De Nieuwe Taalgids. Jaargang 27

[p. 274]

Het Wilhelmus.

Nu dit jaar, ondanks het uitvoerige werk van Dr. Leendertz verschillende opstellen, waaronder belangrijke als die van Prof. G. Brom en Mr. P.N. van Eyck, over het Wilhelmus verschenen zijn, staat het bijna aanmatigend nog iets aan het te berde gebrachte te willen toevoegen. Maar er is één opmerking die ik niet gemaakt zag, en wel deze dat de schrijver van ons volkslied met een zoo buitengewone planmatigheid is te werk gegaan. Tenminste: men krijgt de indruk dat hij dit deed. Hij laat, in de eerste regel, zijn held optreden als Wilhelmus van Nassouwen, en hij wil een naamdicht schrijven. Nu zou men dus denken dat dit - op iedere letter een strofe - minstens twintig strofen bevatten zou. Maar dat doet het niet, hij verkort de naam tot Willem van Nassou en schrijft er vijftien. Dat heeft hij dadelijk bedoeld, zegt men: alleen heeft hij ter vulling van de regel die naam in zijn aanhef uitgebreid. Dat geloof ik ook Toch treft het me dat hij ondanks die uitbreiding bij zijn bedoeling gebleven is. Volksdichters zagen doorgaans niet op een strofe meer of minder, maar deze dichter schijnt geen lust te hebben gehad van zijn bedoeling af te wijken. Juist het vaststaan van de bedoeling treft mij. Het is of ik hem voor zijn papier zie zitten en daarop van boven naar beneden de letters van Willem van Nassou geteekend.

Nu ik dat lijstje langs zie en meteen lees wat hij ernaast geschreven heeft, treft me weer een bedoeling. Het schijnt me namelijk dat strofe 1-6 bij elkaar behooren, doch strofe 7-9, die in toon en gedachte geheel van hun voorgangers verschillen, dit ook doen, en dat met strofe 10 weer een heel andere toon en gedachtegang optreden en ons naar het eind voeren. Maar - strofe 1-6 behooren juist bij de naam Willem, strofe 7-9 bij het woordje ‘van’, en de rest, juist ook weer zes strofen, bij Nassou. Het is of ik in het handschrift de drie afdeelingen eenigszins van elkaar gescheiden zie, of de schrijver gedacht heeft: laat ik zorgvuldig te werk gaan, ik heb drie gedeelten, een van zes, een van drie en een van zes strofen, laat ik daarvan gebruik maken en nu ook in wat ik te zeggen heb een driedeeling invoeren.

Als dit zoo is, zou het al heel planmatig zijn. Niets voor een

[p. 275]

volksdichter, eer iets voor een letterkundige die zich een ongewone taak opgaf.

Laat ik het gedicht nog eens nagaan, om te zien of mijn veronderstelling valt waar te maken.

De eerste zes strofen leveren geen moeilijkheid. De held stelt zich voor, zegt zijn afkomst, betuigt zijn trouw aan het vaderland, verklaart dat hij soeverein is en stelt vast dat hij van zijn leenheer niet is afgevallen. Hij is een verbannen vrome, maar vertrouwt dat hij in zijn bestuur zal weerkeeren. Hij bemoedigt zijn onderdanen en vermaant allen die goedwillig zijn voor hem te bidden opdat God hem kracht geve om hen te helpen. Hij, van zijn kant, heeft gedaan wat hij kon, hij en zijn broeders. Hij zelf, van zoo hooge afkomst, heeft als geloofsheld zijn leven gewaagd. Hij bidt God, op wie hij vertrouwt, om zoo te mogen blijven en de spaansche tirannie te mogen uitdrijven.

Deze zes strofen schijnen mij een gedicht op zichzelf. De strijdende geloofsheld, vroom en helfhaftig, heeft er zich in uitgebeeld.

Vergis ik mij niet, dan is de toon van de zevende strofe al dadelijk geheel anders. De strijdbare klank, waarmee God in de zesde werd aangeroepen heeft plaats gemaakt voor een zachtere, een inniger, een hijgender. Het is de gebedstoon van iemand die zich in nood gevoelt. Als een vluchtende David gevoelt hij zich. Toch heeft God David uitgered, hem een koninkrijk gegeven. Een koninkrijk? Voor zich verwacht hij dat niet, wel het eeuwige rijk dat voor de getrouwe maar sneuvelende Godsheld is weggelegd.

Terecht heeft men opgemerkt dat hier de gedachte geheel is afgedwaald van wat men na de lezing van de eerste zes strofen verwachten zou. Maar ik noem het geen afdwaling. Ze is een nieuwe gedachte, een nieuw beeld van de Prins zelfs, en dat geheel uitgedrukt in de drie strofen. Een tweede gedicht dus dat aan het eerste is toegevoegd en dat weer volstrekt is afgesloten.

Want met de 10de strofe is de toon alweer onderscheiden. Niet krijgshaftig, niet van de wereld afgetrokken, maar nu met deernis naar die wereld toegewend. Deernis om het edele land dat te lijden heeft, het land dat hij heeft willen redden - en de trots om de dappere poging komt even boven - en dat zou zijn gered als God het gewild had. Maar God wou het niet. Bij zijn besluit moet men zich neerleggen. Hij, die in tegenspoed standvastig gebleven is, legt zijn zaak in Gods handen. Hij neemt

[p. 276]

afscheid, al zal hij blijven waken. Een toon van onwereldschheid komt weer boven. En nog eens - in aansluiting aan zijn aanhef - verklaart hij dat hij de trouw aan zijn leenheer niet gebroken heeft, maar - dat de gehoorzaamheid aan de goddelijke leen heer de hoogste is.

Ook dit dus een gedicht op zichzelf, maar dat in zijn laatste strofe, door het terugverwijzen naar een paar regels van de eerste de drie gedichten tot een maakt. Drie gedichten, die elk een faze van Oranjes wezen geven en met hun drieën hem geheel.

Ik kan niet anders dan in deze kompositie iets ongewoon planmatigs zien. Het Wilhelmus verschijnt erdoor als het werkstuk van een wel zeer overwogen geest, een geest die het zuivere tegendeel is van wat men verstaat onder een volksdichter Toch is de vorm die van een volksdicht, en niet alleen in zijn geheel genomen, maar ook in verschillende van zijn kenmerken onzuivere rijmen, onverschilligheid ten opzichte van woord herhalingen, schaarsheid van dichterlijk materiaal, woordenkeus die bepaaldelijk heenwijst naar twee groote groepen van volkslite ratuur: de psalmen en het geestelijk lied.

Houdt men deze tegenstelling: de planmatigheid van wie men een geschoold letterkundige zou willen noemen, en de aanwending van zooveel en talrijke kenmerken van het volkslied voor oogen, dan gaat men nog meer belangstellen in de vraag wie de bekwame schrijver geweest mag zijn die uit deze dubbelheid zulk een duurzaam gedicht tot stand bracht. In elk geval doe men Marnix geen oneer aan als men veronderstelt dat hij het is geweest.

Albert Verwey