De Nieuwe Taalgids. Jaargang 24

[p. 161]

Hooft en Vondel.

I.
De persoonlijke betrekking tusschen Hooft en Vondel.
(Vervolg van blz. 130).

Vondel's overhelling en overgang tot de Roomsch-Katholieke Kerk in 1641, zeker het belangrijkste keerpunt in zijn leven, hebben het in de jaren 1630-1634 waar te nemen, vrij drukke, min of meer vriendschappelijke verkeer tusschen Hooft en hem verstoord. Dit verzekert Brandt ons met groote stelligheid.¹⁾ Niettemin hebben V.L. (IV 116 en 419), Leendertz (222), Barnouw (117-8) e.a. die ‘verkoeling’ niet aan V.'s overgang op zich zelf willen wijten, maar zoogoed als alleen aan V.'s - mede door Brandt (77), als bijkomende omstandigheid, die ‘hunne gemeenschap te meer afbrak’, verhaald - onhandig dreigement in zake H.'s proces te Brussel, in verband met de door V. van H. gevergde verdergaande dulding van den Katholieken eeredienst in Gooiland. L. wijst dan op H.'s vriendschap met Katholieken als de gezusters Roemers Visscher, Plemp, Ingel, Ban, zijne briefwisseling met den Capucijn Gabriël te Leuven enz. Ja; maar dezen behoorden denkelijk tot die Katholieken, in de 17de, 18de en de eerste helft der 19de eeuw hier te lande nog de talrijkste, welke, tevreden of althans gelaten de hun gegunde betrekkelijke godsdienst- of gewetensvrijheid in een Protestantsch land aanvaardende en bovenal rust en vrede en eenheid verlangende - zie Tesselschade's beroemd antwoord op de Academieprijsvraag -, meer tot de ‘ecclesia patiens’ behoorden; terwijl V., na zijn overgang, overeenkomstig zijn vurigen aard, als lid der ‘ecclesia militans’, telkens in 't openbaar moest protesteeren en profeteeren, voor 't minst als apologeet voor zijne Kerk optreden. Hetgeen niet alleen in 't algemeen met H.'s wensch naar rust en vrede kwalijk strookte, maar toch ook

1) ‘Dat Vondel nu 't Pausdom zoo aanhing, en daeghelyks dit liet blyken, was den Drossaart zoo tegens de borst (meenende dat hy wyzer behoorde te zyn), dat er eenige verkoeling in hunne vriendschap uit ontstondt, en verdre verwydering: zulks dat de Drossaart minder werks van hem en zynen ommegang maakte dan voorheenen’ (Br., V. 76-7).

[p. 162]

het oude-geuzenbloed, dat ondanks zijne politiek-libertijnsche gevoelens van vaderswege door zijne aderen stroomde, in beweging gebracht zal hebben. Ik zou meenen dat wat er bij H. aan gevoelens van vriendschap jegens V. aanwezig geweest moge zijn wel degelijk door diens geloofsovergang en daaruit noodwendig voortgesproten optreden als ‘voorvechter’ (waarvan V.'s dreigement met het proces slechts één staaltje was) verkoeld en bevroren is. Inmenging in zijne zaken duldde hij stellig niet; maar ook: stokebranden kon hij nu evenmin als ten tijde van Roskam en Harpoen lijden.

Het is onzeker of vóór dan wel na V.'s overgang geschreven is zijne ‘Spore aen den Heer Hooft tot voltrecking sijner aengevangen Nederlandsche Historie’. Wederom eene eerbiedige, schier onderdanig-vleiende hulde¹⁾, met een bijzondere lofspraak zijner toentertijd bovenmenschelijk geachte onpartijdigheid: ‘Dit werreck eyscht een God, .... die gansch volmaeckt en sonder sijd' te draegen, Aenschouwt van 's hemels top der sterffelijcken plaegen’ (!); te vergelijken met den uitbundigen lof, aan H.'s proza ook later nog door V. geschonken (Br., V. 126). Is dit vers inderdaad van 1642²⁾ of later - als Leendertz (122) en de uitgevers der nieuwe ed. W.B., op grond der uit het vers duidelijk blijkende lectuur van het (in 't midden van 1642 verschenen) werk, meenen - dan zou men kunnen gissen dat dit een poging van V. is geweest om de betrekking, die dreigde verbroken te worden, aan te houden. Eene poging, die dan mislukt ware, afgestuit op H.'s onverzoenlijkheid, misschien wel - laat ik nu ook eens mogen

1) ‘Waarschijnlijk na het ontvangen van een presentexemplaar’ (L. 222); waarbij ik ten minste één? zou willen zetten.

