De Nieuwe Taalgids. Jaargang 25

[p. 244]

Frederik van Eeden en Henriette Roland Holst.

De toekomstige geschiedschrijver onzer letteren, die de politiekdogmatiese geschillen van onze tijd met per-spectiviese wijsheid heeft leren bezien, zal wellicht groter overeenkomst tussen deze dichter-figuren vinden dan de tijdgenoot. De fijnere gradaties van ‘Tachtigers’ en ‘Negentigers’ zullen hem ontgaan, en hij zal, met de dichteres-zelve,¹⁾ spreken van één generatie. Beiden zijn ‘op de kentering der tijden’ geboren en beseften dat. Beiden zijn hervormers krachtens hun de wereld toegewend dichterschap; vaak het geweten van hun tijd. In beiden leeft het romanties verlangen, dat nooit uitsterft, naar een gelukkiger mensheid, en het gezicht van dit land van Hart's Begeerte²⁾ heeft beider rusteloze en veelzijdige arbeid gewekt en gestuwd. Zou een Taine der toekomst niet aanvangen met te wijzen op gelijksoortige locale milieu-invloeden: het Hollandse landschap, in zo menig natuurdicht verheerlikt; de zee, die hun zingend vermogen wakker riep?

Zij zingt den kroonzang aller wereldzangen,

de  ͡op zandig veld neerdonderende zee.³⁾

Want de stem der zee is de moederzang

van alle vage en halfbewuste willen,

alle begeeren dat zijn doel niet kent.⁴⁾

.... in u, land van vereff'ning, aandacht en gepeinzen
.... raakt menschengeest aan 't wankloos Zijn het naast.⁵⁾

en de dichteres, meer voluntaristies:

De lijnen van uw land en van uw water
wekken in ons onpeilbare gedachten,
verlengen zich tot eindeloos begeeren.⁶⁾

1) Liber Amicorum Dr. Frederik van Eeden, pag. 148.

2) A. Roland Holst in Liber Amicorum, pag. 145.

3) Van de passielooze lelie, Het Zeegeruisch, pag. 89.

4) De Vrouw in het Woud, pag. 6.

5) Lioba, 3e druk, pag. 138.

6) De Nieuwe Geboort, pag. 108.

[p. 245]

Aanvankelik een gelijksoortige evolutie: de zelfbevrijding van individualisties estheticisme¹⁾ tot ethiese gemeenschapszin. Windekind moet wijken voor Marcus. Het mediterend streven naar zelfvolmaking en zelfgenietende hoge klare rust leidt tot bewustwording van morele roeping²⁾ en verantwoordelikheid. De Sonnetten en Verzen in terzinen geschreven spiegelen de Wistikfase der dichteres. Het ‘wereldverachtend zich samensnoeren’ wordt afgewezen: de mensheid en haar weedom roept. De natuur in al haar heerlikheid

opent alle vrede waar wij naar zuchten
zoo 't hart maar denke' aan menschen-lot betoomt.
Maar dit is nu het diepste en edelst leven
niet meer, dit opgaan in het groene veld
alsof wij tot het onbewuste hooren;
vogelenlied en het geruisch van dreven
voldoen geen hart dat luisterde in den horen
der menschheid, naar de groote stem die zwelt.³⁾

Het louter literaire dichterschap zou beiden onbevredigd laten. Ook het a-morele naturalisme, in roman- en toneelvorm, wordt door beiden verworpen.⁴⁾

Zo vinden dan beiden bevrediging in de deelneming aan de sociale strijd. Van Eeden is daarbij vooral Angelsaksies georienteerd: Ruskin, Thoreau, Bellamy⁵⁾; daarnaast ook Proudhon, Tolstoi en Oppenheimer. Zijn twee voordrachten Waarvan leven wij? (1898) en Waarvoor werkt gij? (1899) vormen zijn oorlogsverklaring aan de kapitalistiese maatschappij.⁶⁾.

Terzelfder tijd vindt Henriette Roland Holst haar bijbel

1) Opwaartsche Wegen, De Eenzame, pag. 83.

