De Nieuwe Taalgids. Jaargang 28

[p. 199]

De noordwest grens van het pronomen gεi¹⁾.

Een verzoek van Prof. Kloeke, hem enkele gegevens te verschaffen omtrent het gebruik van het pronomen gεi in de Betuwe, bracht mij er toe de grens van het gεi-gebied tussen Bennekom-Wageningen en de Bommelerwaard vast te stellen. Ook naar de voorwerpsvorm van gεi, benevens naar de voornaamwoorden, die men bezigt, wanneer men duidelik het meervoudige begrip wil uitdrukken, heb ik een onderzoek ingesteld.

Beschrijving van de grenslijn. Benoorden de Rijn is Rhenen



(L 8) de meest westelik gelegen plaats, waar gεi²⁾ gezegd wordt. In Elst (L 7), grotendeels behorende tot de gemeente Rhenen, gebruikt men jεi. Maar de gεi-grens steekt bij Rhenen de Rijn niet over, de ten zuiden ervan gelegen dorpen hebben gεi. Eerst in Rijswijk (L 2), juist waar de Rijn van naam verandert, wordt het ja·i. De grenslijn loopt vandaar tussen Rijswijk-Zoelmond

1) De fonetiese tekens in dit artikel gebruikt zijn die van l'Association Phonétique Internationale met de wijzigingen voorgesteld door de Kopenhager Conferentie (April 1925).

2) Uitspraak gεi: g verder achter in de mond gevormd en met meer stem uitgesproken dan in het algemeen Nederlands, εi door de meeste personen εi gezegd of een klank, die iets in de richting van de a·i gaat. De a·i van sommigen maakt de indruk van bizonder plat. De tegenstelling oud-jong is bij dit verschil in uitspraak niet op te merken.

[p. 200]

(K 40a) - Asch (K 41) ter ener zijde, Maurik (L 3) - Zoelen (L 41) - Buren (L 40) ter anderer zijde door. De plaatsen aan weerskanten van de Linge: Buurmalsen (K 79), Tricht (K 79a), Deil (K 78), Enspijk (K 78a), Beesd (K 77), Rumpt (K 78b), Gellicum (K 78c), Rhenoy (K 77a), Acquoy (K 77b) en Asperen (76) hebben gεi, terwijl die aan de Lek: Ravenswaay (K 40b), Beusichem (K 40) en Kuilenburg (K 39) ja·i bezigen. Niet door de Linge wordt hier het gεi-en ja·i-gebied gescheiden, maar door de ‘velden’, de streek lage weilanden. Zo is de toestand tot de Diefdijk, westelik ervan vormt de Linge wel de grens. Heukelem



(K 75) en Spijk (K 75a) hebben gεi, Leerdam (K 73), Oosterwijk (K 74a), Kedichem (K 74) en Arkel (K 70) ja·i. In Gorkum hoorde ik maar een enkele keer gεi, het gewone voornaamwoord voor de twede persoon is er ja·i¹⁾.

De gεi-grens blijkt niet geheel samen te vallen met Te Winkels N.-W. grens van het Noordbrabants, ook niet met die van het Nederbetuws en Westbrabants met het Utrechts, zoals Van Ginneken die geeft²⁾.

gεi en zijn vormen. gεi toonloze vorm gə, is evenals ook jεi, ja·i, toonloze vorm jə, de aanspreekvorm in het enkelvoud tegen zowel hoger- als lagergeplaatsten, jongeren als ouderen.

1) In J. Winkler's Dialecticon (tekst v. November 1870) deel II blz. 140 komt twemaal het vnwd. ge voor.

2) Kaartje in J. te Winkels: Geschiedenis der Nederlandsche taal. J. van Ginneken: Handboek der Ned. Taal Deel I Overzichtskaart der autochthone Nederlandsche tongvallen.

[p. 201]

De enclitiese vorm van gεi is ə, de i <* jiz van het Mnl.¹⁾. Aan deze ə gaat d of t vooraf. De feiten, die Frank heeft geconstateerd in het Mnl. zijn hier nog vast te stellen. ‘Das in Verbalendungen aus germ. d im Auslaut entstandene t erscheint als d bei angelehntem Personalpronomen der 2. Pl. i aus jiz’. ‘Dagegen t bei vorangehenden tonlosen Konsonanten mit Assimilation’²⁾.

Zo klinkt het: du·də, hεdə, mø·gdə (mo·gdə) lε·vdə (le·vdə), maar daarnaast dεkŋtə, hεlptə, Vetə (Vεtə)³⁾.

