpen en, zo nodig, zonder aarzeling partij te kiezen. Dit geschiedt niet slechts een enkele maal: het is bij Rispens tot methode geworden, b.v. in de hoofdstukken over Van Looy, Boutens, Van de Woestijne, Dèr Mouw, Leopold. Voor de studerende lezer heeft het een onmiskenbaar voordeel: het prikkelt tot eigen onderzoek en oordeel. Anderzijds kan het, bij overdrijving, leiden tot een zekere omslachtigheid, tot een uitgesponnen polemiek, die beter in een essay dan in een samenhangend geheel past. Aan de compositie van het boek zou het ongetwijfeld ten goede gekomen zijn, als de schrijver zich meer beperking had opgelegd.

Dezelfde neiging tot confronteren leidde ook tot verhelderende parallellen tussen dichters onderling, tot vergelijking met buitenlandse kunstenaars, met soortgelijke uitingen in muziek en schilderkunst, bewijzen van de veelzijdige belangstelling van de schrijver. Zulke vergelijkingen zou men ongaarne missen.

Om de verdiensten van dit boek ten volle recht te doen, zou een gedetailleerde bespreking en beoordeling nodig zijn. Wie de gewoonte heeft, treffende passages, juiste karakterisering, oorspronkelijke en diepzinnige opmerkingen - veelal in aforistische vorm - aan te strepen, vindt hier veel van zijn gading: men zou er bladzijden mee kunnen vullen. Over de hoofdfiguren van de Tachtigers weet Rispens, ondanks het vele dat daaromtrent reeds geschreven is, menige juiste opmerking te maken. Ook waar hij bijfiguren maar even aanstippend karakteriseert,

[p. 332]

blijkt zijn bekendheid met hun werk: van tweedehandse kennis toont hij afkeer.

Diepgaand zijn vaak de inleidingen, b.v. tot het proza (blz. 122-126) en de dramatiek (blz. 166-169). Soms is zijn wijsgerige betoog, in zijn beknoptheid moeielijk te volgen voor degenen die de aangehaalde werken niet kennen, b.v. in de inleiding op blz. 243-251, waar hij m.i. de bevatting van de meeste lezers overschat. Het daarop volgende vijfde hoofdstuk, over de generatie van 1910 behoort, met het vierde, tot de beste van zijn werk. In enkele bladzijden geeft hij met merkwaardige inleving, een beeld van zeer uiteenlopende auteurs: Adama van Scheltema en Boutens, Van de Woestijne en Dèr Mouw, Gossaert en Israel de Haan, enz. Deze karakteristieken, berustend op een bezonken oordeel, zijn niet bestemd voor vluchtige lektuur, maar winnen bij herlezing en overdenking. Natuurlijk zal niet ieder alle uitgesproken oordelen onderschrijven; ze zijn dan ook niet in volstrekte zin als ‘objektief’ bedoeld!

In het zesde hoofdstuk zijn we genaderd tot de jongste periode, van ‘vitalisme en nieuwe zakelijkheid’. Ook op de geestesgesteldheid van figuren als Marsman, Ter Braak, Du Perron, Vestdijk en Slauerhoff, in hun levensbeschouwing zozeer van de schrijver verschillend, tracht hij begrijpend door te dringen, zich vrij houdend van vooroordeel en sektarisme. Eerst door de afzonderlijke en naar verhouding brede behandeling (+ 40 blz.) van de ‘Protestants-Christelijke richting’, in het achtste hoofdstuk, blijkt dat dit de kring is waar hij zich het best thuis gevoelt, al sluit dit een kritisch standpunt niet uit. De schrale behandeling van de ‘Jong-Katholieken’ (Hoofdstuk IX) in + 10 blz. steekt daar wel eigenaardig tegen af, al komen daarin o.a. Van Duinkerken en Engelman goed tot hun recht. De beperking lijkt dan ook eer door mindere belezenheid dan door partijdigheid veroorzaakt. Zeer veel tekort komt het slothoofdstuk over ‘De Vlamingen’. Dat dit eigenlijk een ‘zelfstandige litteratuur’ zou zijn (blz. 408), is een verlegenheids-argument. Dan zou immers het ingelaste, zeer goede essay over Gezelle (blz. 98-121) en de diep gaande behandeling van Van de Woestijne in dit boek òf misplaatst geweest zijn, òf overgebracht moeten worden naar het slothoofdstuk, dat dan aan de gehele ontwikkeling van de Zuid-Nederlandse letterkunde na 1880 gewijd zou zijn. Hier stond de keuze alleen tussen weglating of uitbreiding.

