De Nieuwe Taalgids. Jaargang 28

Goethe in de Nederlandsche letterkunde. Goethe in de Nederlandsche Letterkunde, door J.E. van der Laan, Uitg. De Spieghel, Amst.

Ieder die over Goethe schrijft gaat uit van een bepaalde opvatting betreffende Goethe. De schrijver van dit proefschrift drukt de zijne zeer scherp uit als hij zegt: ‘Van zijn eerste artistieke werkzaamheid af gaf hij blijk van een grenzeloos indifferentisme omtrent de gevolgen van zijn werk voor maatschappij of moraal.’ Dit te lezen van Goethe, die zelfs in het kleinste teeken van maatschappelijke beleefdheid een diepe zedelijke grond wou erkend zien, en die verklaarde: ‘Wo ich aufhören muss sittlich zu sein habe ich keine Gewalt mehr’, stemt natuurlijk tot nadenken. Men vraagt zich af of Goethe niet in het midden van zijn leven de dichter van het nieuwere humanisme geweest is, en op later leeftijd een groot paedagoog. Hem een moreel-indifferent artiest te noemen of een man van zuiver-aesthetische levensbeschouwing, men moet erkennen dat het niet zelden gedaan is, maar als het nu nog gebeurt voelt men zich geneigd de opvatting niet alleen bepaald, maar beperkt te heeten.

Toch is het deze opvatting waaraan Dr. van der Laan de oordeelen over Goethe meet, die hier te lande geuit werden. Hij vindt dan het beste oordeel bij Bakhuizen, kort door hem weergegeven in de volzin: ‘Een kunstenaar behoort tegenover de zedelijkheid onafhankelijk, desnoods onverschillig te zijn, zooals b.v. Goethe dat was.’

Men kan Bakhuizens pleidooi voor de onafhankelijkheid van de kunst - een bemind onderwerp ook van mijn jeugdjaren -

[p. 166]

van harte toejuichen, en toch van meening zijn dat Goethe, hoe onafhankelijk van een zekere soort van zedelijkheid, het niet was van iedere. Dat hij integendeel een eigene zedelijkheid voorstond en zijn kunst deed dienen om deze in 't licht te stellen.

Erkent men dit, dan zal men in de bedoelde hollandsche oordeelen niet enkel - hoewel toch ook - een teeken van aesthetische achterstand zien, maar tevens een natuurlijk en gewettigd verzet van de eene zede tegen de andere. Da Costa en de Clercq, Drost en Potgieter hadden volkomen gelijk als zij, het talent van Goethe erkennende, nochtans hun christelijk gevoel in opstand deden komen tegen zijn humanistisch. Ik waag het te gelooven dat zij, zonder uitzondering, beter georganiseerd waren om hem te verstaan dan Bakhuizen en dat in 't bizonder Potgieter, ondanks de huivering waarmee hij sommige christelijke verrukkingen bij hem miste, hem veel inniger, veel dieper genoten en zelfs ruimer begrepen heeft.

* * *

Hoewel de feiten en beschouwingen in dit werk zijn samengevat onder titels als: Sentimenteelen, Nationalen, ‘Journalisten’ en Vertalers, Christen of Heiden, merkt men toch met een oogopslag dat aan de behandeling een chronologische rangschikking van de stof ten grondslag ligt. Sommige namen zijn vetgedrukt, en die zijn achtereenvolgens: Staring, Lulofs, N.G. van Kampen, Bilderdijk, Da Costa, Bakhuizen van den Brink, Potgieter, Busken Huet, Abraham des Amorie van der Hoeven Jr., J.J.v. Oosterzee, C.W. Opzoomer, Allard Pierson, Carel Vosmaer, Jacques Perk, Frederik van Eeden, Nico van Suchtelen, Adama van Scheltema. Voor en tusschen en na de min of meer uitvoerige besprekingen die aan de zoo vermelde personen ten deel vallen, wordt dan dat groote aantal andere besproken dat in een boek als dit niet gemist kon worden. Daar soms, om begrijpelijke redenen, van de strikte tijdsorde wordt afgeweken, is het goed dat de schrijver een register heeft toegevoegd. Was dat er niet dan zou men ook werkelijk sommige mededeelingen die men met belangstelling gelezen had, niet zoo licht terugvinden. Ik denk aan Quacks bespreking van Goethe's sociale idealen, die bij Van Suchtelen ondergebracht is, aan Van Vloten, wiens verhouding tot Goethe men bij de vertalingen zoeken moet.

