De Nieuwe Taalgids. Jaargang 33

Over rauwkost en sneltreinen, groothandelaren en kleinkinderen.

Enige tijd geleden raakten we in een kring, die overigens door alles behalve wetenschappelijke zin bijeengebracht was, aan 't praten over het bestaansrecht van het woord ‘rauwkost’. De voorstanders van dit nieuwe voedingsstelsel bleken ook voorstanders van het woord te zijn. Tegen het bezwaar, dat het een germanisme was, dat het eigenlijk, met het oog op het nederlandse taaleigen, ‘rauwe kost’ of ‘rauw eten’ zou moeten zijn, kwamen zij met woorden als ‘witkiel’ en ‘sneltrein’. Toen daarop werd geantwoord met ‘rode wijn’ en ‘volle melk’, stelden zij daartegenover weer ‘hoogspanning’; en toen tegen die vorm bezwaar werd gemaakt, kwamen zij met ‘spitsboog’ en ‘roodborstje’. Nu waren de omgeving en het taalkundig inzicht van het gezelschap niet zo, dat een meer of minder wetenschappelijke uiteenzetting kans op aandachtig gehoor zou hebben gehad; en daar me bovendien de zaak zelf niet helder voor de geest stond, deed ik er het zwijgen verder toe.

Maar op een reis in Duitsland werd ik getroffen door het veelvuldig voorkomen van een aantal vormen, die me er nogeens over deden denken. De uitkomst van die overwegingen zijn misschien van belang.

[p. 30]

In Duitsland dan kwamen, in advertenties en krantenverslagen, op uitgangbordjes of waar ook, tal van vormen voor in de samengevatte vorm, d.w.z. niet als twee woorden, een zelfstandig naamwoord door een bijvoegelijk voorafgegaan, maar één woord. Of het verschijnsel in de laatste jaren toeneemt dan wel of het ook vroeger gewoon was, mogen zij die beter met het duits op de hoogte zijn beslissen. Daar stonden bijv. de volgende vormen: Neuschnee, Neuordnung, Vollmilch, Vollmond, Dickmilch, Frischfleisch, Rothkohl, Grünkohl, Schnellwäsche, Glatteis, Höchstleistung, Höchstgeschwindigkeit, Groβkaufmann, Groβbauer, Groβbrauerei, Groβfilm, Groβgarage, Groβfeuer (van een brand gezegd), Groβfeuerwerk, Kleinstadt, en tientallen meer. Zelfs stond bij de kabelspoor op Kreuzeek (bij Garmisch-Partenkirchen) het tarief aangegeven: voor volwassenen, voor Mittelgroße, en ‘für Kleinkind bis 1 Meter’.

Deze samentrekking tot één zelfstandig naamwoord trof me nog meer, toen ik aan 't vertalen ging. Want ons nederlands taaleigen laat zulke vormingen in 't algemeen niet toe. Neuschnee = verse sneeuw. Neuordnung = ? ja, daarvoor is geen woord, tenzij reorganisatie, of, als men zuiver nederlands wil, hervorming, hernieuwing, misschien nieuwe inrichting. Vollmilch = volle melk. Vollmond = volle maan. Dickmilch = dikke melk. Enzovoort: vers vlees, rode en groene kool, hoogste prestatie (liever: verrichting of topverrichting), grootste snelheid (of topsnelheid), grote koopman, grote boer, grote brouwerij, film, brand, vuurwerk, kleine stad.

Leerzaam waren onder deze vooral de woorden met groβ. Wij kunnen niet spreken van een grootbrand, een grootgarage; ook niet van een grootmogendheid (Groβmacht), maar wel van grootburger, groothandel, grootkapitaal; ook kleinhandel. Ook zouden we kunnen maken: grootboer, grootkoopman, grootstad. Maar tegelijk voelen we verschil met Groβbauer, Groβkaufmann, Groβstadt. Wat is dat verschil?

Voor ons taalgevoel krijgt het samengestelde woord een nieuwe, sterker begrensde betekenis; het gaat over van een algemene aanduiding naar de aanduiding van een bepaald begrip. Of om het anders te zeggen: is het woord niet samengesteld, dan behoudt het zelfstandig naamwoord de hoofdbetekenis en het bijvoeglijk naamwoord geeft daarvan een schakering aan. Dat blijkt ook uit het accent: bijv. naamwoord en zelfst. naamwoord hebben vrijwel even zwaar accent, maar het laatste, het