2) V.L. plaatst (III 267) het vers in 1636, later (XII 339) zelfs nader bepaald: Nov. 1636; toch zeker niet zonder eenigen grond, dien ik echter niet aangegeven heb gevonden. V. Vloten plaatst het nòg vroeger, in 1634; Unger (213b) zegt alleen: vóór 1682. Vóór een vroegere dagteekening - die een ter lezing en keuring zenden door H. aan V., gelijk aan anderen, van stukken en brokken van het hs. onderstellen zou: iets wat mij in 't algemeen niet waarschijnlijk dunkt, maar in de jaren 1630 tot 1640 toch misschien niet geheel onmogelijk geacht mag worden - zou mogelijk pleiten dat de inhoud vooral op het eerste gedeelte van het werk, den eigenlijken opstand, betrekking schijnt te hebben (waarop slaan eigenlijk de slotverzen 38-40?), en ook dat de geheele toon nog eer past bij den nog vrij drukken omgang vóór 1640 dan bij de op zijn minst verkoelde betrekking in 1642 of later.

[p. 163]

fantaseeren! - beantwoord is met een (niet bewaarden) kilkouden brief, waarin feitelijk het tafellaken tusschen hen beiden doorgesneden werd. Op welken brief dan zou terugslaan dat bekende (wèl, bij Br., V. 77, bewaarde) ‘kleen briefken’, door V. ‘onder een' anderen brief’ (van hem? aan H., of aan een ander?) vóór Nieuwjaar (volgens Br. van 1643) geschreven; waarin hij ‘Kornelis Tacitus een gezont en zaalig nieu jaar’ wenscht en, als ten antwoord op H.'s verbod zijner ‘geuse taafel... om een onnoozel Ave Maria’, belooft ‘somtydts noch een Ave Maria voor hem [te] lezen; op dat hy sterve zoo devoot Catholyk als hy zich toont devoot Polityk’. Een scherts, door V. misschien als een (laatste?) vriendelijke poging tot wederaanknooping der verbroken betrekking bedoeld, maar die H. waarschijnlijk al even weinig als dergelijke vroegere pogingen gesmaakt, hem allerminst tot toenadering bewogen heeft. Ik erken echter dat deze voorstelling van V.'s bedoeling met zijn vers slechts een gissing, en H.'s antwoord daarop loutere fantasie is.¹⁾

Hoe het zij, ondubbelzinnig blijken H.'s oordeel over en gevoelens jegens V. uit den bekenden brief, dien hij 20 April 1645 aan Barlaeus zendt over V.'s Eeuwgety der Heilige Stede, waarin hij - na een loffelijk gewag van Ds. Martinius te Epe, die z.i. voor geen anderen Nederlandschen dichter, dan alleen voor Huygens, zou behoeven te wijken! - V. vergelijkt met de ‘voorvechters’, die ‘de messen in de luifen steeken, om de oogen van de voorbijgangers te tergen’; waaraan hij dan de bekende, befaamde woorden toevoegt: ‘My deert des mans, die geenes

1) Volgens V.L. (III 270) sluit zich bij dit gedicht aan V.'s versje ‘Op den koperen duym van 't beeld des hertogen van Alba’, als de aanleiding voor de regels, door Hooft ‘2 Lentemaand 1641’ op hetzelfde onderwerp geschreven (ed. Stoett, I 320). Maar is het niet misschien veeleer omgekeerd door V. na H.'s vers, immers met zinspeling daarop (‘Nu streckt uw duym Hoofts sinnepop’), geschreven? - In 1641-2 plaatsen Worp en Sterck (Een onwaerdeerlycke Vrouw, XXXV, 238-9) ook haren (als meestal) ongedagteekenden brief aan Hooft (Br. IV 240-2), waarin zij hem verzoekt een ingesloten gedicht van haar zelve ook aan ‘Vondelen’ te laten lezen, althans ‘soo 't Ue. goedt dunckt, want ick heb het hem beloort, dat ick het Ue. open senden souw.’ Dus Hooft's hooge approbatie en medewerking gevraagd voor deze zending van een vers, nog wel aan den man, met wien zij, in dien tijd van haren overgang tot de Katholieke Kerk, als medebekeerling allicht nauw verbonden was!

[p. 164]

dings eerder moede schijnt te worden, dan der ruste’, gevolgd van eene bitse herinnering aan de reeds éénmaal, als boete voor zijn Palamedes, door V. betaalde ƒ 300. - en van een klacht over het ‘tuig’ der door V.'s gedicht uitgelokte pamfletten. V.L. knoopt hieraan (IV 443-4) eenige weinig vriendelijke beschouwingen vast over H.'s volslagen onverschilligheid op 't stuk van den godsdienst. Maar voor Leendertz (235) is in dat ‘my deert des mans enz.’ ‘de weemoedige naklank van de oude vriendschap’ hoorbaar! Ik moet bekennen daarin nooit iets anders gehoord te hebben dan een hooghartige ‘deernis’, een ‘voornaam medelijden’¹⁾ - vergezeld van een schamperen scheut op verleden buitensporigheid - van den rustigen en rustlievenden, libertijnschen magistraat met dien dwaashartstochtelijken, onverbeterlijken ijveraar en onruststoker!

22 Nov. schrijft Barlaeus aan Huygens: ‘Legi haec²⁾ cum Hoofdio, Vossio, Mostartio, Vondelio, licet hic argumenti impatiens sit’ (H.' Briefwisseling, ed. Worp, IV 261). Zeker mag men hieruit wel opmaken dat V. met het onderwerp, de gehoopte verovering van Antwerpen - als Amsterdammer, of (ook) als Katholiek? - niet ingenomen was; ook dat Van Baerle het vers in eene bijeenkomst der genoemden, dus ook van H. en V., te zijnen huize gelezen heeft?