2) In Glückliche Menschheit karakteriseert Van Eeden Johannes Viator als ‘eine kraftvolle und umfassende Verteidigung meiner Ansicht über die moralische Mission des Dichters’ (pag. 69).

3) De Nieuwe Geboort, pag. 77.

4) F.v.E. Studies I, pag. 27. Een onzedelijk boek. Zie ook Studies V, Holl. dramatiek, pag. 130. H.R.H. Socialisme en Literatuur, A'dam 1899.

5) De lezing van Bellamy's Looking Backward gaf de stoot (Gl. Menschheit, pag. 100). De Angelsaksiese invloed is ook niet te miskennen in de glasheldere stijl der Studies.

6) Nadat hij in De Gids van Febr. 1897 reeds had aangedrongen op het stichten van Rijkshoeven, als practiese maatregel tegen de werkeloosheid (Werk en Brood, later opgenomen in Studies III).

[p. 246]

in Marx' Das Kapital en haar innerlike bevrijding in aansluiting bij de S.D.A.P.

Het machtig boek lag open op haar schoot,
een berg van weten, zwaar om te beklimmen;
maar wie het volbrengt ziet de vrijheidskimmen
lachen¹⁾.

Van Eeden heeft op wijsgerige gronden het Marxisties socialisme steeds verworpen en daarvan herhaaldelik getuigd.²⁾ Zoo heet het in Glückliche Menschheit opnieuw van het histories materialisme: ‘Mir hiess dies die Wahrheit auf den Kopf stellen, das Höhere durch das Niedrigere erklären und der Welt jeden Sinn und jede Bedeutung nehmen’.³⁾

Integendeel, meende de dichteres in haar Pluizer-fase:

De wereld draaide langzaam onderstboven
en kwam op zijne voeten recht te staan.
. . . . . . . . . . . . . . . .
Een groote hand zette de dingen recht
die lang stonden verwrongen en verbogen.⁴⁾

En het veelomstreden ‘machtig’, ja ‘heilig’ boek is voor de dichter-wijsgeer ‘een duister, verward, onleesbaar boek.’ In zijn studie Nieuwe Nederlandsche dichtkunst zegt hij van Herman Gorter en Henriette Roland Holst: ‘.... ze hebben zich naief en kinderlijk verslaafd aan een grof en gevaarlijk soort intellectualisme. Men kan het een dichter vergeven als hij uit onreedelijken afkeer teegen een woordvoerder als Marx het socialisme verfoeit, - maar hier zagen wij inteegendeel twee dichterlijke fijne kinderen in argeloos vertrouwen meeloopen met dien ruuwen sterken kaerel, in den wilden stroom van partijgeest, van haat en hartstocht, zonder het licht van éthische wijsheid, zonder mystiek geloof.’⁵⁾ En verder: ‘Zij publiceerden werk van groote ongelijkheid, met glinsteringen van vroeger schoon, vermengd met leelijke smakelooze dingen, die niets met Poëzie uitstaande hebben. Alleen een diepe schok, die hen totaal verneedert, hun intellectueelen trots verbrijzelt en hen teeder-deemoedig en vroom-

1) De Vrouw in het Woud, pag. 18.

2) Zie o.a. Studies III, pag. 265; Studies V, pag. 87.

3) pag. 58.

4) De Vrouw in het Woud. pag. 17.

5) Studies VI, pag. 102. Zie ook pag. 235, waar hij Het feest der Gedachtenis prijst, en ‘De Mannen van '80 aan het woord’, pag. 89.

[p. 247]

geloovig maakt, kan hun wellicht de zuivere gelijkmatige schoonheid van hun jeugdwerk terug doen vinden.’ Hoe psychologies-juist is deze voorspelling gebleken ten opzichte der dichteres van Verzonken Grenzen en Verworvenheden!

