De Nieuwe Taalgids. Jaargang 28

[p. 92]

Boekbeoordelingen.

J.J. Hof, Friesche Dialectgeographie (= Noord- en Zuidnederlandsche Dialectbibliotheek. Dl. III). - 's-Gravenhage 1933. - XIV en 277 bldz.

Met zeldzame kennis van zaken en warme liefde voor het onderwerp is ons hier een levendig beeld ontworpen van de dialectiese schakeringen in het westerlauwers-friese taalgebied. De grote lijnen die erdoor lopen, zijn de volgende. In de eerste plaats kan men met een typerende isoglosse het z.g. ‘Zuidhoeks’ van het overige gebied afscheiden. Eveneens tekent zich het Noord-Klei- en Woudgebied tegenover het Kleifries-Waterlands en het Zuidhoeks af. Geheel afzonderlik staat buiten deze indeling het eigenaardig geisoleerde dialect van Hindeloopen. Het z.g. Stadfries blijft, als niet-fries dialect, grotendeels buiten beschouwing.

Naast en door deze grote en grove dialectgrenzen lopen andere verschillen, die Hof beschrijft in een hoofdstuk dat met de in dialectgeografiese werken gebruikelike militaire terminologie tot titel draagt: ‘de bewegingsoorlog tusschen Klei en Wouden’. Deze vreedzame oorlog is nog in gang, en de schrijver die een halve eeuw taalgeschiedenis uit eigen waarneming en herinnering overziet, heeft meermalen de verschuiving der linies kunnen nagaan. Een andere beweging, die ook in een afzonderlik hoofdstuk wordt behandeld, is die van zuidelike eigenaardigheden die noordwaarts voortdringen.

Voorzover het isoglossen van klankverschil zijn, betreffen ze meest betrekkelik jonge nuances. En de geografiese verdeling van iedere biezonderheid wordt telkens door een duidelik kaartje veraanschouwelikt. Misschien heeft de auteur, in al te grote vrees voor ‘klankwetten’, zich wel wat veel over afzonderlikheden verdeeld. Men krijgt soms de indruk dat gelijksoortige klankverschillen onnodig gescheiden worden. Waren die wat meer bijeengezet en tot eenheid samengevat, dan zouden gemakkeliker grote lijnen in het verloop zijn op te merken.

Ook woordgeografiese isoglossen worden getrokken, al zijn de grenzen hiervan niet altijd scherp. Zo vinden we b.v. de twee woorden voor ‘Zaterdag’, snjeon en saterdei tegen elkaar afgetekend, harke ‘hark’ tegenover riuwe e.a.

Een volgend hoofdstuk behandelt ‘onder-isoglosseringen’, welker verloop de juist beschreven grote bewegingen van Zuid

[p. 93]

naar Noord en van Wouden naar Klei op verschillende wijze doorkruist.

Bespreking van al deze isoglossen in biezonderheden zou hier te ver voeren. Daarom alleen een opmerking naar aanleiding van het 6e hoofdstuk, waarin de schrijver doordringen wil tot de diepere oorzaken van de geconstateerde verschillen. In dat hoofdstuk, getiteld ‘Bodem en Taal’, brengt hij beloop en verplaatsing van de isoglossen in verband met bodemverschillen. Inzover deze verschillen economiese tegenstellingen met zich brengen als: immigratie van vreemde arbeiders in veengebied, stabiliteit en traditie in bewoning en bestaansmiddelen op de klei - is dit aannemelik. Gezien echter de waarnemingen op andere dialectgebieden gedaan, zou men op de taalkaart sporen van oude staatkundige indelingen verwachten. Hof denkt daaraan ook wel, maar meent dat de oude deling in drieën, Oostergo, Westergo en Zevenwouden, ten slotte weer wortelde in geologies-economiese tegenstellingen. Men mag trouwens bij het vaststellen van groter conservatisme op de Klei ook niet vergeten dat het kleigebied het verst ‘acteraf’ lag, het verst van de zuidelike en zuid-oostelike delen, die om geografiese redenen het eerst aan invloed van buiten blootstonden.

Hiermee is niet gezegd, dat al die verschuivingen van Zuid naar Noord en van Wouden naar Klei op invloed van buiten berusten. Wel is het eigenaardig en tekenend voor de zeer sterke en op velerlei wijze werkende invloed van het Hollands-Beschaafd, dat vaak die vorm veldwint, die samenvalt of overeenkomt met de algemeen-nederlandse, ook al is hij door autochthone ontwikkeling opgekomen.

Invloed van het Nederlands, speciaal het Hollands, op het Fries komt ernstig in aanmerking bij het plaatsmaken van [u]- voor [y]-klanken in het Fries, waaraan een uitvoerig en zeer grondig bewerkt slothoofdstuk is gewijd. In deze tussen Kloeke en W. de Vries rijkelik bedebatteerde kwestie neemt Hof een bemiddelende positie in. Hij veronderstelt dat er een spontaanfriese neiging tot palatalisering is geweest, die door hollandse invloed werd gesteund. In het biezonder laat hij die friese neiging uitkomen vóór dentale consonanten. In overige posities wijst hij ze vrijwel geheel af, en trouwens ook vóór dentalen heeft volgens Hof stellig hollandse invloed meegewerkt. Het schijnt mij toe dat die hollandse invloed wel wat hoog wordt aangeslagen. Het feit dat ook oorspronkelik korte u, in een woord

[p. 94]

als ‘honig’ b.v., aan de palatalisering meedoet, verdiende meer aandacht dan Hof eraan schenkt: het wijst toch wel heel duidelik op friese neiging tot palatalisering, onafhankelik van het Hollands.

Maar het oordeel over de waarde van de verschillende gevallen blijft uiteraard enigszins persoonlik. Wat ervan zij, men heeft in Hof's overzicht, geografies geordend, het zo goed als volledige materiaal in de [u]-[y]-kwestie bijeen. En het sterke afnemen van de palatalsiering naar het Noorden toe zal het moeilik maken ook voor de meest verstokte twijfelaar om hollandse invloed geheel te ontkennen.

Hof's boek is niet een geschikte inleiding tot het Nieuwfries voor germanisten, die van te voren met het Fries weinig bekend waren. Daartoe had het kunnen dienen, indien de schrijver op de wijze van rijnlandse dialectgeografen een korte klank- en vormleer van een bepaalde plaats of streek tot uitgangspunt had genomen en van daaruit het strakke beeld had doen uitvloeien in de nuanceringen van het hele friese gebied. In zulk een vorm zou het voor velen gemakkeliker toegankelik zijn geweest, die tans moeite zullen hebben hun weg door de vele biezonderheden te vinden. Zoals het nu is, zal het zijn lezers in de eerste plaats moeten zoeken onder degenen die Fries kennen. Men kan deze beperking van de lezerskring betreuren, en nochtans erkennen dat het in zijn nauwkeurige detailbeschrijving een waardige plaats inneemt in de nederlandse dialectbibliotheek.

Den Haag, Augustus 1933.

C.B. van Haeringen.