De Nieuwe Taalgids. Jaargang 24

[p. 292]

Iets over den invloed van Daniël Heinsius op de Duitsche letterkunde.

Over den invloed van de Nederlandsche letterkunde, speciaal van Daniël Heinsius, op de Duitsche letteren in de zeventiende eeuw, is reeds meermalen gehandeld. Een kleine aanvulling moge hier volgen.

In zijn Hymnus oft Lof-sanck van Bacchus (1614) geeft Heinsius den Wijngod verschillende namen. De verzen 627-636 bijv. luiden:

O Evan Evöe, bey kindt en oude man,
O Sabon, Indiaen, Osiris, ende Pan.
Denys, Hymenean, Evasta, Sinnebreker,
Lenaee, Ligyreu, ghy Snorcker, ghy Groot-spreker,
Ghy Moorder van de pijn, ô onverwinlick Godt.
O Hyeu, Nisean, Pean, Iraphiot.
Nacht-looper, Heupe-soon, Hooch-schreeuwer, Groote-springer,
Goet-gever, Minne-vrient, Hoofdt-breker, Leeuwen-dwinger,
Hert-vanger, Herssen-dief, Tong-binder, Schudde-bol,
Geest-roerder, Waggel-voet, Straet-kruysser, Altijdt-vol.

Wat de vorming der samengestelde zelfstandige naamwoorden in de laatste vier verzen (633-636) betreft, hierover handelde in 1624 de Duitsche dichter Martin Opitz (de bekende navolger van Heinsius en vertaler van vele Hollandsche gedichten in het Duitsch¹⁾, in een werkje Buch von der deutschen Poeterei (in 1876 herdrukt door Wilhelm Braune als Nr. 1 van Neudrucke deutscher Litteraturwerke des XVI. und XVII. Jahrhunderts; Halle a.S.).

Volgens Opitz zijn in de vorming van dergelijke woorden de Grieken en de Franschen (o.a. Ronsard)²⁾ meesters. Van Ronsard haalt hij aan (S. 29):

1) O.a. van een van Vondel's eerste gedichten: De jaght van Cupido; indien dit gedicht tenminste van Vondel is, wat Jonckbloet betwijfelt.

2) Dr. Jacoba H. van Lessen, Samengestelde naamwoorden in het Nederlandsch (Gron. diss., 30 Maart 1928), bl. 106, noot 3, noemt ook ‘ébranle-rocher’ van Ronsard, verwijst naar Prof. Kr. Nyrop, Grammaire historique de la langue française, III, 1908, § 576² (pag. 275) en voegt er bij, dat Nyrop vooral veel voorbeelden geeft uit Du Bartas. Prof. Nyrop steunt hier geheel, zooals hij schrijft, op het werk - ‘l'ouvrage magistral’, ‘l'étude approfondie’ - van Arsène Darmesteter van 1877: De la création actuelle de mots nouveaux dans la langue française et des lois qui la régissent.

[p. 293]

 

Fier Aquilon horreur de la Seythie,

 

Le chasse-nue et l'esbranle-rocher,

 

L'irrite-mer; (in Oeuvres complètes de Ronsard, éd. Paul

 

Laumonier, Paris, Lemerre, 1914-1919: I, p. 99),

wat een navolging is van Ovidius, want ook de Latijnsche dichters hebben aan de vorming van dergelijke woorden gedaan, ‘in welchen erfindungen Joseph Scaliger zue unserer Zeit meines bedünckens alle andere, auch die alten selber, ubertroffen.’

Dan gaat hij verder: ‘Darbey aber uns Deutschen disz zue mercken ist, das das nomen verbale als treiber, stürmer, auffreitzer¹⁾ etc. allzeit, wie bey den Lateinern, musz hinten gezetzt werden; wieder der Frantzosen gebrauch, derer sprache es nicht anders mit sich bringt. So Heinsius in dem Lobgetichte des Weingottes, welches er auch zum theil von dem Ronsardt entlehnet.’²⁾

1) Opitz vertaalt ‘chasse-nue’, ‘ébranle-rocher’, ‘irrite-mer’ door ‘wolekentreiber’, ‘felssenstürmer’, ‘meerauffreitzer’.