Inmiddels uitgetrokken als

werker in de droge

karige velden van dit middelhooge

zien wij haar bij het licht van het nieuwgewonnen geloof het ontleedmes der literair-economiese critiek hanteren, o.a. in haar studie Maatschappelijke oorzaken van Middeneeuwsche en moderne mystiek¹⁾ en haar brochure Socialisme en Literatuur. Maeterlinck, Ibsen, Tolstoi e.a. worden histories-materialisties ‘verklaard’. Maeterlinck noemt zij de dichter der stervende reactionaire bourgeoisie, een dichter van schimmen, die vol droefheid de ondergang van het burgerlik idealisme verbeeldde, in zijn drama's de gevoelens van angst, onmacht, onbewustheid en onzekerheid vertolkte en verheerlikte, en in vaag mysticisme machteloos liefhebberde in occulte proefnemingen. Ibsen ziet zij als de dichter van de kleinburgerlike drang naar het grootkapitalisme; zijn vrouwenfiguren als spookachtige gestalten, voor wie de burgerlike liefde heeft afgedaan, maar die, geen andere nog kennend, lijden aan al het onharmoniese, vage en dogmatiese tegelijkertijd, van wie oude vormen afwerpt, en nieuwe nog niet bezit. Tolstoi, bewonderd als machtig epies kunstenaar en geprezen om zijn zedelike ernst en waarachtigheid, moest als hervormer in reactionaire zin falen. Zijn idealen van broederlik gemeenschapsgevoel en deemoedige religieuse overgave pasten bij de economiese achterlikheid der toenmalige Russiese boerenklasse. De lange en pijnlike crisis in Tolstoi's innerlik bracht zij in verband met de ontzaglike crisis der Russiese maatschappij: de vervanging der warenproductie door het kapitalisme.

Een hoogmoedig intellectueel fanatisme is in deze geschriften niet te miskennen, een geforceerdheid en verbetenheid, die aandoet als de zelfsuggestie van een nog labiel nieuw-gelovige,

‘die zijn god zonder wonderen belijdt,’

en het beeld dringt zich op van een onverzettelike Pluizer, sectie verrichtend op een te eerbiedigen lichaam.

1) Later opgenomen in Over Leven en Schoonheid, pag. 149.

[p. 248]

Het menselik hart is vreemd. Hoe konden in het zielerijk der dichteres gelijktijdig oppermachtig heersen: Dante, die zij levenslang zou vereren als haar grootste held¹⁾, schoon haar verstand hem verwerpen moest als de verdoemer van het ideaal aller verdrukten in de middeleeuwen: het Christelik Communisme²⁾; èn Marx, wiens vurige drang naar gerechtigheid haar moest aantrekken, maar wiens rationalisme haar innerlik vreemd moest blijven? En hoe was haar histories-materialisme überhaupt te rijmen met haar uitgesproken heldenverering, waaraan we Thomas More, Jean Jacques Rousseau, De Held en de Schare en Tolstoi te danken hebben? De natuur bleek sterker dan de leer, en ondanks de aanvaarding van dat ‘dor intellectualistisch stelsel’ blijft Van Eeden haar prijzen, daar zij het heete bloed heeft der groote dichter-strijders en haar leven gericht is op een waardig en dichterlik dadenleven.

De spanning, bij beiden, tussen droom en daad, soms tot tot tragies conflict leidend, vindt telkens zijn weerslag in hun literaire scheppingen. In De Broederveete vertegenwoordigt Iwan de droom, Peter de daad. ‘Iwan is de dweper, de idealist,’ zegt hij in zijn toelichting tot deze tragedie. ‘Hij is een rechtvaardiger, hooger en edeler natuur dan Peter, hij is wijzer, dieper van begrip. Maar zijn werk is ijdel, omdat hij zijn vermogens verkeerdelijk meet, en de harmonie van zijn wezen niet beheerscht’.³⁾ Is het niet, of hij hier anticipeert op de mislukking van eigen practies dadenleven? In De Idealisten zien we de droom in de lachspiegel der armzalige werkelikheid⁴⁾. Als Vico Muralto profeteert hij de komst van de organisatoriese Heros der Daad, de nieuwe Sootèr der Mensheid, die hij zelf niet kon zijn, die hij in Amerika vergeefs zoekt en als Sirius opnieuw wensvervullend droomt.