[p. 31]

hoofdbegrip, het meest; in de samenstelling trekt de eerste lettergreep, het vroegere bijv. naamwoord, het accent geheel tot zich. Een gróte hándel is een handel van meer omvang dan een kleine handel, maar een gróóthandel wijst er op, dat de eigenaar anders koopt en verkoopt dan de kleinhandelaar; hij verkoopt de artikelen niet per stuk en verkoopt ook niet aan de gebruiker, maar aan de tussenschakel. Een witkiel is iemand met een witte kiel, maar die gedachte verdwijnt voor de andere: pakjesdrager; het is best mogelijk, dat een witkiel een groene kiel aanheeft. Zo scholden 100 jaar geleden onze voorouders de Belgen uit voor blauwkielen, waarbij de gedachte aan de kiel en de kleur ervan onderdeed voor die van Belg en oproerling. Datzelfde taalgevoel verzet zich tegen woorden als grootbrand, volmelk, dikmelk, maar niet tegen blauwboek, roodborstje, roodstaartje, omdat bij de laatste 3 woorden de kleur, nu ja, wel een zekere rol speelt, maar de gedachte daaraan verdwijnt tegenover die van: een officieel verslag of een vogel van een bepaalde soort. Het duidelijkst wordt dat bij het Kleinkind op Kreuzeck. Bij ons duidt klein kind aan, dat dat kind niet groot is, maar dat is een toevalligheid, een tijdelijke toestand, want dat kind zal wel groot worden. Maar kleinkind is een blijvende verhouding tot de grootouders, waarbij de begrippen klein en groot geheel weggevallen zijn, zozeer zelfs, dat een kleinkind wel 1,85 m en zijn grootvader 1,75 m kan zijn.

Zo zou voor ons grootstad iets anders zijn als een grote stad. Vergelijk het woord grootburger. Grootburgers waren in vroeger eeuwen stedelingen, die door het storten van een geldsom rechten hadden gekocht, zoals stemrecht en het recht om koeien of paarden te weiden op de gemene weide, terwijl hun kinderen als wezen geplaatst werden in het stedelijke weeshuis. Zij waren daardoor onderscheiden van andere burgers, en hun afstammelingen leven bijv. nog in Deventer onder dezelfde naam; de franse tijd heeft hun hun politieke rechten ontnomen, maar jaarlijks krijgen ze nog f 30 wegens hun oude weiderechten. Zo zou een grootstad niet een stad zijn die groter is dan de meeste steden, maar zou een nieuw, bij ons onbekend begrip invoeren: niet zozeer zou een grens van 100 000 of 500 000 inwoners kenmerkend zijn, maar een dergelijke stad zou in een ander staatkundig verband komen, hetzij door meer of minder rechten, hetzij door afzonderlijke vertegenwoordiging of afzonderlijk geregeld bestuur of anderszins.

[p. 32]

Een grote boer heeft een aantal koeien of hectares land meer dan een ander, maar waar houdt de kleine boer op en begint de grote? Het antwoord zou in Groningen anders luiden als op de zandgronden van de Veluwe. Een grootboer (Groβbauer) echter doet denken aan een boer, die onder zijn medeboeren een eigen plaats inneemt, doordat hij bijv. meer stemmen uitbrengt, of als dijkgraaf verkiesbaar is, of zijn goed niet mag splitsen, of wat dan ook. Maar het woord ontbreekt bij ons, omdat het begrip niet bestaat. Overblijfsels zien we nog in de in het oosten van ons land veel voorkomende namen als Klein Nulend, Klein en Groot Oonk enz. Hetzij ze zo heten, omdat de een de vader, de ander de zoon was, hetzij dat ze naar hun boerderij genoemd zijn, de begrippen klein en groot zijn ook hier geheel verdwenen.

Zo is Groβkaufmann wat anders als grootkoopman of liever groothandelaar. Zo heeft het woord grootkapitalist en grootkapitalisme in onze dagen een politieke en daaruit afgeleide economische betekenis gekregen: grootkapitalisten zijn de tegenstelling van proletariërs en het grootkapitalisme is een economische verschijning, die in een bepaalde tijd haar intrede doet.

Nu is het ook duidelijk, dat het nederlands zich niet verzet tegen woorden als rondboog, spitsboog; wel tegen hoogstverrichting (afgezien van de onuitspreekbaarheid van dat woord). Voor ons is versvlees (klemtoon op vers) onbestaanbaar, omdat dat zou doen veronderstellen, dat de slager vers en ander vlees zou verkopen. Maar oùdbrood zou kunnen bestaan, omdat de bakker vaak de volgende dag voor lagere prijs brood als oud aan bepaalde klanten verkoopt. - Een grootbrand suggereert de gedachte van iets afzonderlijks, iets georganiseerds, alsof branden zich laten klassificeren in groot- en kleinbranden. Sneltrein is een tegenstelling met personen- of boemeltrein; in Duitsland wordt daarvoor zelfs een afzonderlijk tarief geheven. Maar wanneer in de toekomst alle tussenstations zouden worden opgeheven, zou het woord geen betekenis meer hebben en verdwijnen kunnen. Daarom kan de spoorwegmaatschappij gerust het woord snelgoed invoeren, omdat dat goederen zou aanduiden, die door afzonderlijke behandeling en tarief tegenover andere zouden staan.