2) Dit is niet geheel juist. Wel noemt Heinsius Ronsard in de opdracht van zijn gedicht aan Scriverius en kende Heinsius Ronsard's Hymne de Bacchus (eerst verschenen in Ronsard's Meslanges [Mélanges], 1555) (in Oeuvres complètes de Ronsard, éd. Laumonier, Paris, Lemerre, 1914-1919: IV, pag. 355-363), doch beide dichters gebruikten dezelfde bron. Max Rubensohn, Griechische Epigramme und andere kleinere Dichtungen in deutschen Uebersetzungen des XVI. und XVII. Jahrhunderts, 1897, S. 122, schrijft: ‘Die Uebereinstimmung rührt hier natürlich hauptsächlich von der Benutzung derselben Quelle her; es ist zu verwundern, dasz diese dem P. Scriverius, der D. Heinsii “Nederduytsche Poemata” herausgab (Amst. 1616) und auch zu dem Hymnus “Uytlegginghen ende verclaringhen” beifügte, obwohl er sonst auf die Anthologie zu verweisen pflegt, verborgen geblieben. Der griechische Hymnos, eines der kläglichsten Produkte der späteren Zeit, zählt 96 Zunamen in alphabetischer ordnung auf, je vier (mit gleichem Anfangsbuchstaben) in einem (der 24) Verse; Heinsius bringt ungefähr die Hälfte, meist auch zu vieren verbunden, Ronsard ungefähr den vierten Teil. Lateinische Poeten haben die Spielerei in allen Punkten nachzubilden versucht. Dagegen hat es Heinsius an Umbildungen und Zusätzen nicht fehlen lassen. Tscherning hat in seiner “Schatzkammer von poetischen Redensarten” fast 50 Bezeichnungen für Bacchus aus diesem Hymnus entlehnt.’ Op bl. 147-148 schrijft Rubensohn in zijn aanteekeningen bij Andreas Tscherning: ‘In der dem Gedichte nach berühmten Mustern beigegebenen Auszlegung etlicher Reden wird des Heinsius-Opitzischen Lobgesang Bacchi, der doch in uns unerlaubt bedünkender Weise ausgebeutet und variiert ist, mit keinem Worte gedacht, wohl aber zahlreicher anderer Schriftsteller als Parallelen.’

[p. 294]

Ten bewijze volgen de laatste vier verzen uit het door ons gegeven citaat (‘Nachtlooper, Heupe-soon’ enz.), waarbij hij die vier ook nog geeft ‘nach meiner verdolmetschung’:

Nacht-leuffer, Hüffte-sohn, Hoch-schreyer, Lüfften-springer,
Guet-geber, Liebesfreundt, Haupt-brecher, Löwen-zwinger,
Hertz-fänger, Hertzen-dieb¹⁾, Mund-binder, Sinnen-toll,
Geist-rhürer, wackel-fusz, Stadt-kreischer, Allzeit-voll.

De verzen van Heinsius, door Opitz' vertaling van den geheelen lofzang²⁾, maar vooral door het citaat in het Buch der deutschen Poeterei in Duitschland bekend geworden, zijn nagevolgd in het Hollandsch en in het Duitsch, en in Duitschland bovendien geparodieerd. In het Hollandsch kan men, dunkt ons, van navolging spreken, wanneer Huygens in Voorhout vs. 409-424 de zon verschillende namen geeft, namen gevormd naar de wijze van de door Heinsius gebruikte. Huygens is weer nagevolgd door Gijsbert Japicx volgens Verwijs - Verdam - Leendertz, en door den Utrechtschen navolger van het Voorhout in diens gedicht vs. 229-232, waar van den wind gezegd wordt (zie Prof. de Vooys, Een Utrechtse navolging van Huygens' Voorhout in Tijdschrift voor Ned. Taal- en Letterkunde, XL, 1921, bl. 75)³⁾:

Vier-uyt-blusser, vier-ontsteecker:
Buyger van de swacke bies:
Peren-schudder: bloeysem-breecker
Malders segen: vlas-verlies.

1) Zooals Dr. J.B. Muth in zijn Inaugural-Dissertation Ueber das Verhältniss von Martin Opitz zu Daniel Heinsius (1872, bl. 14, noot) opgeeft, vertaalde Opitz hier verkeerd: ‘Herzendieb’ beruht wohl auf einem Irrthum Opitzens. Zooals Rubensohn (t.a.p., bl. 122) nader verklaart: ‘Herssen-dief bedeutet nicht Herzen-, sondern Gehirn-(Verstand-)Dieb’. Men weet uit Opitz' overzetting van Hooft's sonnet Leitsterren van mijn hoop (uitg. Prof. Stoett, I, 1899, bl. 21), welke overzetting begint: ‘Leitsternen meines Haupts’ (zie Opitz, Teutsche Poemata, hrsg. von Georg Witkowski, Neudrucke dtr. Litteraturwerke des XVI. und XVII. Jahrhts., Nr. 189-192, 1902, S. 78-79; ook Prof. Stoett's uitgave van Hooft's gedichten, I, 1899, bl. 336), dat Opitz wel eens meer niet geheel correct vertaalde.

2) Zie Martin Opitz, Teutsche Poemata, hrsg. von Georg Witkowski (Neudrucke dtr. Litteraturwerke d. XVI. u. XVII. Jahrhts., 1902), S. 199-220.