Bij Henriette Roland Holst is het dualisme tussen droom en

1)

‘Rijkelijk at mijn ziel van wat hij bood
en zoo is al mijn kennis van haar wezen
van hem afkomstig, als van koren brood.’

(Sonnetten en Verzen).

2) Socialisme en Literatuur, pag. 26.

3) Studies III, pag. 93.

4) Vgl. Brieven, pag. 41: ‘Tusschen mijn lyrisch werk moeten de comedies noodzakelijk komen, als 't gevolg van de botsing met de realiteit.’

[p. 249]

daad een telkens terugkerend Leitmotief, inzettend met De Nieuwe Geboort, naklinkend in Verworvenheden. Het met strijd en smart gewonnen inzicht:

Want Droom en Daad kunnen niet samen wonen;
zij maken samen de wereld rijk,
maar niet één grond kan dragen tegelijk
die planten van uiterste harte-zonen¹⁾

wordt telkens prijsgegeven, tòt de grote omkeer, met de verzuchting:

Wat heb ik veel geofferd aan de daden!
Hoe ontzwierf ik mij zelve' op verre tochten,
hoe bitter en hoe lang heb ik gevochten
tegen mijn diepste zijn, hoe vaak 't verraden.²⁾

Wanneer Van Eeden als literaire figuur vereenzaamd staat en zijn practiese hervormingspogingen hebben gefaald, wanneer de uitstoting van Henriette Roland Holst uit de S.D.A.P. tot een innerlike crisis voert, rijst voor beiden het beeld op van de grote middeleeuwse banneling. In Dante spiegelen zij eigen aard en lot.

Wie dreef mij uit? mijn held, wat was mijn schuld?
Wanneer is 't tij der ballingschap vervuld?³⁾

En zij eert Dante als ‘liefste van allen, sterkste broeder, die onverschrokken voor mij henenschrijdt.’

Want ik wil mijn donk're tranen verkeeren
tot parelhelle glansen van gezang
om uw hoofd mee t' omwinden en te eeren
boven de groeven van uw maagre wang⁴⁾.

Waarin schuilt hun congenialiteit met de grote Middeleeuwer,

‘'t zij dan zóó ongelijk van maat en macht’?⁵⁾

In zijn mateloos verlangen naar liefde en eenheid, reeds in

1) De Vrouw in het Woud, pag. 115.

2) Verworvenheden, pag. 24.

3) Dante en Beatrice, pag. 27.

4) De Vrouw in het Woud, pag. 144.

5) Dante en Beatrice, pag. 25.

[p. 250]

jeugd ontwaakt?¹⁾ In zijn rusteloos najagen van een wereldomspannend politiek ideaal? In zijn zelfgevoel en bewustzijn van hoge dichterroeping? In zijn wijsheid en diepte, zijn karakterkracht, zijn tederheid naast onverzettelike haat? Zijn mystiek schouwen van het goddelike? Zijn taalmacht en plasties kunstenaarschap, zijn weidse fantasie? Zijn intellectuele hartstocht?

Het accent zal wel verschillend moeten vallen bij beiden. Door hun ganse oeuvre is die Dante-verering te volgen, tot in de geliefde sonnet- en terzinevorm. In Het Lied van Schijn en Weezen, het ‘hecht woordgestel’, dat echter bezwaarlik een eenheid kon worden; in het voorspel tot Minnestral, in het vers Aan de groote dichters²⁾, terwijl zo menig beeld uit De Vrouw in het Woud, Het Feest der Gedachtenis, Tusschen twee werelden herinneringen wekt aan de Divina Commedia³⁾.