1646 V.'s welbekende, ontroerende brief (allicht na lang stilzwijgen?) aan H.: ‘Edele gestrenge Heer, mijn Heer Hooft’) - de eenige, volledige door H. bewaarde, althans ons bekende!³⁾ - ten geleide van een present-exemplaar zijner proza-vertaling van Virgilius; welk geschenk hij hoopt dat H., ondanks ‘den Staetsabbath onzer onderlinge kunstbroederschap’, niet zal weigeren; die brief, waarin hij hem, na eenige schuchtere scherts, met eene herinnering aan het ‘vast smelten’ van ‘onze Maecenaten’, als over de graven heen hunner reeds gestorven gemeenschappelijke vrienden en in 't vooruitzicht van beider welhaast te verwachten spoedig ‘volgen’, (ten tweeden male?) de hand tracht te reiken ter toenadering, ter verzoening; ongedagteekend, maar door H. ‘Ontfangen den 21 Jul. 1646’.⁴⁾ En zes dagen

1) Kalff, Vondel's Leven 31.

2) Denkelijk Huygens' ‘Ad Antverpiam’ (Ged., ed. Worp, IV 60-1).

3) Zie boven, blz. 119, noot 1.

4) Even te voren, 12 Juli, had V., bij de toezending van een presentexemplaar, ook aan Huygens geschreven: ‘Zommige Mecenaten zyn my afgestorven, en de Drost heeft het nu te drock met zyn Historien, anders kon men verscheiden oordeelen gebruiken, dat veel aenwint’ (Huygens' Briefwiss. IV 320). De door V. gewenschte critiek op zijne vertaling van zijn ‘Parnasheilig’ bleef niet uit, maar was, van Barlaeus althans, niet malsch en uit de hoogte (zie Barlaeus' Epist. 948 = Huygens, Briefw. IV 306, ook bij Br., V. 83)!

[p. 165]

later beantwoord met het eveneens welbekende, ja befaamde, korte, koele briefje aan ‘Mons. Vondel’: een ijskoud-beleefde dankbetuiging voor ‘den arbejdt besteedt aan 't vertolken’, voor de opdracht aan Huygens, en voor het (met geen enkel woord van lof bedachte) geschenk, met eene ontwijkende loochening van een ‘Staatsabbath’; maar geenerlei blijk van toenadering zijnerzijds, geen aanvaarden der hem toegestoken hand! Ik kan dan ook niets dan een vriendelijke fantasie, zonder eenigen grond, zien in Leendertz' woorden (252): ‘Waarschijnlijk is Hooft bij het ontvangen van dezen brief niet minder aangedaan geweest dan Vondel bij het schrijven’; van die ‘aandoening’ vind ik in dit antwoord geen enkel spoor! Wij mogen H.'s houding betreuren, ja afkeuren, maar niet trachten ze te verbloemen, ten beste uit te leggen.

Tien maanden later, 21 Mei 1647, overleed Hooft. Acht dagen daarna sprak de 21jarige Gerard Brandt zijne hooggezwollen, bombastische - en meerendeels uit het Fransch vertaalde of daarnaar gevolgde! - lijk- en lofrede uit; waarin hij Hooft niet alleen beurtelings ‘den Vaader der (Hollandtsche) Zanggodinnen(!), “d'opgaande Zon der Hollandtsche letterwijsheit en der Neederlandtsche Poëzy”, “het Hooft der Poëten”, den Hooftpoëet der Hollanders’ noemde, maar ook verklaarde ‘dat de Hollandtsche Poëzy, die met den Ridder Hooft gebooren was: ook met hem gestorven is’, ‘dat zijn lofgerucht den roem van al de Poëten zijner tijdt in zijn leeven te booven ging’, om dan, na onder de met Hooft ‘eenzeedigen’ aan Huygens en (zijn aanstaanden schoonvader) Van Baerle de eerste (eigenlijk: de eenige) plaatsen te hebben toegekend, te eindigen met Hooft te roemen als ‘den grootsten Dichter dien Hollandt, of ooit zon zagh’. Vondel's naam werd nergens, noch als vriend of ‘eenzeedige’ van Hooft, noch als dichter genoemd.¹⁾

Aan deze, reeds meermalen, als een grove miskenning van

1) Al haalt hij éénmaal (zonder hem bij name, anders dan met ‘men’, aan te duiden) zijn verzen (tot lof van H.'s vader) aan. Zie Br., H. 69, 70, 81, 84, 86, 91, 92.

