De Nieuwe Taalgids. Jaargang 29

[p. 69]

Studies in Nederlandse versleer.
I. Het syllabe-begrip voor de versleer.

Prof. A.W. de Groot heeft in zijn studie Der Rythmus (Neoph. XVII, 87, 177, 241) een akoustisch gefundeerd syllabe-begrip, zoals dat ontwikkeld wordt bij schrijvers als Jespersen en Scripture, afgewezen. Hij vat de syllabe fysiologisch op ‘als Funktionselement des Sprechens.’ Het komt mij voor, dat hij hiermee zijn wetenschappelijk doel voorbijschiet. De wetenschappelijke bepaling van de begrippen ‘ritme’ en ‘syllabe’ ligt m.i. niet in hetzelfde vlak. ‘Ritme’ is een grootheid, die meer omvat dan ‘versritme’, d.i. de verwerkelijking van ‘ritme’ door middel van het vers. Het moet dus zin hebben om het begrip ‘ritme’ te ontwikkelen los van de praktijk van het vers, wijder dan de beperkte mogelijkheden van realisatie in het vers, dus bijvoorbeeld, met prof. de Groot, op fysiologisch-psychologische basis. ‘Ritmologie’ is meer dan een hulpwetenschap van de versleer, al behoudt de versleer niettemin zijn eigen rechten. Want de versleer heeft niets te maken met het ontstaan van het ritme in het algemeen, maar uitsluitend met de praktijk van de versificatie. Ten opzichte van het ritme is de versleer zuiver een stuk fenomenologie: hij konstateert de verschijningsvormen van het ritme in het vers, maar doet geen poging ze te verklaren. De versleer zal echter wel wijs doen het begrip ‘ritme’ aan de ritmologie te ontlenen, want anders ontstaat er een hopeloze spraakverwarring. Geheel anders staat het met ‘syllabe’, want dit is m.i. geen ritmologisch of spraakfysiologisch begrip.

Wat is ‘syllabe’ dan wel? Als ik het wel zie, bepaalt het oorspronkelijke gebruik van het syllabe-begrip zich tot het schrift en tot de versleer. Het oude syllabische schrift is ongetwijfeld gebaseerd op een grove spraakfysiologische analyse, maar deze analyse was secundair: de spraakreeks werd voor 't gemak in stukjes gehakt, maar die aangebrachte sneden klopten allerwaarschijnlijkst niet met de realiteit van het spreken, want afgehakte spreekeenheden komen in geen enkele taal voor. De syllabegrenzen van de spraakfysiologische analyse zijn altijd fiktief. Spraakfysiologisch was oudtijds een syllabe dan ook een kunstprodukt,

[p. 70]

nl. een groep klanken, die men ‘in één greep’ kon uitspreken. Het begrip van de eenheid in die ‘ene greep’, was niet spraakfysiologisch, maar akoustisch gefundeerd. Wanneer de moderne fysiologie van het reële gesproken woord tot een andere ‘eenheid’ dan van de ‘ene greep’ der oudheid komt, mag zij die ‘eenheid’ m.i. dan ook geen ‘syllabe’ noemen. Die spraakfysiologische ‘eenheid’ heeft welbeschouwd zelfs met de hele taalwetenschap niets meer uit te staan, want de taalwetenschap heeft fysiologisch alleen te maken met de artikulatie van mond-, keel- en neusholte en de ‘fysiologische syllabe’ van Stetson-De Groot is een bewegingseenheid van de borstkasspieren. Maar ook de ‘ouderwetse’ artikulatorische ‘syllabe’ der taalwetenschap kan men beter vermijden. Taalverschijnselen, die men met ‘syllabevorming’ in verband pleegt te brengen, zoals bijv. het ‘openen’ der syllaben in het Russisch, kan men beter anders formuleren, het Russische verschijnsel bijv. als een verandering in de accentuatiemogelijkheden der vokalen.

De syllabe is oorspronkelijk een gemakkelijk waar te nemen taaleenheid, en wel een fonetische taaleenheid, telbaar met het oor en te vergelijken met een muzikale geluidseenheid. Dit blijkt zonneklaar uit de versleer: de syllabe is de grondslag van de metriek, zowel van de metriek, die telt, als van de metriek, die meet. In het vers is de syllabe een tastbare realiteit, waar men houvast aan heeft en waar men bij een wetenschappelijke bepaling van het begrip van moet uitgaan.