Beider heldenverering culmineert in een Messias-verwachting. Van Eeden droomt van de Held-Organisator. ‘Zijn geboorte is aanstaande, en wel spoedig, zoo zeker als de geboorte van een meerderheid van zonen na een mannenmoordende oorlog. Want het ras heeft hem noodig.’⁴⁾. Henr. Roland Holst smeekt zijn komst af aan het slot van haar laatste bundel lyriese verzen, Vernieuwingen, waarin zij getuigt van haar geloof in een ethies religieus socialisme:

Kom Geest; blaas uwen wil, uw adem in
enklen van ons, al is het er maar één.
. . . . . . . . . . . . . . . .
Grif in vuurteekens op zijn wang uw wil;
werp in zijn gebaar uw wekkende kracht;
stort in zijn reednen uit uw heilgen gloed.⁵⁾

1) De Vrouw in het Woud, pag. 8:

Zij kan zich den dag niet bezinnen
dat niet in haar kind-hart leefde
machtige drang te beminnen,
gloed, die tot anderen streefde.

Dante en Beatrice, pag. 17:

Het was dezelfde wonderbare vonk
die over mijnen opgang heeft geglommen,
waaruit de groote gloeden zijn geklommen
die hij, de meester, onzer wereld schonk.

2) Dante en Beatrice, pag. 51.

3) Vgl. De Gids 1921: Amor Inspirator.

4) De Nachtbruid, pag. 269.

5) Vernieuwingen, pag. 73.

[p. 251]

Dat zulke uitingen de ineenstorting veronderstellen van vurig begeerde idealen is duidelik. De stemming van diepe depressie, van weer aansluipende melancholie is te beluisteren in de verwante verzen: De Staf:

Onrust en donker alomme,
Bang als een doove-en-stomme,
tastend als blind ga ik omme -
Waar is mijn staf?¹⁾

en:

Alles dof en duister,
een wereld zonder getoover....
Is van den ouden luister
geen vonk meer over?²⁾

Ook in hun dramatiese en epiese verbeeldingen vinden we, als reactie op innerlike spanningen, doorlopend een nauweliks verhulde zelfopenbaring. Kalff spreekt in zijn Van Eeden-biografie van ‘rehabilitatie-drama's’³⁾ (Minnestral, IJsbrand, De Idealisten). Voor de aandachtige lezer zijn ook Thomas More, en de biografieën van J.J. Rousseau, Garibaldi⁴⁾, zelfs van Tolstoi, evenzovele zelfonthullingen.

In Verworvenheden⁵⁾ staat een, in dit verband, merkwaardig vers:

Wat beeldt ge, bevende klanken?
Bewegingen in 't zielsgebied,
of lot van menschen? - Ik weet het niet.
Groeien van binnen-uit uw ranken?
Zijt ge als wat men door vensters ziet?

‘Wij beelden wat verborgen ligt
en het lot van menschen beide;
niet meer van elkaar te scheiden
zijn ze, dan van 't oog het licht.

1) Dante en Beatrice, pag. 49.

2) Verworvenheden, pag. 10.

3) Psychologie van den Tachtiger, pag. 485.

4) Let b.v. op het sterk-persoonlike accent aan het slot: ‘'t meest tragische in 't lot der Helden: dat de Droom, die zij helpen maken tot waarheid, iets van zijn ongerepten glans verliest, naarmate hij wordt verwezenlijkt.... het lijkt hun, als schandvlekken zij zelven hun hoogste ideaal. Dit te gevoelen en toch niet te berouwen of te versagen, dat is het laatste offer, het hoogste.’ (De Held en de Schare, pag. 387).

5) Verworvenheden, pag. 21.

[p. 252]

 

De ziel geeft gestalte en kleur

 

aan ieder uiterlijk verschijnen,

 

het hart vormt en vervormt de lijnen

 

van elk feitelijk gebeur.’

Bij dit zelfinzicht zal een crities oordeel als ‘zeer tendentieuze en de historie zoet geweld aandoende biografieën’¹⁾ de lyriese dichteres weinig zeggen.