Zodra dit achtergeplaatste pronomen slechts de geringste nadruk verlangt, schijnt de persoonsonderscheiding door deze ə alleen niet als voldoende gevoeld te worden, en wordt na die ə nog gεi⁴⁾ gezegd, bijv.: hedə də apəl al af en hεdə gεi də apəl al af; dεŋktət dɔ·rme· tə Venə? en dεŋktə gei ət dɔ·rme· tə Venə? zεidə dər gə Vεs (gə Vi·s, gə Vi·st) en zεidə gεi dər gə Vεs (gə Vi·s, gə Vi·st)!⁵⁾

Maar niet alleen achter een persoonsvorm komt deze enclitiese vorm voor, ook achter voegwoorden bijv.: a-də en az-də, da-də, òv-də, tu·də. Ook hier versterking met gεi. Voor a-də, da-də hoort men ook a-gə, da-gə; ov-gə en tu·gə zijn echter niet gebruikelik. Dit de is te verklaren als analogie-formatie naar verreweg het grootste aantal der persoonsvormen, die gevolgd worden door het enclitiese pronomen. Vanwaar anders de d? Opvallend is dat deze d na oorspronkelik stemloze consonanten s, t stemhebbend blijft in tegenstelling met wat het geval is na dergelike consonanten in de werkwoordsvormen⁶⁾.

1) Franck: Mnl. Gramm. 2e Aufl. § 89, 2e al., ook § 209, 7e al.

2) Franck: Mnl. Gramm. § 89, 2e al.

3) Staat achter een dialecties woord een ander tussen haakjes, dan is de bedoeling hiervan, dat de twede vorm in een gedeelte v.h. besproken gebied in gebruik is.

4) Versterking met gεi niet genoemd door Franck in de §§ 89 en 209, wel door Van Helten. (W.v. Helten Mnl. Spraakkunst § 211, laatste al.), in het gij-artikel v.h. Woordenboek der Ned. taal ged. B no. 2 wordt gesproken over de toevoeging van ge achter e, dit in besproken streek onbekend.

5) In Rhenen en Buren: bendə en bendə gεi, in Heukelum: bendə gεi naast zεidə gεi. Het ww. bennen is in het gεi-gebied verder onbekend.

6) Winkler, in zijn Dialecticon deel I blz. 315 onder de verkl. aantek. v.h. dialect v. Dussen (land v. Altena), meent, dat in vormen als goade gij, komde gij enz. dat de achter de stam v.h. ww. oorspronkelik het oude du is geweest. ‘De Brabanders behielden de oude vorm du, verkort tot de, toen ze begonnen gij tegen één persoon te zeggen.’

[p. 202]

Ook Gorkum kent deze beide constructies bijv.: Va zεgdə en Va zεgdə gεi, maar er naast klinkt het bε-jə, dεŋkjə etc.

Naast gεi werd nog om 1860, altans in Ingen (L 5), door sommige ouderen, 18e eeuwers, εi gebruikt. Dit εi werd zowel pro- als enclities gebezigd bv.: εi het tòx gəze·t, as εi ət zεx, nɔu εi, hu· kòm εi dər ɔ·n, dan gɔ·-d-εi ok.

In het ja·i-gebied komt als enclitiese vorm naast jə ook i· voor. Bijv.: dεŋk·i·, ek zεg-i·.

In het gεi-gebied is de voorwerpsvorm van het vnwd. van de twede persoon singularis u·¹⁾, tenminste wanneer het vnwd. geen bizonder accent verlangt. Bijv. gə mu·z-u· sxa·mə, ek zεg-u·, ek Varsxɔu (Va·rsxɔu) u·. Zo is het langs de hele grens, behalve in het uiterste westen, in Heukelom (K 75) noteerde ik jə in Spijk (K 75a) een paar keer u·, maar het meest jə, ook u· en jə in dezelfde zin. goeli· hu·v-ət u·/jə ni· a·n tə trεkə. In Gorkum jə.

De vormen met accent naast u· zijn ɔu²⁾ en jɔu³⁾.

Echter is de toestand niet aldus, dat in alle plaatsen ɔu en jɔu naast elkaar gebruikt worden. ɔu is bezig terrein te verliezen. In Rhenen (L 8) zelf hoort men ɔu niet meer, jɔu is daar de enige vorm; in Achterberg (L 8a), de boerenbuurt van Rhenen wordt ɔu gevoeld als ouderwets. Ouden van dagen zeggen het nog een enkele maal. In Maurik (L 3) hoort men ɔu naast jɔu, evenwel met dien verstande, dat de jongeren meestal jɔu bezigen. Zoelen (L 41), Buren (L 40), Buurmalsen (K 79), Tricht (K 79a) en Deil (K 78)⁴⁾ kennen als enige beklemtoonde

1) Niet opgegeven door A.v.d. Water: De volkstaal in het Oosten van de Bommelerwaard. (diss. Leiden 1904, § 48).