[p. 166]

Vondel gewraakte, lijkrede mag men zeker niet te hooge waarde toekennen. Het is de vraag, of men aan zulk eene uiteraard panegyrische, niet critisch vergelijkende en beoordeelende rede toen zooveel meer beteekenis hechtte dan wij nu plegen te doen. Maar ook indien dit wèl 't geval ware, staat het te bezien of deze hemelhooge verheffing van den dichter Hooft, met uitsluiting en ten koste van anderen, met name van Vondel, den tijdgenooten wel, gelijk ons, als een zóó grievende miskenning van dezen in de ooren geklonken zal hebben. Men was, bedrieg ik mij niet, inderdaad ten tijde van H.'s dood nog gewoon, der tot vervelens toe herhaalde woordspeling getrouw, in hem het ‘hoofd’ der Nederlandsche poëten (en prozaschrijvers) te zien; de zon van zijn roem, vroeg gerezen, overstraalde nog die van Vondel, die, vrij wat later opgegaan, hare middaghoogte nog nauwelijks bereikt had, die eerst in de hem na H.'s dood nog beschoren 32 jaren - ook ondanks zijn geloofsverandering - met en door de lange reeks zijner werken nog veel hooger stijgen zou.¹⁾ Doch hoe dit zij, uit de algeheele afwezigheid van V.'s naam uit het stuk mogen wij toch zeker wel opmaken, dat voor B. en ook voor zijne toehoorders V. niet of nauwelijks (meer?) tot den eigenlijken vriendenkring van H. behoorde.

Ook Vondel zelf, vanouds gewoon vol eerbied en ontzag niet alleen tot den deftigen Drossaard, maar ook tot den voortreffelijken dichter en geschiedschrijver op te zien, vanouds in alle oprechte nederigheid van oordeel, dat deze - evenals b.v. zijn overleden broeder Willem - hem ‘ver te boven ging’, zal, mogen wij gissen, door die dithyrambe op Hooft niet gekwetst geweest zijn. Er schijnt dan ook geen grond om ook hier aan de juistheid van Brandt's bericht, dat hij ‘met lof en gunst’ van de lijkrede sprak, te twijfelen.²⁾

Eene andere vraag echter is, welke in, de laatste jaren van H.'s leven, na zijn koele afwijzing der aangeboden hand, en na zijn dood, V.'s persoonlijke gevoelens jegens H. geweest zijn. Wij kunnen hier, nog meer dan tot dusverre, uit de schaarsche gegevens slechts gissingen wagen.

Of hij alleen ‘uit kieschheid’ (gelijk Leendertz, 264, meent) bij H.'s dood gezwegen heeft? Eene andere gissing heeft hier

1) Zie ook Leendertz 264, noot, en verder beneden, III.

2) Zie Br., V. 43, 126, 129 en Leendertz 264-5.

[p. 167]

m.i. althans evenveel reden van bestaan, vindt misschien eenigen grond in de volgende positieve en negatieve gegevens.

Wellicht een jaar na H.'s dood besluit V. een Lijckzang op Van Baerle († 1648) met de regels: ‘Hier sluimert Baerle neffens Hooft, Geen zerck hun' glans noch vriendschap dooft’; waarin het mij moeilijk valt, met V.L.V 695, ‘een aandoenlijk herdenken ook aan den hem eenmaal zoo dierbaren beschermer en vriend’ te zien. Van Baerle en Hooft waren inderdaad door een hechte vriendschap verbonden geweest en nu in den dood, naar plaats en tijd, elkanders buren geworden: het lag geheel voor de hand hier beiden te noemen.¹⁾ Maar voor V.'s gevoelens jegens de nagedachtenis van H. zegt dit m.i. niets.

Meer zegt het allicht dat V. in 1649, in een gedicht ‘Op het huldigen van Geeraert Bicker, Drost te Muiden enz.’ (V.L. VI 10-2), wèl diens vader, den bekenden oud-burgemeester Andries Bicker, aan wiens verdiensten de zoon zeker de benoeming te danken had, vol eerbied en in den breede gedenkt, wèl ook van het Muiderslot, Gooiland, de Vecht enz. gewaagt, maar geen woord zegt over den beroemden en toch ook aanzienlijken voorganger van den jeugdigen Drost. Nu is 't waar dat, te oordeelen naar het uiterlijk van den roodwangigen, opgeblazen, vrij onbenulligen dikzak, dien wij, door Van der Helst geconterfeit, nog heden in het Rijks-Museum kunnen aanschouwen, V. zeker, evenmin als wij, kon verwachten dat deze ooit de voetstappen zijns doorluchtigen voorgangers op het veld der poëzie, of ook maar als kunstlievend gastheer, als Maecenas, zou drukken! Maar toch, indien V. op ‘een aandoenlijk herdenken’ van zijn ‘eenmaal zoo dierbaren beschermer en vriend’ Hooft waarlijk nog steeds prijs had gesteld, zou hij, dunkt mij (in deze hulde, die er immers alle aanleiding toe gaf!) naast den edelachtbaren heer burgemeester ook voor den doorluchten Drost nog wel een plaats hebben weten te vinden, hem niet vergeten hebben.

Van ditzelfde jaar 1649 zijn misschien²⁾ V.'s gedicht ‘Op d'Ilias van de Medicis.... aen M. Hinlopen’ (die eene reis naar Florence

1) Over het bij V.L. daarop volgend versje zie boven, blz. 126.