Het schrijven hunner dramatiese verbeeldingen, de ervaringen bij de opvoering daarvan opgedaan (of de deceptie bij nietopvoering) bracht beiden wellicht tot nadere bezinning op de toestand van het huidige toneel en hervormingspogingen ook op dit gebied. Van Eeden gaf zijn inzichten in het voorwoord van verschillende drama's en in enige artikelen, later opgenomen in Studies V (Oog en Oor; Drama en Muziek; Hollandsche Dramatiek). Vooral de inleidende en steunende rol der muziek, haar verhouding tot het gesproken woord, hadden daarbij zijn aandacht. H. Roland Holst schreef tot zelfverheldering een uitvoerige studie Over dramatische kunst, waarin zij de wording naging van enkele grote bloeitijdperken, en de wetmatigheid trachtte op te sporen der maatschappelik-geestelike levensverschijnselen op dit terrein, in verband met de onbevredigende toneeltoestanden van het heden. (Voorrede). Bij de opvoering van haar recente spel Kinderen van dezen tijd zijn haar opvattingen aangaande stilering, spreekkoor, groepenplastiek, muziek toegepast.

Dit lekenspel getuigt van haar bezorgdheid voor en vertrouwen in de jeugd, symptoon van geloof in het leven, zoo essentieel voor elk hervormer, en dat zij in Verzonken Grenzen extaties belijdt.

Hetzelfde geloof in de jeugd toonde eens Van Eeden, die zoo overtuigd sprak van een opvaart, een anastrophe der mensheid²⁾, en in zijn Oopen brief aan de padvinders en Aan de vrije jeugd³⁾ het jonge geslacht tot die daadwerkelike critiek op de maatschappij opwekte, waartoe hij het oudere vergeefs had opgeroepen.

Het zou weinig moeite kosten aan de hand van vroegere en

1) Dr. J.L. Walch, Schets van de geschiedenis der Ned. Letteren, pag. 154.

2) O.a. in De Nachtbruid en in Kooningschap en Dichterschap (Studies VI).

3) Studies VI, pag. 44 en 118.

[p. 253]

latere uitingen beide auteurs met zichzelf in tegenspraak te brengen, te minder daar zij in elke fase hunner evolutie met zulk een zelfverzekerdheid en hartstocht hun inzichten verkondigden. Totdat, na Van Eeden's overgang tot de Moederkerk en die der dichteres tot het psychologies gefundeerde ethiesreligieuse socialisme beiden openlik vroegere overtuigingen verloochenden.

‘en veel wat ik in deeze verzen sprak
zou ik nu dwaling en verdwazing heeten’¹⁾

zegt Van Eeden aan het slot zijner ‘witte verzen’, waarin hij de essentie zijner gewonnen levenswijsheid neerlegde. En in haar Verworvenheden²⁾ belijdt zij:

‘'k ben van den waan genezen

die loochent, o Leven, dat gij mysterie zijt.’

Zooals in Vernieuwingen³⁾:

En mijn waan wierp ik in de schare, ontzinden
zaaier gelijk, die doormengt het zaad
van ed'le tarwe met giftig gewas.

Haar vroeger hooghartig dogmatisme heeft plaats gemaakt voor ruimer waardering van anderer inzichten.

Dat oude exclusivisme betreurt zij:

‘Ons woord en ons gebaar weerd' af vol hoon
al wat vroeg te worden binnengelate' uit
and're sferen. Wij noemde' elk geluid blaten
waarin niet klonk 't metaal van onzen toon.’⁴⁾

En zo brengt de groothartige vrouw aan Van Eeden op zijn zeventigste verjaardag, na lange veronachtzaming, een late hulde. De ‘zwijgende versmading’, die Kalff harerzijds ten opzichte

1) Het Lied van Schijn en Weezen III, pag. 97. Het 1e boek werd aangevangen in 1892, het 3e voltooid in 1922. - Merkwaardig is het ook na te gaan, hoe Henr. Roland Holst na 30 jaar Tolstoi met andere oogen ziet, en hoe haar waardering voor Marx is gewijzigd. Vgl. o.a. De geestelijke ommekeer en de nieuwe taak van het socialisme (1931).

2) pag. 25.

3) pag. 29.

4) Vernieuwingen, pag. 26.