Strikt genomen is het voor de bepaling van het syllabe-begrip misschien wel eerst nodig vast te stellen, wat een vers is. Daarover wil ik echter in een volgend artikel handelen en hier voorlopig aannemen, dat het regelmatig-alternerende Nederlandse vers in ieder geval een vers is. Aan de hand van het alternerende vers, dat kennelijk op telling van syllaben berust, wil ik trachten tot een wetenschappelijke bepaling van de syllabe tekomen. Het is niet nodig om hierbij voortdurend bestaande alternerende versregels aan te halen, we kunnen ook zelf alternerende regels maken, m.a.w. we moeten ons metrisch gevoel raadplegen, of bepaalde woorden of woordenreeksen deel uit kunnen maken van een alternerend vers of niet.

Allereerst kunnen we natuurlijk vaststellen, dat alle klinkers en tweeklanken aanleiding geven tot het waarnemen van syllabische eenheden. Men kan daarvoor iedere willekeurige versregel aanhalen, bijv.:

[p. 71]

 

De boomen dorren in het laat seizoen.

Dit vers heeft negen vokalen en één tweeklank en geldt dus ook als een tiensyllabig jambisch vers. Het is onverschillig of de vokalen lang of kort zijn en ook de [ə] geldt ten volle als vokaal.

Behalve vokalen en tweeklanken kunnen echter ook sonante nasalen en liquidae aanleiding geven tot het waarnemen van syllaben. Hier wordt het moeilijker. Spreek ik de zoëven geciteerde regel op z'n Oostnederlands uit:

De boom m̥ dorn̥ in het laat seizoen

dan is het zeer problematisch, of we hier nog wel met een tiensyllabig jambisch vers te doen hebben. Zijn ‘boomm̥’ en ‘dorn̥’ één- of tweesyllabig? ‘in’ heeft nu toevallig een beetje weinig klemtoon, maar maakt men er ‘O!’ van en spreekt men dan het tweede deel van het vers langzaam en met nadruk:

De boomm̥ dorn̥. O! het laat seizoen!

of vervangt men ‘dorn̥’ door een minder zwaar woord bijv. ‘staan’:

De boomm̥ staan in het laat seizoen,

dan kan het vers, dunkt mij, zonder bezwaar voor achtsyllabig jambisch gelden. De sonante nasalen staan in dit voorbeeld echter wel in een zeer ongunstige positie: sonante m̥ volgend op m, sonante n̥ volgend op r. Bij omgekeerde volgorde, sonante m̥ voor m, sonante r̥ voor n, doen de sonanten zich wel syllabisch gelden, bijv.:

Ik geef m̥ maar een boek
Ik kan r̥ niet meer zien

Dit zijn m.i. zessyllabige jambische zinnen.

Aan welke voorwaarden is de syllabische gelding der sonante nasalen en liquidae gebonden? Ik meen het volgende te kunnen vaststellen:

1^o. De klank die op de sonant volgt is onverschillig. Het kan een vokaal zijn bijv.:

Ik geef m̥ op z'n kop (6-syll. jamb.).

In dat geval moet de sonant echter niet al te kort van duur zijn.

Het kan ook een nasaal of liquida zijn bijv.:

Ik geef m̥ maar een boek } (6-syll. jamb.)
Ik geef m̥ niet aan jou } (6-syll. jamb.)
Ik geef m̥ lekker niks } (6-syll. jamb.)
Ik geef m̥ raad en steun } (6-syll. jamb.)

Ook hier geldt echter weer, dat de sonant niet te kort moet zijn, tenminste niet de m̥ voor n, l, r: mniet, mlek en mraad kan een

[p. 72]

éénsyllabige indruk maken, als de m kort is. Misschien moet n̥ voor liquida ook aan bepaalde lengte-eisen voldoen, vgl.:

Ik heb n̥ mooie jas } (6-syll. jamb.).
Ik heb n̥ nieuwe jas } (6-syll. jamb.).
Ik heb n̥ lange jas } (6-syll. jamb.).
Ik heb n̥ ruige jas } (6-syll. jamb.).

Het is waarschijnlijk wel mogelijk nlang en nrui zo uit te spreken, dat het een éénsyllabige indruk maakt.