2) V.L. IV 149 stelt dit vers op 1642, daarbij van een (eersten) druk der ‘Rampzaligheden’ in 1638 gewagende. Volgens Unger, Bibliogr. v.V. 177a; Breen, P.Cz. Hooft als schrijver der Nederl. Historiën 19; Leendertz, a.w. 264 echter kwam het boekje voor 't eerst na H.'s dood, in 1649, uit (het ex. der Leidsche Univ.-bibl. heet echter: ‘Den tweeden Druk. Amsterdam, N. van Ravesteyn, 1649’. 12^o; zijn er dan twee drukken van ditzelfde jaar?). Dan zal 't vers met de zinspeling dus ook wel van dat jaar zijn; immers een vroeger kennisnemen door V. van H.'s jarenlang bij- en omgewerkt geschrift (zie Breen, a.w. 18-20) dunkt mij niet waarschijnlijk.

[p. 168]

gedaan had), ‘waarby hy over de Rampzaligheden der verheffing van den Huize Medicis’.... zijn gunstig oordeel doet kennen (V.L. IV 149); en een ander ‘Op Cosmus de Medicis’, onder diens portret in dit werkje van H. Dat de titel van eerstgenoemd vers zinspeelt op H.'s werk, waaraan ook de inhoud wel grootendeels ontleend zal zijn, valt niet te loochenen. Welnu, ook deze gereede gelegenheid tot een loffelijke gedachtenis van den (overleden) ‘kunstbroeder’ en ‘vriend’ is geheel verzuimd, zijn naam niet genoemd; de zinspeling op den titel van het werk wordt in het gedicht door geene andere gevolgd; van een ‘gunstig oordeel’ is niets te vinden.

Nog meer zegt 't wellicht dat V. ook in een vers op het huwelijk van Arnout Hooft in 1654¹⁾ deze derde en schoonste gelegenheid om diens vader te herdenken wederom zoogoed als ongebruikt laat: een enkel woord, in den aanhef, over des bruidegoms edele afkomst is al wat aan hem herinnert!

Nu weet ik wel dat men met deze en dergelijke argumenten e silentio voorzichtig moet zijn. Maar in verband en in vergelijking met al het voorafgaande, zoowel den vroeger zoo kwistig geschonken lof als de later ondervonden grievende afwijzingen, in verband ook met Brandt's getuigenis, ‘dat hy 't misnoegen, eens opgevat, langzaam aflei, en 't gewaande ongelyk niet licht vergat’ (Br., V. 130), meen ik toch ook aan deze negatieve gegevens een niet zoo heel geringe waarde te mogen toekennen.²⁾

Daarentegen kan ik niet veel beteekenis hechten aan het vierregelig versje ‘Op het kluchtspel Warenar met zijnen pot’ van ‘den ridder Hooft’, door V. nog in 1670, misschien op verzoek van Brandt, ten behoeve der uitgave van H.'s Werken in 1671, gedicht (V.L. XI 267; Unger 195a): het laatste, maar nietszeggende, getuigenis van Vondel over Hooft.

1679 werd V. begraven ‘in dezelve Kerk, daar de Drossaart Hooft, en Barlaeus, die groote Poëten; en ook Daniel Mostaart, Joan Victorijn, Cornelis Gijzelbert Plemp en Jacob Baake, zyn waarde vrienden, in d'aarde rusten’ (Br., V. 121). Of Brandt

1) Volgens V.L. VI 368-70; volgens Leendertz 264: Mei 1655.

2) Verg. ook Tschr. v. Ned. t. en l. XLIX 182, noot 2.

[p. 169]

hier, voor de laatste maal Hooft en Barlaeus als ‘die groote Poëten’ noemende, ze wenscht te onderscheiden van de vier daarna genoemden, V.'s ‘waarde vrienden’, dan wel ook op de beide eerstgenoemden dezen naam toegepast wil zien, is moeilijk met zekerheid te zeggen; de kommapunt had in de 17de eeuw niet altijd dezelfde beteekenis als nu, en Barlaeus althans mag denkelijk wèl, eer dan H., tot V.'s (vereerde) ‘vrienden’ gerekend worden.

Vatten wij dit alles samen.

Vondel, eenige jaren jonger dan Hooft, maar vooral veel later en moeilijker tot ontwikkeling en vollen wasdom gekomen,¹⁾ bovendien uit zijn aard nederig en bescheiden, geneigd tot ontzag voor alle grootheid²⁾, spreekt over en tot Hooft, door hem levenslang als het ‘hoofd der Nederlandsche poëten’ erkend en vereerd, steeds op denzelfden toon van hoogen eerbied voor zijne dichterlijke gaven, voor zijn talent als prozaschrijver. Die eerbied gaat vanzelf gepaard met een diepen indruk en invloed van Hooft's poëzie op de zijne, zich ook uitende in aanhalingen, navolgingen en toespelingen in zijne verzen.³⁾ Maar in de hulde, den vaak vleienden lof, door hem, naar den toenmaligen trant der lof- en eerdichters - waarachter trouwens soms een nijdige, kleingeestige critiek schuilging - aan den dichter Hooft menigmaal kwistig geschonken, is bijna altijd een element, dat meer den ‘Drost’ dan den dichter geldt: de eerbied, het ontzag voor zijn ambt, stand, naam, geslacht en persoon. Hij blijft altijd staan in de bijna onderdanige houding van den, zij 't welgestelden, koopman-winkelier tegenover den regent: de ‘burger’ tegenover een der ‘Heeren’. Dit komt ook uit in de door hem zelden of nooit achterwege gelaten titulatuur: ‘Edele gestrenge Heer, Mijn Heer, Doorluchte Drost’ of ‘de Heer, de Ridder Hooft’ enz.⁴⁾; en men weet welke beteekenis in de 17de eeuw, niet alleen in de koninkrijken, maar ook, vooral