2) Fringszegt: Daslinksrheinische ɔu beruht auf hiatusdiphtongiertem * u (mnl. u = û oder ü̂, ahd iu). Frings-Van Ginneken Zur Gesch. d. Niederfr. in Limburg. Zfd. Ma. 1919 blz. 112.
Franck vermeldt de vorm ɔu niet in zijn Gramm. § 209. Hij acht de overgang iu > û > ou ontstaan uit de gen. pluralis en de possessief (Gramm. § 62, blz. 61), waar iu voor w stond en waar daardoor ü̂-, u- en ou zich naast elkaar konden ontwikkelen. Die verschillende ontwikkeling hoort thuis in verschillende dialecten.

3) Franck meent, dat ju en jou een anglo-fries karakter hebben; in het ouder Vlaams en Brabants hoort alleen ou thuis en dit blijft de gewone vorm (§ 209, blz. 177).

4) In Winklers Dialecticon Ie deel blz. 322-324 Gel. v.d. Verl. Z.i. tongval v. de Tielerwaard komt tweemaal ɔu voor als vorm met accent.

[p. 203]

vorm jɔu. Maar in de meer afgelegen Lingedorpen wordt ɔu niet alleen gebruikt, doch is het de gewone vorm. In Rhenoy (K 77c) merkte ik, dat ɔu meer gebruikt wordt dan jɔu, in Acquoy (K 77d) dat ɔu in verreweg de meeste gevallen gebruikt wordt, dat jɔu gevoeld wordt als ‘veel luxer’. In Asperen is het nog geregeld ɔu, in Heukelom niet meer, ook in Spijk niet en evenmin in Gorkum¹⁾.

In het ja·i-gebied zijn u· en ɔu ook onbekend. Voor dit gedeelte is dus tevens de grens van het ɔu-gebruik vastgesteld, waarover Frings in het onzekere verkeerde²⁾.

De voorwerpsvormen in het jεi/jai·-gebied zijn jɔ en jɔu.

De meervoudsvormen. Als meervoudsvorm van de 2e persoon komt in het gεi-gebied goeli· voor, ontstaan uit gεi met een eraan toegevoegd liede. Tegen een herhaald goeli· heeft men bezwaar, het wordt na een paar keer gə, als tenminste de meervoudige aanduiding niet met nadruk wordt gezegd. De kleine stadjes Rhenen (L 8), Buren (L 40) en Heukelom (K 75) kennen geen goeli·, joeli· klinkt het daar, in Achterberg (L 8a) en het even ten zuiden van Buren gelegen Erichem (L 48a), ook in Spijk (K 75a) is goeli· weer present. In Deil hoort men naast goeli·, joeli· en jülə, vooral in de inversie.

Het bij de singularis besproken enclitiese pronomen gaat ook aan dit goeli· vooraf. Bijv. Veldə goeli·, pratə (prɔtə) goeli· Een aanwijzing, dat de ‘Einheitsnumerus’, waarover Frings³⁾ spreekt, tot voor korte tijd in gebruik geweest is.

De voorwerpsvormen van de pluralis zijn oeli· en joeli·. Ook hier de vormen van het enkelvoud uitgebreid met liede. Het gebruik van oeli· en joeli· loopt parellel met dat van ɔu, jɔu. Alleen heeft oeli· nog meer terrein verloren dan ɔu. In Rhenen (L 8), wat na het voorgaande te verwachten is, geen oeli·, maar ik twijfel er aan, of het ook in Achterberg nog in gebruik is, Maurik (L 3) weer oeli· naast joeli· met dezelfde variatie als bij ɔu en jɔu; op⁴⁾

1) In Gel. v.d. Verl. Zoon voor dialect v. Gorcum komt wel u· voor echter in beklemtoonde vormen alleen jɔu. Verdam (Mnl. Woordenboek) kent ɔu, jou, ju en u.
De Gel. v.d. Verl. Z. voor dialect v. Dussen (land v. Altena) heeft u· en ɔu met het gewone onderscheid.

2) Frings-Van Ginneken Zfd Ma 1919 blz. 212.

3) Franck (§ 213 Aanm. 2) kent de samenstelling ghi liede (lieden) in het Mnl.

4) Zfd Ma 1919 (blz. 115-119).

[p. 204]

het traject Zoelen-Deil is joeli· alleenheersend. De uitspraak jüli· hoort men ook in Deil (K 78). Ook in Enspijk (K 78a) is het nog jüli·, in Beesd en westelijk ervan is oeli· de baas, maar na Asperen kennen Heukelom (K 75v en Spijk (K 75a) weer alleen joeli·.

