De Nieuwe Taalgids. Jaargang 27

[p. 179]

Boekbeoordelingen.

J.G.M. Moormann, De Geheimtalen. Een studie over de geheimtalen in Nederland, Vlaamsch-België, Breyell en Mettingen. Met een inleiding van Prof. Dr. Jac. v. Ginneken. - Zutfen 1932 - XI en 435 blz.

Uit verschillende artikelsgewijze publicaties, verschenen vooral in het Tijdschr. v. Taal en Letteren, wisten wij dat Dr. Moormann gestadig doende was met Bargoens en dergelijke verscholen taalhoeken. Tans heeft hij over ‘geheimtalen’ een samenvattend werk geschreven, waarop hij aan de Universiteit te Nijmegen de doctorstitel heeft behaald. Een proefschrift dat meer is dan de eerste proeve van een beginnende, eerder de bekroning van een groot stuk levenswerk.

Onder ‘geheimtalen’ verstaat de schrijver talen, die welbewust ten doel hebben voor niet-ingewijden onverstaanbaar te zijn. Daarmee zijn dus vaktalen van loodgieters of juristen, van monteurs of letterzetters van zijn onderzoek uitgesloten: veel termen daaruit mogen voor buitenstaanders onbegrijpelik zijn - niemand die ze gebruikt doet dat met de bedoeling iets voor anderen te verheimeliken.

Een 1e hoofdstuk met ‘Algemeene beschouwingen’ toont ons enkele aardige trekken van de geheimtalen: ongebonden spel van klankassociaties, rasse begripsontwikkeling en welige woordenwoekering. Jammer, dat Dr. M. het bij enkele korte beschouwingen laat. Dat weinige doet de lezer het gemis gevoelen van een hoofdstuk - wellicht beter passend als besluit dan als begin - over woordvorming en betekenisontwikkeling in de geheimtalen in vergelijking met het meestal trager tempo van de tammere cultuurtaal. Niet zonder enige teleurstelling zien wij de schrijver in datzelfde algemene hoofdstuk vrij abrupt overgaan tot het biezondere, als hij in een kritiese bespreking treedt van oudere woordenlijsten, waarin veel drukfouten voorkomen, die door naschrijvers grif zijn overgenomen. Bij de ‘algemene beschouwingen’ is ook ondergebracht een overzicht van franse, duitse en engelse invloed op de geheimtalen, waarover M.'s onderzoek zich heeft uitgestrekt.

Daarin onderscheidt Dr. M., in het 2e hoofdstuk, vijf soorten:

1.	Bargoens, dat gesproken wordt door zwervers;

[p. 180]

2.	dieventaal, geheimtaal van dieven in de grote steden, uit Bargoens ontstaan;
3.	Jargon, een geheime vaktaal door handelaren op veemarkten gebruikt; de middelpunten zijn Goor en Houthem, maar op alle belangrijke veemarkten in Nederland wordt het verstaan;
2.	kramertalen, vooral in het Z. vroeger door reizende kooplieden gesproken;
5.	lettertalen, zoals de vrij bekende p-taal, die hoofdzakelik tot de kinderwereld beperkt zijn.

Voor de eerste vier is de benaming ‘taal’ wat weids, omdat ze slechts bestaan uit een - soms zeer beperkt - aantal geheime woorden, die de spreker tussen zijn gewone dialectvocabularium door gebruikt. De ‘lettertalen’, die immers alle woorden vervormen, zouden hierop meer aanspraak kunnen maken. Intussen zijn deze gewoonlik niet meer dan spel.

Voornamelik komen dus de groepen 1 tot 4 in bespreking. De onderscheiding tussen die vier berust niet op principiële verschillen. Het is slechts een groepering van de op nederlands taalgebied (en een paar aangrenzende duitse streken) voorkomende geheimtalen naar de kringen die ze spreken en de herkomst van de bestanddelen. Wanneer Dr. M. van elk een ‘definitie’ tracht te geven, dan zijn die definities niet meer dan opsommingen van een aantal kenmerken, die maar zelden in een andere groep geheel ontbreken. En meestal is de ‘definitie’ van één groep niet mogelik zonder vooruit te lopen op een andere, die nog niet is gedefiniëerd en op biezonderheden, die later uitvoeriger worden besproken, wat niet ten goede komt aan de compositie van het hoofdstuk.