1) Zie reeds Br., V. 5-6. In dit opzicht vormen Vondel, en ook Cats (pas op zijn 40ste jaar als dichter optredende) een scherpe tegenstelling zoowel met Hooft als met Huygens, vroegrijpe en zorgvuldig gekweekte talenten.

2) Zie Leendertz, a.w. 201, 206, 239, 248.

3) Zie hierover Tschr. v. Ned. t. en l. XLIX, 184-97.

4) Zie boven, blz. 120, noot 3.

[p. 170]

niet minder, in onze aristocratische Republiek, bij de reeds scherpere onderscheiding der standen, alle quaesties van titulatuur, ceremonieel, voorgang en voorrang hadden! Wel komen er, van V.'s kant, af en toe bescheiden pogingen tot meerdere toenadering: zoo in den rijmbrief van 1628, in het aanbod van present-exemplaren, van eene voorlezing van eigen werk, of in een vraag om critiek, in een schuchtere scherts; maar die pogingen schijnen door Hooft nooit beantwoord te zijn. Maar wanneer na zijne geloofsverandering en de daarop gevolgde breuk zijn meer dan eens uitgestoken hand niet aanvaard wordt, grieft hem dit - mogen wij gissen - diep; hij kan de ondervonden bejegening, het ‘ongelijk’ kwalijk verduwen of vergeten: al blijft zijn waardeering van H.'s taal en stijl onveranderd (zie Br., V. 126), diens nagedachtenis blijft voor hem verbitterd, en de vroegere lof ook van den persoon is in zijn mond verstomd.

Hooft daarentegen, zonnig gunsteling der Fortuin, vroegrijp, van den aanvang af gewend aan, verwend door de algemeene hulde en vervuld van een hoog, zij 't rechtmatig, zelfbesef, spreekt over en tot Vondel steeds op gereserveerden, zoo niet hooghartigen toon, uit de verte. Jegens vrienden en ‘eenzedigen’, als Van Baerle (‘den Aertspoëet’) en Huygens (den, schoon vijftien jaar jongeren, ‘Heer van Zuilichem’) of andere dichters (tot Ds. Martinius toe!) waarlijk niet karig met overdadige loftuitingen en hoofsche complimenten¹⁾, brengt hij 't tegenover Vondel en zijne poëzie meestal niet verder dan tot een koele waardeering, zelden of nooit tot een gullen, warmen, hoogen lof; en dwingt Vondel's vers, of ook zijn karakter, hem enkele malen oprechte bewondering af, dan wordt deze toch weldra wederom door eenig voorbehoud verzwakt, de lof ten deele hernomen. En toch zouden wij b.v. van den geboren en getogen Amsterdammer, den dichter van Geeraerdt van Velsen (en Baeto) over den Gijsbrecht van Aemstel en over zoovele gedichten van Vondel ter meerdere eere en glorie van Amsterdam en van Holland, van De Groot en zoovele andere gemeenschappelijke vrienden of bevriende grootheden, ook afgezien van hunne dichterlijke waarde, wel eenig gunstig oordeel verwacht en zoo gaarne gehoord hebben! Maar niet alleen dat in gedichten en brieven zelden of nooit zulk loffelijk gewag gevonden wordt;

1) Zie b.v. zijne verzen op Huygens I 217-23, en zijne brieven.... passim. Daarnaast geen enkel vers op Vondel!

[p. 171]

ook de eerste sporen van eenigen invloed of althans diepen indruk van Vondel's poëzie, blijkende uit eene aanhaling, herinnering of toespeling, moet in Hooft's gedichten nog aangewezen worden.¹⁾ Zeker, in Hooft's brieven wordt Vondel's naam wel eenige, ettelijke malen genoemd; maar welk een geringe, welk een heel andere plaats ook neemt hij daar in dan Huygens, Van Baerle en zoovele andere ‘vrienden’; welk een geheel andere toon vooral (die hier toch zeker wel de muziek maakt)! Nooit is er plaats voor, is er sprake van eenige, zij 't ook nederbuigende gemeenzaamheid, nooit eenige vriendelijke scherts. Hooft blijft altijd op een afstand, uit de hoogte; van ‘vriendschap’ (laat staan ‘hartelijke vriendschap’) is geen spoor te vinden. Ja, de toon, door Huygens, Van Baerle, Vossius, Mostaert, Baeck, De Groot en anderen - schoon in maatschappelijken stand, aanzien of geleerdheid stellig evenzeer als Hooft boven Vondel staande of althans geacht -, in hunne brieven of verzen over of tot Vondel sprekende, getuigt doorgaans van meer hoogachting of zelfs vriendelijke gemeenzaamheid²⁾ dan er ‘bij Hooft af kan’; waarbij weliswaar in rekening dient gebracht dat De Groot allicht reeds vroeg in Vondel een diepere geestverwantschap ontdekt zal hebben en dat de gebroeders Baeck inderdaad Vondel's beschermers en ook vrienden waren, maar anderzijds toch niet vergeten mag worden dat de critiek van Huygens en Vondel over elkanders werk meer dan eens niet malsch geweest is en althans Huygens na kennisneming van V.'s critiek tot vrij scherpe anticritiek geprikkeld is, zoodat een minder vriendelijke, hooghartiger toon bij hem wel verklaarbaar ware geweest.

