De Nieuwe Taalgids. Jaargang 29

Kroniek en kritiek.

Redenaars als lezers en als sprekers.

Een verzorgde redevoering of voordracht zal men liefst vooraf opschrijven, want zelden zal een improvisatie, hoe goed ook voorbereid, ontkomen aan omslachtigheid en nodeloze herhaling. Dat neemt niet weg dat een goed spreker, al schrijvende, zijn stem zal horen, dat klank en ritme weloverwogen kunnen worden. De levendigheid van de voordracht behoeft er niet onder te lijden, dat hij zijn oog op het papier gericht houdt.

Niet alle redenaars volgen die gedragslijn: ze lezen niet-voorafgehoorde zinnen vóór, en ze lezen slecht, d.w.z. ze hangen aan de letters. Het natuurlijke ritme wordt bedorven door alle zwakbetoonde lettergrepen met volle klinkers te lezen (een, mijn, enz.), door alle schrijftaalbuiging (den, dien, dezen), soms zelfs het ‘vrouwelijke’ eene, mijne, te laten horen. In plaats van juiste intonatie komt de leesdreun van ongeoefende scholieren. Dat dit alles de vruchten zijn van een averechts of verwaarloosd leesonderwijs, behoeft nauwelijks gezegd te worden. Wie heeft

[p. 422]

niet bijgewoond dat een welbespraakt spreker een saaie lezer bleek, zolang hij strak bleef kijken op het papier, en plotseling wèlsprekend werd, als hij voor een uitweiding opkeek en zijn schrijfzinnen losliet?

Onlangs werd ik op een internationaal kongres te Amsterdam getroffen door de voortreffelijke voordracht van Franse en Italiaanse geleerden. Hun gehele rede was opgeschreven, maar ze làzen niet; ze spràken, met natuurlijke intonatie, gesteund door gesticulaties. Wie niet naar de spreker keek, meende een voorbeeldige improvisatie te horen.

Tot deze korte beschouwing kwam ik door de uitlating van een Gids-redakteur. Minister Colijn, beweerde hij, had onlangs getoond, een tegenstander van de nieuwe spelling te zijn, en het weglaten van de buigings-n als taalbederf te beschouwen, want in een redevoering liet hij alle n's duidelijk horen! Maar.... die redevoering was gelezen, voor de radio. Het is mij niet bekend of de Minister, voor de vuist sprekend, even ‘correct’ de ‘schrijftaal’-buiging toepast. Er zijn inderdaad sprekers, vooral theologen, die dat beproeven, maar dan kan de taalkundige waarnemer, vooral in langere zinnen, hen herhaaldelijk op fouten betrappen. Dat hun taal er door aan sierlijkheid en welluidendheid zou winnen, berust op inbeelding, door traditie gesteund. Onbevooroordeelde vergelijking zal meestal ten goede komen aan lezers die inderdaad sprèken.

De besproken kwestie is, vooral voor het leesonderwijs, niet onbelangrijk. De moderne taalbeschouwing heeft het onmiskenbare voordeel gebracht dat de leesdreun en het lezen ‘op de letter’ voorgoed veroordeeld is. Ook geheel verdwenen? Ik ben er niet zo zeker van dat iedere onderwijzer, iedere leraar in de officieel-gehandhaafde seksuele n slechts een traditionele schrijfvorm ziet, die niet ‘uitgesproken’ behoeft te worden, en zelfs niet ‘uitgesproken’ kan worden zonder het natuurlijke lezen te schaden, en dat juist op die grond voor de moderne taalkundige deze n's onaanvaardbaar en voor het onderwijs schadelijk zijn.

Ook de radio is in dit opzicht soms schuldig. Menigeen is geneigd de ouderwetse lezer voor de radio als een voorbeeldig spreker te beschouwen. Lezen op zich zelf behoeft de taal niet te schaden, als men inderdaad goed, d.w.z. niet hangende aan het papier, leest. Is dat niet het geval, dan zou ik niet aarzelen om zulk taalgebruik taalmisbruik te noemen, waarvan taalbederf het gevolg zou kunnen zijn.

C.d.V.

[p. 423]

Indeling van taal.