De grenzen tussen de vier groepen zijn dus zeer vloeiend. Zo is een hoofdkenmerk van wat Moormann Jargon noemt, dat het veel joodse elementen bevat, terwijl het oudere Bargoens daarvan vrij was. Maar in latere tijd dringen steeds meer joodse woorden door in het Bargoens. Daar nu de dieventaal niets anders is als een speciale ontwikkeling van het Bargoens, is het min of meer geijkte spraakgebruik, dat al dergelijke geheimtalen als Bargoens aanduidt, niet zo ver mis. En er is ternauwernood reden voor iemand, die met deze taalkringen bij gelegenheid te doen krijgt, dat spraakgebruik te laten varen voor Moormann's scherpe vakmans-onderscheiding. Nog daargelaten dat de term Jargon de door het gebruik gewettigde betekenis heeft van

[p. 181]

‘vaktaal, die buitenstaanders vreemd aandoet’, maar niet die van ‘geheimtaal’ in M.'s zin.

De joodse bestanddelen in de geheimtalen geven Dr. Moormann aanleiding tot een uitvoerig hoofdstuk over ‘de Joden en hun taal’, waarin hij de geschiedenis van de Joden in Europa en meer in het biezonder in de Nederlanden beschrijft. Wij zien het Jiddies, de eigenaardige duits-joodse taal, zich vormen vooral in Zuid-Duitsland. Uit Duitsland verjaagd, is een groot deel van de Jiddies-sprekenden naar Polen en Litauen getrokken. Zoals meer op taal-eilanden geschiedt, die het contact met de vroegere taalgenoten hebben verloren, is dit Jiddies in zijn isolement tamelik conservatief gebleven. Van Polen en ook van de Rijnstreken komen de Joden de Noordelike Nederlanden binnen, waar sedert het begin van de opstand en vooral sedert 1648 hun maatschappelike kansen redelik werden. Eerst vestigen de immigranten zich in Amsterdam, daarna verbreiden ze zich langzamerhand over de kleine steden en het platteland.

Daarop volgt een afzonderlik hoofdstuk over ‘Joodsche elementen in de geheimtalen’. De geleidelike toeneming van de joodse bestanddelen wordt geografies en zoveel mogelik chronologies nagegaan. Chronologies kan dat alleen in streken, waarvoor we berichten uit vroegere perioden hebben. Maar die gegevens, verkregen zijdelings uit een blijspel waarin bargoens-sprekenden optreden, of rechtstreeks uit opzettelik aangelegde verzamelingen, vloeien niet gelijkmatig en zijn ook niet alle betrouwbaar. Na de bespreking van de afzonderlike geheimtaalkringen volgt een lijst van alle jiddiese woorden, die hierin voorkomen. Men vindt er heel wat bekenden in terug, die zich uit de lagere regionen opgewerkt hebben tot een bescheiden en min of meer verholen plaatsje in de algemene taal, zoals bajes, emmes, gannef, (volgens Moormann's niet onaannemelike verklaring ook:) gappen, gesjochte(n), gochem, gokken, gozer, heibel, jatten ‘stelen’ (denominatief van een jiddies woord voor ‘hand’), kaffer ‘boer’, kapoeres (dat in secundaire associatie met kapot getreden is), lau ‘niet(s), nee’, lef, massel(tje), Mokum, schorem, sikker, sjacheren, sjofel, smeris, smoes en smoezen, tof. Bij sommige kan men met vrij grote zekerheid Amsterdam met zijn groot percentage Joden als punt van uitgang aanwijzen.

Het laatste hoofdstuk, getiteld ‘De Zigeuners en de geheimtalen’ geeft opnieuw een verhaal van omzwervingen en de geschiedenis van het vreemde, romantiese Zigeunervolk in onze

[p. 182]

streken, daarna de zigeuner-elementen in de geheimtalen. Ook al moge men een enkele afleiding in twijfel trekken, Dr. Moormann heeft een opmerkelik groot aantal woorden (meer dan 100) van ontwijfelachtige zigeunerse oorsprong aangewezen. In de algemene taal is bekend mollen. Verder leidt Moormann aannemelik pooien uit een zig. piâva ‘drinken’ af. Wellicht kan men binnenkort aan de algemeen bekende toevoegen het woord bink ‘man, persoon, vriend’, dat sedert enkele jaren onder de haagse jeugd een gewoon woord is voor ‘politieagent’.