Van een eenigszins drukken en vertrouwelijken omgang en verkeer, hetzij rechtstreeksch, mondeling, hetzij schriftelijk, tusschen H. en V. blijkt dan ook, bij nader toezien, weinig of niets. Vooral van de veelvuldige uitnoodigingen en bezoeken van Vondel op het Muiderslot, zijn ‘lidmaatschap’ van den Muiderkring blijft ten slotte weinig of niets over. Zeer enkele malen is er

1) Zie Tschr. v. Ned. t. en l. XLIX 196.

2) Zie b.v. de brokken uit brieven van De Groot (in Br., V.), de brieven van Huygens, dien van V. aan dezen van 16 Sept. 1644 (ook in Oud-Holland II (1884) 296-8), en de verzen van Huygens en Barlaeus, afgedrukt in Een onwaerdeerl. Vrouw 199-203. Zie ook Oud-Holland II 25, 32.

[p. 172]

sprake van een, gewoonlijk door V. zelf aangeboden of aangevraagd bezoek, ter bespreking eener bepaalde aangelegenheid¹⁾; nooit wordt tot hem een dier talrijke, hoofsche, schertsende, vriendelijk gastvrije uitnoodigingen gericht, die Tesselschade, Huygens, Van Baerle, Baeck, Van Wickevoort enz. enz. naar het hooge huis willen lokken om hen daar van velerlei geestelijke en stoffelijke geneugten te doen genieten; nooit is er ook eenig gewag van een aldaar genoten samenzijn. Heeft H. een enkele maal V.'s raad of meening van noode, dan wordt hij, niet rechtstreeks, doch door bemiddeling van H.'s factotum, zwager Baeck²⁾ genoodigd, bijna zou ik zeggen: ontboden. En brieven van Hooft aan Vondel bezitten wij .... één, zegge 1 (het beruchte briefje van 1646!), en het gewag van 4 andere, alle ingesloten in brieven aan Baeck³⁾; van V. aan H. kennen wij, behalve de twee ‘rijmbrieven’ (eigenlijk veeleer aan H. opgedragen gedichten), één volledig en één fragment (bij Brandt), benevens het gewag van 6 andere.⁴⁾ Men werpe niet tegen dat H. den heelen winter te Amsterdam woonde en dan geene brieven met V. behoefde te wisselen, immers mondgesprek met hem kon voeren. Afgezien dat van dit laatste evenmin iets blijkt: ook Van Baerle en Baeck waren stadgenooten; en toch, hoeveel brieven worden er aan of door hen ook 's winters geschreven!

Maar - zal men mij misschien, met Dr. Leendertz, tegenwerpen - er zullen zeker nog vele andere tusschen H. en V. gewisselde brieven verloren geraakt zijn. Ja, waarop steunt

1) Afgezien van de ‘letterkunstige vergaderingen’ ten huize van Roemer zaliger en van mogelijke ontvangsten tijdens H.'s eerste huwelijk, is er in de brieven van een (bijna altijd door V. aangevraagd) bezoek te Muiden alleen in 1630, 1632, 1634 sprake; in alle welke gevallen 't niet eens vaststaat dat het beraamde bezoek inderdaad is gebracht. Ziedaar alles! Van eenig bezoek van H. aan V. (als door L. gefantaseerd) is nog veel minder ooit iets gebleken! Zie boven, blzz. 124, 127, 128, en Sterck, Van Rederijkersk. tot Muiderkr. 120, 131, 133.

2) Die aan V. ook ‘dickwils kost .... van den Muyder Drost’ schafte (V.L. III 36): mede een blijk, dat H. zijn verzen niet aan V. ten geschenke of ter lezing placht te zenden.

3) 1630-4: zie boven, blzz. 125, 126 (bis), 128.

4) 1630-5: zie boven, blzz. 125, 126 (ter?), 127, 128. Verg. hiermede in het Register op H.'s Brieven het aantal der brieven van en aan Baeck, Barlaeus, Huygens, de gezusters Visscher, Wickevoort, Wyts!