In een bespreking van Overdiep's Moderne Nederlandsche Grammatia (De N. Taalg. XXIII, blz. 48 vlg.) heb ik mijn bezwaren ontwikkeld tegen de driedeling in: ‘omgangstaal, litteraire taal en ambtelijke taal’. Voor de herziening in de Beknopte Stilistische Grammatica van het Nederlands gelden in hoofdzaak dezelfde bezwaren. Na § 5 over ‘Verschillen in gesproken en geschreven taal’ volgen enerzijds Omgangstaal en Volkstaal (§ 6), waarbij over geschreven vormen niet gesproken wordt; anderzijds twee soorten gestileerde taal: betogende taal of ‘algemene’ geschreven taal, en litteraire taal, gesplitst in lyrische, epische en dramatische (§ 7-9). Al wordt opgemerkt dat ook een spreker zich van gestileerde taal ‘kan’ bedienen - dat een dichter altijd spreekt en het drama velerlei uiteraard gesproken taal bevat, is vroeger reeds opgemerkt - de leerling zal uit deze uiteenzetting tot de verouderde splitsing van aparte ‘spreektaal’ en ‘schrijftaal’ teruggevoerd worden. Wij willen op ons vroeger betoog niet terugkomen en alleen opmerken dat ook in dit boek doodgewone gesprekzinnen en zelfs platte straattaal door de vermelding van bekende schrijversnamen (Van Looy, Brusse) als ‘litterair’ worden aangeduid. Ter aanvulling willen wij er op wijzen, dat door de vermijding van de term ‘beschaafde taal’ of ‘standaardtaal’ verwarring wordt gesticht. Immers, ‘omgangstaal’ blijft voor Overdiep de ‘arme’ ‘praattaal’, bestemd voor het milieu van de ‘huiskamer, de school, kantoor of werkplaats’. Men zou kunnen vragen of in lagere en hogere scholen geen andere dan alledaagse taal gesproken wordt en of in de werkplaats de beschaafde taal de toon aangeeft. Daarnaast staat dan de ‘volkstaal’, rijker aan woorden, wendingen en zinnen. Die gebruiken wij ‘wanneer wij converséren in het ruimere milieu, onze vanouds bekende “buurt”, het dorp of de stadswijk waar wij hebben leren spreken, het natuurlijke, locale milieu.’ Is hiermee het plaatselijk dialekt bedoeld? Maar wie zijn wij? Een zeer groot deel van de leerlingen op de middelbare school en het gymnasium hebben leren spreken in een milieu van algemeen-beschaafde omgangstaal. Even verder lezen we over de ‘tongvallen’ van de volkstaal, ook wel dialekten genoemd. Is dus met de ‘volkstaal’ nu weer het plaatselijk geschakeerde Beschaafd bedoeld? Ook dan ziet de grammaticus over het hoofd, dat de school behoefte heeft aan een taalnorm, die voor het

[p. 424]

algemene gebruik niet anders kan zijn dan het Nederlands van de meest ontwikkelden. Men kan uit wetenschappelijk en litterair oogpunt de frisheid en oorspronkelijkheid van het dialekt waarderen, maar bij het onderwijs in grammatica dient het algemene taalgebruik op de voorgrond te staan. In de klas kunnen verschijnselen uit het eigen dialekt van de leerlingen ter illustratie of ter verklaring zeer leerzaam zijn, maar ook voor eigen praktijk van de leerling dient hij scherp te leren onderscheiden wat vormelijke, algemene, meer familiare en onbeschaafde taalvormen en constructies zijn. De bovengenoemde indeling, te uitsluitend stilistisch - immers ook de klanken zijn hierbij van buitengewone betekenis! - vertoont een pedagogisch tekort, vooral waar de schrijvers zelf de eigen splitsing in ‘omgangstaal’ en ‘volkstaal’ verdoezelen. Op blz. 61 wordt b.v. als proeve van ‘gesproken omgangstaal’ aangehaald: ‘Ja, as ikke m'n Riekie niet had.... nou, dan was Toon allang na de kiele, gloof mijn’, en ‘ganeme en me gane’. Ieder zal toegeven dat dit niet alleen ‘volkstaal’ is, maar dat de qualificatie ‘onbeschaafd’ hier op zijn plaats geweest zou zijn. Vormen als het ‘nadrukkelijke’ mijn (= mij) en wijlui, wijlie behoren in een schoolgrammatika niet in het paradigma, hoogstens in een opmerking plaats te krijgen. Jullie en zullie en hullie (blz. 62) zijn niet gelijkwaardig. Kom-i is ongetwijfeld minder beschaafd dan kom je. Ten slotte: er is in de laatste tijd bij de spellingpolemiek veel geprotesteerd tegen de ‘leuze’: schrijf zoals je spreekt, die ten onrechte aan de ‘Kollewijners’ toegeschreven wordt, waardoor ze dientengevolge ordinaire taal gangbaar zouden maken. Zou door een spraakkunst die het verschil tussen ‘volkstaal’ en ‘algemeen beschaafde omgangstaal’ niet duidelijk onder de aandacht van de leerlingen brengt, niet veeleer gevaar ontstaan voor het schriftelijk toepassen van woorden en vormen die niet als beschaafd kunnen gelden?

C.d.V.