2^o. De klank die aan de sonant voorafgaat, kan geen vokaal of tweeklank zijn, anders is de sonant niet syllabisch, bijv.:

Ze zei m̥ de waarheid niet (6-syll. jamb.)
Ze zei m̥ waarlijk niet (5-syll. niet-jamb.)

Voorts kan aan de sonante nasaal of liquida niet de identieke konsonant voorafgaan (zie boven: boomm̥), wil de sonant als afzonderlijke syllabe gelden. Ten slotte kan aan een nasale sonant geen konsonantische liquida voorafgaan, bijv.

Ik val n̥ eindje verder weer (7-syll. niet-jamb.)
Ik val m̥ om zijn hals (5-syll. niet-jamb.)
Al weer n̥ afgevallen peer (7-syll. niet-jamb.)
Ik weer m̥ af met deze speer (7-syll. niet-jamb.)

Alle Nederlandse syllaben worden opgewekt door de aanwezigheid van een vokaal, een tweeklank of een sonante nasaal of liquida in bepaalde positie. Interjekties als psst of sst zijn m.i. niet in een vers te verwerken zonder het te perverteren. Natuurlijk zijn het akoustisch waarneembare en telbare eenheden, maar m.i. van een ander karakter dan de syllaben.

De feiten uit de praktijk der versifikatie brengen ons tot de konklusie, dat de syllabe is een akoustisch waarneembare eenheid van stemtoon. Of een klank syllabe-verwekkend is of niet, hangt niet uitsluitend van artikulatorische faktoren af. Duur is wel vereist, maar de duur alleen maakt een foneem niet tot syllabeverwekker. Stemtoon alleen evenmin. Akoustisch waarneembare eenheid van stemtoon wordt een foneem pas, wanneer zijn stemtoon voldoende lang wordt aangehouden en hij, in vergelijking met de onmiddellijk voorafgaande artikulatieëenheid, een voldoend heldere klankkleur en bovendien nog voldoend eigen accent heeft om het oor als zelfstandigheid te kunnen opvallen. Nasalen en liquidae bezitten een vrij doffe klankkleur, omdat zij behalve door stemtoon ook door geruis worden gevormd, en daardoor gelden zij, bij voldoende duur, wel na occlusieven en stemloze spiranten als syllabisch-zelfstandig, maar niet, hoe lang ook

[p. 73]

aangehouden, na vokalen. Nasaal of liquida na nasaal of liquida vertoont tal van variaties. De r schijnt nog de meeste eigen kleur te bezitten. Dit zijn voor het oor echter ook grensgevallen, waarbij het wel eens aarzelt. Het versificerende oor, dat zonder aarzelen zijn syllabische eenheden telt, zal, altans in het Nederlands, dan ook opeenhopingen van dofgekleurde sonanten vermijden, niet alleen ter wille van een mystische ‘welluidendheid’, maar allereerst omdat de vaste bouw van het vers ermee gemoeid is.

Bij dalende tweeklanken bezit het niet-eerste element vaak iets minder eigen toon en meer geruis dan het eerste en bovendien mist het een voldoend duidelijk accent. Daarom gelden tweeklanken voor éénsyllabig. In een klankreeks als aja, hoe vlug ook uitgesproken, zal het oor echter altijd twee syllaben horen, omdat de tweede a ten opzichte van de onmiddellijk voorafgaande j een zelfstandige eenheid van stemtoon en klankkleur is. De konsonant, die twee syllabische eenheden scheidt, kan ook de stembandocclusief zijn, bijv. in oölogie, dat viersyllabisch is (men make maar een jambische zin als het 8-syll. ‘Een oölogisch kabinet’).

Wel verre van ‘Funktionselement des Sprechens’ te zijn is de syllabe ‘Funktionselement des Hörens’. Een fysiologische basis kan alleen gezocht worden in de fysiologie der gehoorindrukken. Ook de verwerkelijking van ‘het ritme’ door versifikatie heeft tot resultaat een akoustisch ritme. Wanneer een dichter dicht worden zijn artikulatieorganen bestuurd door zijn oor. Het oor is een hogere macht dan de mond. Bij het zoeken naar een biologische basis voor de taalkunde mag men dat niet vergeten. Het oor heeft behoefte aan verzen, het oor heeft behoefte aan syllaben. En daardoor zijn ze, zoals ze zijn.

K. Heeroma.