[p. 254]

van de dichter had geconstateerd¹⁾, bleek althans niet langer te bestaan. ‘Van alle Nederlandsche letterkundigen van Uwe en mijne generatie - ik bedoel hen, die thans zestig jaar of ouder zijn, - zijn Gij en ik wellicht degenen, wier innerlijk streven in vele opzichten het meest verwant is,’ schrijft zij²⁾. En omtrent zijn critiek op het Marxisme en zijn eigen opvatting van het socialisme erkent zij: ‘Thans pas zien velen van ons datgene, waarop Gij ons ruim dertig jaar geleden opmerkzaam maaktet. Toen konden we het niet zien, omdat onze oogen verblind waren door dogmatisme. Uw blik was vrijer, doordat Uw denken ruimer, filosofischer was. Ge vielt minder dan wij ten offer aan de wanen van een tijdperk.’

Zij accentueert hier het overeenkomstige in beider streven naar maatschappelike hervormingen. Artistiek zijn er natuurlik ook grote verschillen tussen hun dichterphysionomieën. Beider organies volgroeide persoonlikheid kenmerkt zich door een eigen geluid³⁾.

‘Niet mijn de makkelijke en onbenepen
wellende sprakingen’

heette het al in een harer eerste sonnetten; haar stem:

‘zoo diep en zwaar voor een vrouwe-stem’.⁴⁾

Het overmachtig uitstromend gevoel doorbreekt telkens het richtende metrum. Ritme en strofenbouw zijn soms van buitengewone vrijheid, vergeleken met Van Eeden's meer bezonken melodieuse ritmen en overwogen strofenbouw.

Naast zijn verwikkelde zielstruktuur en overbewustheid haar zuivere klaarheid en argeloosheid. Zijn occultisme verwerpt

1) Psychologie van den Tachtiger, pag. 507. Het is duidelik, dat dit boek bezwaarlik de definitieve biografie van Van Eeden kan blijven. Kalff had de woorden van Renan ter harte dienen te nemen: ‘Il ne faut jamais écrire que de ce qu'on aime.’

2) Liber Amicorum Dr. Frederik van Eeden, pag. 148.

3) Een klank-reminiscentie hebben we waarschijnlik in de versregel: ‘Zooals een reeks breedvleug'lige akkoorden’ (Verworvenheden, pag. 25) Vgl. Van Eeden's Ellen:

Hoog boven menschen en hun klein bestaan
Zweeft er een vlucht breedvleuglige accoorden.

(2e Zang, I).

4) Sonnetten en Verzen, pag. 9. De Vrouw in het Woud, pag. 8.

[p. 255]

zij, maar ze erkent het Mysterie. Humor en satire, zoo karakteristiek voor Van Eeden, die als knaap Multatuliaan was, ontbreken in haar werk, zijn onbestaanbaar met haar ethies, vaak profeties pathos¹⁾.

Maar bij deze en meer verschillen: grote, volle menselikheid. Ook de cultuur-historicus²⁾ der toekomst zal, als alle dogmatiese geschillen en persoonlike animositeiten lang vergeten zijn, beiden eren als rusteloos strevende geesten, tragiese representanten van een moeizaam worstelende tijd.

Heerenveen.

S.M. Noach.

1) Vgl. b.v. coupl. VII van Nemesis (Van de passielooze lelie, pag. 82) met Sonnet XXX uit Vernieuwingen. Beide hebben tot onderwerp het koloniaal imperialisme. Zijn regels als:

‘straks gaat met noeste vlijt

papa den koers becijfren der effecten’

denkbaar in een vers van Henr. Roland Holst?

2) Onze wijdblikkende cultuurhistoricus J. Huizinga huldigde Henr. Roland Holst bij haar 60ste verjaardag en vergeleek haar om haar grote karaktereigenschappen en artistieke gaven met Vondel. (De Gids, Jan. 1930). In het Liber Amicorum, Fred. v. Eeden op zijn 70ste verjaardag aangeboden, werd hij, ook door buitenlandse vrienden, als dichter en veelzijdig pionier geprezen.