Bij de feiten zijn er interessante. Zoo de uit Bilderdijks aan-

[p. 167]

teekeningen voor den dag gekomen Faust-uittreksels, en de Werther-vertaling van een onbekende, in 1793 bij Allart te Amsterdam verschenen. Deze vondsten verdienen de aandacht en prikkelen de belangstelling. Zoowel van de verhouding Bilderdijk-Goethe als van die onbekende vertaler zou men gaarne meer weten. Het spreekt vanzelf dat in een dergelijk overzicht veel voorkomt dat men geheel of gedeeltelijk wist. Waar er ook veel is dat men geheel of gedeeltelijk niet-wist, is men geneigd vertrouwen in de schrijver te stellen. Dit betreft dan vooral die gedeelten waar hij in boeken of tijdschriften (soms ook in bewaarde handschriften) bepaalde getuigenissen voor het excerpeeren had. In zooverre wijkt zijn werk van dergelijke invloeddissertaties niet af, dat het zich aan de oppervlakte van het geschrevene beweegt en zelden dieper gaat. De titel Goethe in de Nederlandsche Letterkunde wordt dan zoo verstaan dat men Goethe alleen daar vindt waar er van of over hem geschreven wordt. Ik merkte al op dat Van Vloten naar aanleiding van zijn voorrede voor een vertaling, de Faust-vertaling van Steenbergen, behandeld wordt. Hij wordt geprezen en ook eenige opmerkingen over Goethe in de Levensbode blijken de aandacht van Dr. van der Laan niet ontgaan te zijn. Maar dan lezen we, niet zonder verwondering: ‘Het lijkt vreemd dat iemand met zoo'n negatieve aanleg als Van Vloten zulk een juist inzicht in de beteekenis van Goethe had.’ Als de schrijver een oogenblik had nagedacht zou het hem misschien niet vreemd hebben geleken en zou hij op de uitdrukking ‘negatieve aanleg’ allicht zijn teruggekomen. Hij zou Van Vloten dan gezien hebben als, ten eerste, de meest besliste aanhanger van Bakhuizen, ten tweede de voorganger van die moderne theologen, Huet, Pierson e.a. - die naar de letterkunde overgingen, een groep die, zooals de schrijver zelf zegt, ‘niet de minst belangrijke promotor van het Goetheanisme in ons land is geweest,’ ten derde de vroegste en meest overtuigde Spinozist hier te lande, in levensopvatting en in theoretisch denken allerminst negatief en allerminst ver van Goethe verwijderd. Welk een stroom van ‘Goetheanisme’ heeft zich door de talrijke en veelsoortige werken van deze ééne man over Nederland uitgestort, en van welk een ingaande bemoeiing met Goethe's werk en persoonlijk leven legde zijn bibliotheek getuigenis af.

Jacques Perk was in zijn liefde voor Goethe allereerst een voortzetter van het vorige geslacht, maar met fijner zintuigen. Ook in Faust I zijn nog verzen te vinden die bij hem hun echo

[p. 168]

vonden. Zelfs het klaarblijkelijk aan een embleem van Hooft ontleende ‘Tevreden dat hij leeft en leven doet’ heeft in Goethe's Vorspiel: ‘Besonders weil sie lebt und leben läszt’, zijn parallel. Men kan zich ook de vraag stellen of Belijdenis: ‘Gelooft ge aan God?’ niet, literair gesproken, teruggaat op Gretchens gesprek met Faust.