Met dit overzicht van de zeer rijke inhoud moet ik volstaan. Werkelike deskundige kritiek zal wel niemand kunnen geven op het werk in al zijn onderdelen. De schrijver heeft zich met veel opoffering een onbestreden monopolie in deze stof verworven. En de degelike nauwkeurigheid en kritiese zin, die op elke bladzijde de lezer tegenkomt, is een waarborg dat zijn voorlichting betrouwbaar is.

‘Als blijkt, dat er bij het publiek voldoende belangstelling voor deze studie bestaat’, deelt de schrijver mede in zijn ‘woord vooraf’, kan spoedig als vervolg op dit werk een ‘Bronnenboek’ verschijnen. Moge deze aankondiging meehelpen om die belangstelling te wekken. Een ‘Woordenboek der Geheimtalen’, dat nog vele jaren werk vereist, zal het derde deel vormen. Wij mogen met reden verwachten, dat daarin tot zijn recht zal komen de zo biezonder belangwekkende woordgeschiedenis, de dynamiek van de geheimtalen, het ‘génie de l'argot’, waarvan we in het eerste hoofdstuk in dit boek reeds enkele proeven hebben gezien.

Wie werk wil verrichten als Dr. Moormann gedaan heeft, moet meer zijn dan studeerkamer- en bibliotheekmens. Hij moet iets in zich hebben van romantiese zwerflust, om met de meest onsociale mensen in aanraking te komen. Hij moet de tact hebben om zwervers en schooiers aan het praten te krijgen en nog wel over dingen die tot het intiemste van hun ‘vak’ behoren. En daarbij moet hij zelfkritiek genoeg bezitten om niet met wat interessantig dilettantenwerk tevreden te zijn. Blijkens zijn mooie resultaten combineert Dr. M. deze eigenschappen op gelukkige wijze.

Den Haag, Jan. 1933.

C.B. van Haeringen.

[p. 183]

Dr. Maurits Sabbe: Brabant in 't verweer. Bijdrage tot de studie der Zuid-Nederlandsche strijdliteratuur in de eerste helft der 17e eeuw (Antwerpen - V. Resseler - 1933).

Reeds verscheiden jaren bestudeerde Maurits Sabbe de Brabantse en Vlaamse strijdpoëzie van Rooms-Spaanse zijde (1585-1648), die de toenemende verwijdering van de Noorden Zuid-Nederlandse gewesten treffend weerspiegelen. Deze studies zijn nu samengevat en uitgebreid in een statig boekdeel, rijk versierd met gelijktijdige prenten. Tot nu toe kende men eigenlik alleen uit de Nederlandsche Geschiedzangen, zoals Van Vloten die verzamelde, de strijdpoëzie van de zijde der opstandelingen. Sabbe heeft nu, in een reeks hoofdstukken, het histories verband van deze gedichten aangewezen, met goed gekozen aanhalingen, terwijl in de Bijlagen enige teksten volledig afgedrukt zijn. Het eerste hoofdstuk geeft Antwerpsche Echo's van den strijd tusschen Arminianen en Gommaristen (1618-1621). Dan volgen in bonte rij nog zestien hoofdstukken met spotzangen op de tegenstanders, verbitterde uitingen over de brandstichtingen en plunderingen door de Staatse troepen, lof van Katholieke strijders, schimpdichten tegen Frederik Hendrik enz. Merkwaardig is b.v. de pennestrijd van de Deventer dichter Jan van der Veen met de Antwerpse, en later ook met de Brugse rederijkers. Aan de rijke inhoud van dit boek kan een beknopte bespreking geen recht doen; ook om de boeiende inkleding verdient het gelezen te worden. Voor de beoefenaars van onze vaderlandse geschiedenis is het belangrijk, omdat de volksstemming in de Zuidelike gewesten er zo duidelik uit blijkt; de letterkundigen en taalkundigen zullen er veel uit leren, omdat dit terrein nog vrijwel onbewerkt was, en de religieus-didaktiese letterkunde van dit tijdvak een politieke tegenhanger krijgt. Uiteraard is er veel rijmelarij onder deze tijdzangen, maar waar het gemoed spreekt, hoort men vaak ook echte dichterlike welsprekendheid. Sabbe heeft dus de kennis van de Zuidelike letterkunde in dit tijdperk met een waardevolle bijdrage verrijkt.

C.d.V.