3) Nog een Utrechtse navolging van Huygen's Voorhout besprak Prof. de Vooys in Tijdschrift, XLI, 1922, bl. 46-48.

[p. 295]

Vertaalde Opitz de regels in het Duitsch, een navolging vindt men volgens Prof. Georg Baesecke (Anzeiger für deutsches Altertum und deutsche Litteratur, 27. Band, 1901, S. 64) in Joachim Rachel's eerste satire Das poetische Frauenzimmer oder böse Sieben (1664). ‘Ohne frage Opitzisch’, schrijft Prof. Baesecke aldaar, ‘sind die langen Schimpfwörtersammlungen, vs. 150 und 265 ff., von denen sich bei Taubmann und Titz nichts findet. Opitz hat sie von Scaliger und Heinsius.’ De verzen 150-152 (eigenlijk 149-152) luiden:

Juchschreyer, Schneideluft, Trotz Märtel, Windverkauffer,
Weingürgel, Suchebier, Zwey-drey-vier-Pegelsäuffer,
Durchfresser, Pfeiffenheld, Tobak-Rauch-Speichelmaul,
Bey allen Zechen frisch, zu aller Arbeit faul.

De verzen 265-266 zijn:

Weg Redner und Sophist, Bartscheerer, Segensprecher,
Zigeuner, Gäuckeler, Gifftschmierer, Zähnebrecher.

Prof. Albert Leitzmann (zie hierna) wijst nog op navolging in vs. 156; in vs. 39 van Rachel's vierde satire (Die Kinder-Zucht) en in vs. 469 van de zevende satire (Freundt) (1677 (?))¹⁾.

Terwijl Joachim Rachel de verzen van Heinsius, bekend ermee geworden door Opitz' vertaling, in 1664 en 1677 (?) navolgde, werden ze eenige jaren vroeger, omstreeks 1650, in het Duitsch geparodieerd. In dat jaar ongeveer verscheen een bundeltje Niederdeutsche Klinggedichte²⁾, dat volgens Prof. Albert Leitzmann in de voorrede van den onlangs verschenen herdruk van het boekje (Nr. 253-256 van de genoemde verzameling Neudrucke deutscher Litteraturwerke des XVI. und XVII. Jahrhunderts, 1928) (S. XII) het werk is van een zekeren Anton Rulmann³⁾. In dat werkje komt (in Prof. Leitzmann's uitgave bl. 50-51) het volgende voor:

1) Zie Joachim Rachels Satyrische Gedichte, hrsg. v. Karl Drescher (Neudrucke dtr. Litteraturwerke d. XVI. u. XVII. Jahrhts., Nr. 200-202, 1903), S. 20, 42 en 99.

2) Op bl. IX van de inleiding, in de noot, deelt Prof. Leitzmann mee: ‘Das wort wird vom dichter merkwürdigerweise nicht in dem in der damaligen poetik allein gebräuchlichen sinne von sonett (vgl. Deutsches Wörterbuch, V, 1192) gebraucht.’ Geen enkel gedicht in het bundeltje is een sonnet.

3) Deze uitgave is aangekondigd door Prof. Dr. J. van Dam in Museum, jg. 36, No. 11-12; Aug.-Sept. 1929, kol. 305.

[p. 296]

 

Also schrifft Martin Opitz in siner

 

Dütschen Prosodien up dem veerden

 

Bogen | am vüften Blade | up der

 

andern Sith:

 

 

 

Bey uns Deutschen ist diesz zu mercken | dasz

 

das nomen Verbale, als: Treiber, Stürmer

 

| etc. musz hinten gesetzt werden | so Heinsius

 

in dem Lobgedichte des Wein Gottes gethan |

 

welches nach meiner Verdolmetschung also

 

lautet: [volgen de vier regels: ‘Nachtläuffer, Hüfftesohn’ etc.]

 

 

 

Na deszen Anleydinge und Exempel | isz

 

van usem Hunde Deneks | up volgende Mate

 

geschreven | und staen demsülven sine Tonahmen

 

wol so fin an | als jenne dem Götzen Bachus |

 

sind ock wol so wahr.

 

 

 

Nachtschrier | Veelfreter | Vuledriter |

 

Tevenrüter | Hakkenkniper | Sackbiter |

 

Ummeloper | Beddetramper | Müsefenger |

 

Knakengnager | Zegenverfolger | Varckendwenger |

 

Burenhater | Hönerjager | Balckenstiger |

 

Kattenverdriver | Stertruker | Wandtmiger |

 

Tellerlicker | Lipenstriker | Eyeruthsüper |

 

Flegenslüeker | Gnarpeter | Kulenkrüper |

 

Und wen he krigt den Schrull |¹⁾

 

Aller anderen Schelmerie vull.

 

L. Koch.

1) Schrull = aanval van dolheid.