Mij persoonlijk heeft Dr. van der Laan de eer aangedaan me in het hoofdstuk: Goethe en Wij optenemen. Hij meent ‘dat Goethe toch niet zoo heel veel voor (mij) kan hebben beteekend.’ Ik zal hem daaromtrent niet nader inlichten. De heele vraag naar Goethe's werking op heden en toekomst is nog pas aan de orde gesteld. Hij is altijd impopulair geweest, wist dit en wilde het. Langzamerhand is hij een beroemdheid geworden, om wie men, wegens tal van redenen, zich al, of niet, bekommert. Op dit oogenblik is de tijd hem tegen, hier zoowel als in Duitschland. Getuigenissen uit ons eigen land heeft Prof. Scholte aan zijn belangwekkend opstel Goethe und Holland toegevoegd en een deel daarvan is in dit proefschrift overgenomen. Men krijgt de indruk dat tegenover de bevallige macht van Goethe de tijd zijn onmacht gevoelt. Geen wonder! Want als men de laatste, uit Duitschland gekomen Goethe-studies opneemt, twee opstellen door de Deutsche Akademie te München uitgegeven en ‘den Freunden Goethes im Auslande’ gewijd, dan ziet men het ware gezicht van die tijd. De twee opstellen zijn: Hugo Landgraf's Goethe und seine ausländischen Besucher, en Franz Thierfelder's Die Goethe-Welt-Feier 1932. Het tweede is een lijst van Goethe-herdenkingen over de heele wereld, maar het heeft een voorrede. Het eerste is een oorspronkelijk opstel, maar het Vorwort heeft een volzin die er later, nadat het gedrukt was, aan werd toegevoegd.

De zaak is dat dit heele werk, in elk geval het deel van Landgraf, gereed lag toen de laatste duitsche regeerings-verandering plaats greep. Goethe wordt er nadrukkelijk voorgesteld als, natuurlijk Duitscher, maar tevens ‘der bewusste Vertreter eines Universalgeistes, einer alle nationalen Schranken überstrahlenden Gesinnung.’ ‘Möge der Sinn dieser Arbeit nicht nur in der Absicht gefunden werden, die weltweite Wirkung Goethes darzutun, sondern auch in der Anregung, etwas von der weltoffenen Bereitschaft unseres grössten Deutschen auf die Zeit der Gegenwart zu übertragen.’ Welnu, klaarblijkelijk is het al veel dat in het nieuwe rijk dit werk en deze voorrede mochten worden

[p. 169]

uitgegeven. Het was niet mogelijk, voor de schrijver één zin aan de laatste had toegevoegd: ‘Die vorliegende Arbeit war abgeschlossen und das Vorwort geschrieben bevor die nationale Revolution in Deutschland ihren überwältigenden Sieg errungen hatte. In der angebrochenen Epoche der gesamten nationalen und kulturellen Erhebung Deutschlands wird Goethes wirken in die Welt als ein Symbol völkischer Kraft und Grösze verstanden werden, als ein Beispiel dafür, dass es der schöpferische Nationalgeist ist, der dem Weltgeist Leben und Sinn verleiht.’ Men ziet hoe hier Goethe als een handschoen binnenstebuiten gedraaid wordt. Droeviger nog is de voorrede van Dr. Thierfelder. Hij ziet in de buitenlandsche Goethe-herdenkingen een eer-herstel voor het sedert de oorlog verachte vaderland. Ach, Doctor, zoo min als wij tijdens de oorlog het ware Duitschland veracht hebben, zoomin eerden wij door onze Goethe-viering het huidige.

Goethe is altijd het bezit geweest van weinigen. Zij dragen hem met zich, als een geheim bijna, maar zeker als dat deel van hun wezen, dat minst van al verbonden is met eenig vaderland. Hoe weinig hun geheim hoeft in 't oog te vallen blijkt wel hieruit dat in het boek van de heer Van der Laan zelfs de naam ontbreekt van een gestorven tijdgenoot voor wie Goethe een levende en vereerde werkelijkheid geweest is en die dat ook heeft uitgesproken. Ik bedoel Aart van der Leeuw, die in een opstel Het Duitsche Heimwee naar het Zuiden een zeer eigene beschouwing over hem geschreven heeft. Is het te denken dat deze laatste romanticus - want dat was Van der Leeuw, en hij was van deze soort niet de geringste - niet ook van Goethe diepe inwerkingen ondergaan heeft en dat die in zijn werken, poëzie en proza, niet zouden zijn aan te toonen? Men kan het niet aannemen als men opmerkt hoe hij de eenheid van zinnen, ziel en geest in hem op het spoor trachtte te komen, en zijn vorming zag als die van ‘de volkomenste persoonlijkheid die ooit zijn licht in de wereld heeft geworpen, stralend in de harmonie van zijn drievuldigheid.’

Albert Verwey.