Ook een herhaald oeli· acht men overbodig. Naast oeli· komt als vorm zonder accent u· voor. Is het onderwerp goeli· dan wordt als voorwerpsvorm het meest u· gebruikt. Overgebleven uit de tijd van de ‘Einheitsnumerus’?

In het ja·i-gebied zijn joeli·, jüli· en jəloe-i de speciale meervoudsvormen, in Zoelmond (K 40a) en Beusichem (K 40) naast deze nog jülə. Behalve de genoemde komt als accusatiefvorm ook jə voor. joeli· wordt eveneens niet vaak herhaald, jə komt er voor in plaats.

Het wederkerend vnwd. wordt in beide gebieden versterkt door ε·gə, dus klinkt het u· εgə, ɔuεgə, oeli· ε·gə etc.; jə ε·gə, joeli· (etc.) ε·gə.

gεi-grens geen historiese grens.

De gεi-grens valt niet samen met de westgrens van gewest of hertogdom Gelre. Ook de grenzen van de vroegere graafschappen Buren en Kuilenburg en van de Arkelse landen vinden we er niet in terug.¹⁾

De kerkelike indeling in de M.E. doet ons eveneens geen verklaring aan de hand voor het verloop der lijn.²⁾

1) Reeds in 1300 behoort Rhenen tot het Sticht. In 1297 komt Maurik aan Kuilenburg. In 1367 blijkt de heer van Buren in het bezit van Beusichem, ook Zoelmond is door erfenis aan Buren gekomen. Na de val der Arkels worden Gorkum, Asperen en Heukelom Hollandse lenen; Schoonrewoerd, Acquoy en Spijk krijgt J. van Arkel terug, in 1428 erft Arnoud v. Gelre deze plaatsen. Dat er connecties met Brabant bestaan hebben, is duidelik. De Veluwe was tot 1311 door de bss. v. Utrecht in leen gegeven aan de Brabantse vorsten, die dit gebied in achterleen gaven aan de Gelderse graven. Tot 1339 behoorden Tiel, Zandwijk en Herenwaarden aan Brabant. Dat deze streken eenmaal tot de gouw Teisterbant hebben behoord staat vast en dat deze met het zuiden verbonden was, blijkt uit een plaatsbepaling van 815, waarin gesproken wordt over: ‘in pago Texandria sive in Teisterbant’. (Beekman Gesch. Atl. v. Ned. De gew. v. Noord- en Zuid Ned. in 1300, toelichting v.d. hand v. Beekman zelf).

2) Wel was Rhenen een onderdeel v.h. decanaat Veluwe, maar Renswoude (tot 1384) en Venendaal (tot 1566) waren gedeelten v.d. parochie Rhenen. Het decanaat Betuwe reikte tot Maurik en de Dode Linge. Rijswijk (de kerk was een dochterkerk van die v. Wijk bij Duurstede) was ingedeeld bij het Magnus decanatus. Onder het decanaat Arnhem, in 1314 van Tiel naar A. verplaatst, ressorteerden, met bijna de hele Tieler- en Bommelerwaard, ook Leerdam, Oosterwijk en Kedichem en eveneens Ravenswade, Avezaath en Zoelen. (Beekman Gesch. Atl. v. Ned. Kerkelike indeling in 1550, toel. v.d. hand. v.S. Muller Hzu).

[p. 205]

Samenvatting.

Uit het onderzoek is mij gebleken, dat gεi langs de hele grens nog zeer vast is. De voorwerpsvorm u· volgt gεi op de voet, maar ɔu moet strijd voeren met jɔu. De uitslag is te voorzien; in enkele plaatsen heeft jɔu de overwinning al behaald, in andere staan de vormen naast elkaar met ongeveer gelijke krachten, in nog andere is de worsteling pas begonnen. goeli· en oeli· worden eerder opgegeven dan de singularisvormen.

Enige gedeelten zijn op de behandelde grenslijn te onderscheiden:

1e. Rhenen met Zoelen-Deil, waar gεi en zijn vormen al verliezen hebben geleden;

2e. Maurik, waar de strijd nog gevoerd wordt, maar de uitslag ten opzichte van sommige vormen te voorspellen is;

3e. Enspijk-Asperen, het gedeelte, dat zich het conservatiefst toont:

4e. Heukelom-Spijk, waar de overgang duidelijk merkbaar is.

Tot zover naar het Noordwesten worden dus de zuidelike vormen van het pers. vnwd. van de 2e persoon gebruikt. Dat gεi vroeger meer westelik gebezigd werd, lijkt mij waarschijnlik. De inham langs de Lek pleit er voor. Met de gεi-lijn vallen andere isoglossen samen.

December 1933.

A.R. Hol.