Dit laatste bezwaar brengt ons tot de zwakke zijde van dit

[p. 333]

boek, waarop in het begin van deze bespreking gezinspeeld werd. Met de compositie heeft de schrijver telkens verlegen gezeten. Een volledige en in onderdelen evenredige litteratuurgeschiedenis sedert 1880 is er niet uit gegroeid. Verslapping is vooral merkbaar in de laatste hoofdstukken: in het biezonder het zevende is wat bont en rammelend van samenstelling. Mijn indruk is echter dat Rispens stellig de eigenschappen bezit om een gaaf geheel te bouwen. Zijn werk, dat van allerlei zijden zo goed ontvangen is, en boven de meeste geschriften over deze periode uitsteekt, zal wel een tweede uitgave beleven. De bescheiden auteur zegt nu reeds dat hij ‘steeds scherper vele onvolkomenheden gaat zien, en vele passages zou willen herschrijven’ (blz. 426), maar dat hij daarvan vooreerst meer schade dan voordeel verwacht. Zal de tijd hem in staat stellen om ‘afstand te nemen’, en daarna verbeteringen aan te brengen? Niet om ‘het persoonlijke weg te werken in de richting van een indifferente objectiviteit’, want in dat persoonlijke zit juist de hoofdverdienste; wèl om het snoeimes ter hand te nemen, onnodige uitweidingen (als op blz. 184-185, of bovenaan blz. 235) te schrappen en te beknopte karakteristieken, die niet meer dan losse notities zijn, uit te werken. Dan zou er ook gelegenheid zijn om kleine onnauwkeurigheden of slordigheden, waarop andere beoordelaars reeds gewezen hebben, te verwijderen. Ook zou de persoonlijke en vaak aantrekkelijke stijl er bij winnen als de schrijver minder gebruik maakte van inkonsekwent toegepaste haakjes, die voor degene die horende leest, de zinsbouw storend verbrokkelen of verslappen. Moge de schrijver het dus opnieuw ‘plichtmatig’ achten, zijn werk niet in de steek te laten, en bij een omwerking ons een tweede verrassing bereiden. Intussen herhalen wij dat het boek ook in deze vorm warm aan te bevelen is. Vooral docenten, wier taak het is liefde en belangstelling te wekken voor de eigentijdse letterkunde, zullen goed doen dit voorbeeldig geschrift van hun kunstzinnige ambtgenoot te bestuderen.

C.G.N. de Vooys.

Bernard Verhoeven, De Zielegang van Henriette Roland Holst. Uitgave Het Spectrum, Utrecht, z.j.

Aan het opstel, dat de schrijver in 1925 onder deze titel publiceerde, bewaarde ik geen goede herinnering. Het kenmerkte zich m.i. door een gezwollen stijl, die vloekte bij de strenge

[p. 334]

eenvoud der besproken figuur - het pathetische woord ‘zielegang’, voor wat een gewoon mens bijv. innerlijke ontwikkeling zou noemen is hier karakteristiek -, en verder door wat men beknopt maar niet beleefd aanduidt als ‘Rooms annexionisme’ Aan de oprechte bewondering van de essayist voor de dichteres viel niet te twijfelen, ook verkondigde hij niet bepaald feitelijke onjuistheden, maar hier gold naar mijn gevoel het woord dat Verhoeven zelf van Mevr. Roland Holst aanhaalt: ‘alles is anders, omdat iets een ietsje anders is’.

Sinds 1925 heeft Verhoeven niet alleen zijn essay tot de dubbele omvang moeten uitbreiden, maar ook zijn toekomstverwachtingen moeten herzien. Voor de wijze waarop hij dat gedaan heeft, heb ik een onvoorwaardelijk respect: hier is generlei zuurheid, geen naar-zich-toe-rekenen, er is met handhaving van eigen standpunt aandacht en begrip. Ook wie de figuur van Mevr. Holst wel ‘kent’, en aan een inleidend overzicht van haar lyrisch werk voor zichzelf niet zozeer behoefte heeft, zal bijv. het hoofdstuk over ‘Het grote keerpunt’ en het slotkapittel met winst lezen.

Verhoeven beperkt zich streng tot de taak die hij zichzelf gesteld heeft: de geschiedenis van een innerlijke ontwikkeling te schrijven. Dat brengt mee dat het accent heel sterk valt op het persoonlijk-lyrische, met verwaarlozing van de politieke en sociale, aspecten, - wat binnen het bestek van 150 pagina's waarschijnlijk juist is. Toch zal de geschiedenis van een ‘hart, ingescheept op 't wereldwoelen’ tenslotte nooit bevredigend te schrijven zijn zonder van dat wereldwoelen notitie te nemen: Het Feest der Gedachtenis verstaat men niet buiten de Wereldoorlog om, Verzonken Grenzen niet los van de revolutiejaren, Verworvenheden niet onafhankelijk van de positie van het socialisme in de na-oorlogstijd.

Niettemin: binnen zijn begrenzingen een aanbevelenswaardig boek.

Hillegersberg.

M.H. van der Zeyde.