Het zou daarom ook niet in strijd met onze taal zijn, te spreken van roodwijn, witwijn en lichtbier. Maar blijkbaar overheerst bij ons het begrip wijn, terwijl voor een Duitser Rotwein

[p. 33]

een bepaalde, begrensde groep aanduidt; nog duidelijker is dat bij Weißbier, waar het kleurbegrip verdwijnt tegenover de inhoud: een bepaald soort (goedkoop) bier. Roodkool, witkool zou kunnen bestaan; dat deze woorden een bepaald begrip aanduiden blijkt uit het accent van rode (rooie) kòòl, witte kòòl, waar kóól alle klemtoon krijgt en de woorden eigenlijk één geworden zijn. Maar volmaan kennen we niet, omdat de stand van de volle maan, hoewel iets eigens, toch voor ons geleidelijk in die der wassende of krimpende kwartieren overgaat.

Woorden als grootgarage, volmelk, snelwas druisen tegen ons taalgevoel in; of liever tegen onze beschouwing der dingen. Want de verklaring ligt op psychologisch gebied. Onwillekeurig denken we bij zulke woorden aan de behoefte, die blijkbaar bij onze oostelijke stamverwanten bestaat, om te classificeren; om bijv. garages of melk in soorten te verdelen en die een soort officieel stempel te geven. Vooral ‘Kleinkind’ (bis 1 Meter) is daarvan een kenmerkend bewijs: het kind beneden de meter wordt in een afzonderlijke klasse van reizigers geplaatst; maar onze kritiek fluistert ons in, dat dat kind alleen daar, op Kreuzeck, een bepaalde soort vertegenwoordigt, en dat het elders, of over een maand, niet meer Kleinkind is. Dergelijke systematisering is ons vreemd. En het gelijk is aan ons volk, omdat de stoffelijke wereld evenmin als de mensenmaatschappij zich zo scherp en zo vaak laat classificeren en omdat dat wat de zaken en de mensen verenigt sterker is dan hun onderlinge verschillen.

Zijn woorden als hoogspanning, smalspoor, smalfilm, diepzee geoorloofd? Men kan ze, zonder verder nadenken, vormen op het voorbeeld van witkiel en sneltrein; ook kan men ze regelrecht uit het duits vertalen. En wanneer in de wereld der techniek of der veel in duitse schrijvers grasduinende mannen der wetenschap het taalgevoel niet evenredig aan hun technische of wetenschappelijke kennis is ontwikkeld, zullen die woorden misschien ontstaan en blijven; velen bekommeren zich niet om vragen buiten hun eigen gebied. Maar gelukkig zijn er in de leidende kringen anderen, die tegen hoogspanning bezwaar hebben, zodat men nu op de palen kan lezen hoge spanning. Het woord hoogspanning heeft alleen recht van bestaan, als daarmee een afzonderlijk begrip wordt ingevoerd; wanneer deze spanning ver boven andere staat of wanneer er maar bijv. 3 spanningen worden gebruikt: laag-gemiddeld-hoog. Zo is het ook met smalspoor en smalfilm. De beantwoording van deze vragen moet aan de technici

[p. 34]

blijven. En diepzee-onderzoek? waarschijnlijk hebben onze geografen, die sterk duits gericht zijn, niet anders gedaan dan Tiefsee vertalen. Eerst als er een scherpe grens getrokken wordt tussen de zee van 200 m diepte en de rest, kan men van diepzee spreken. Of dat woord dan bevredigend is en of er niet nog andere grenzen moeten getrokken worden op 500, 1000 en meer meter, die vraag blijve ook buiten dit betoog.

En om nu terug te keren tot ons uitgangspunt: is rauwkost taalkundig geoorloofd of niet? Het is in dit verband onnodig erop te wijzen, dat kost een raar woord is, dat, nu ja, wel in verband met andere woorden te verdedigen of te verklaren zou zijn, maar dat toch zeker zonder het duitse Rohkost niet zou zijn gekozen. Voor dit betoog is alleen van belang de vraag, of de tafel van de voorstanders van Rohkost, van rauwe of ongekookte spijzen, principieel iets anders is als die der minder nieuwerwetse stervelingen. Is dat het geval, dan is het woord op z'n plaats. Is die tafel echter niet anders dan een meer of minder ver gaande wijziging van de tafel der anderen, dan is het woord onjuist. Over dat culinaire vraagstuk te oordelen ligt niet op mijn weg noch op die van dit tijdschrift; vermoedelijk echter zullen de voorstanders van ongekookte spijzen zich niet door taalkundige overwegingen laten weerhouden, om rauwkost te eten en te schrijven.

W.H. Staverman.