[p. 173]

dan toch eigenlijk die stoute, als stellige waarheid verkondigde¹⁾ gissing? Zeker zal er van Hooft's uitgebreide briefwisseling, zoowel van de ontvangen brieven als van de minuten, kladden en ‘regesten’ zijner eigene wel een en ander, misschien vrij wat verloren zijn gegaan. Uit den eersten tijd althans, ongeveer tot aan zijn drostschap en huwelijk, hebben wij, behalve eenige ambtsbrieven, haast alleen den rijmbrief uit Florence, den merkwaardigen brief over het Bestand en slechts enkele aan vrienden gerichte; ook is het aantal der bewaarde brieven uit de latere jaren, tot omstreeks 1627, inderdaad zeer ongelijk. Sommige zullen wel, als ‘staatsgevaarlijk’ of kerkelijk-bedenkelijk, door den voorzichtigen ontvanger of schrijver om redenen van politiek-kerkelijken of persoonlijken aard verbrand, althans ten vure gedoemd zijn²⁾; dit geldt stellig van een enkelen van Vondel³⁾, en kan zeker gegolden hebben van sommige andere brieven van den man, die hetgeen hem ‘naar de keel welde’ moest uiten. Maar door welke oorzaken zouden in 't algemeen nu juist alle die onderstelde brieven van H. en V. aan elkaar in 't ongereede geraakt, of om welke redenen zouden juist zij alle vernietigd zijn?⁴⁾

Dr. Leendertz opereert hier en elders met dezelfde gissing, dat vele gedichten, brieven en papieren van Vondel (en ook van Hooft), die ‘zonder twijfel’ of ‘zoogoed als zeker’ bestaan hebben, òf door de schrijvers verworpen en vernietigd, òf anderszins zoek- en weggeraakt ‘moeten’ zijn; zoo van V. vele sonnetten, minnedichten aan zijne aanstaande vrouw, bruiloftszangen en andere gedichten uit den huiselijken kring zijner naaste magen en vrienden, en andere geschriften. Het is inderdaad

1) ‘Het is zeer te betreuren dat er van de vele brieven, die H. en V. zonder twijfel [!] gewisseld hebben, bijna niets over is’ (L. 220).

2) Zie b.v. boven, blz. 127, noot 1.

3) Van 25 Aug. 1631 (boven, blz. 126).

4) De 4 vermelde, doch niet bewaarde brieven van H. aan V. zijn alle ingesloten geweest in brieven aan Baeck; maar waarom heeft H. daarvan niet, als van (alle?) andere, de minuut of het klad bewaard? Achtte hij ze, evenals de van V. ontvangene, gevaarlijk, of niet belangrijk genoeg? - Mogelijk heeft Dr. L. inderdaad in de door hem alsnog opgespoorde brieven van of aan H. gronden voor zijn zoo stellig uitgesproken gissing gevonden. Maar waarom geeft hij ze dan niet uit; waarop wacht hij?

[p. 174]

merkwaardig hoe de scherpe, nuchtere, logisch-redeneerende geest van critiek, anders in hooge mate een eigenschap van Dr. L., hem soms op eens kan begeven en plaats maken voor eene schier breidellooze fantasie, die allen grond onder de voeten verliest, zich in de lucht verheft en van daar uit als zeker of klaarblijkelijk vaststelt hetgeen op zijn best mogelijk mag heeten; en dat wel vooral zoodra het een geëerd of geliefd persoon geldt.¹⁾ Dit hangt zeker wel samen met zijne doorgaande, op zich zelf zeer sympathieke, apologetische neiging, uit eerlijke en achtenswaarde vereering geboren, om alle, ook maar oogenschijnlijke vlekken en smetten van den persoon of het werk van zijn held af te wasschen, alle feilen en zwakheden goed te praten, kortom alles ten beste te duiden; als b.v. blijkt bij zijne bespreking van V.'s toewijding aan zijn koopmansbedrijf en winkelnering, zijne boekhouding aan de Bank van Leening, zijne betrekking tot zijne moeder, zijne gelegenheidsgedichten, het crypto-Katholieke karakter van den Gijsbrecht, het volslagen gebrek van eenige erkentenis door Frederik Hendrik van de reeks hooggestemde, schitterende lofzangen tusschen 1625 en 1632, in verband met V.'s zwijgen bij diens dood enz.²⁾

Het eenige wat wij, dunkt mij, Dr. L. kunnen toegeven is dat er inderdaad tusschen c. 1625 en 1636 (vooral in 1630-4?) in Hooft's briefwisseling niet zelden sprake is van Vondel, waaruit wij wellicht mogen opmaken dat er in die jaren ook wel eenige persoonlijke aanraking en omgang heeft bestaan, die echter nauwelijks met den naam van ‘vriendschap’ mag bestempeld worden, althans nimmer geleid heeft tot een druk, vriendschappelijk, hetzij persoonlijk, hetzij schriftelijk verkeer, al heeft Vondel misschien wel eens een poging daartoe aangewend.

Maar daarna zal de verwijdering, eindelijk de breuk ontstaan zijn, na, door en om Vondel's overgang tot de Katholieke Kerk, zijn optreden als propagandist, en zijn dreigement met het proces te Brussel. De libertijnsch-politieke regent, maar die ten slotte toch een zoon van het oude-Geuzenvolk was, had

1) Zie a.w. 20, 24, 80, 151, 154, 284, 378; verg. ook 333.

2) Zie a.w. 24-8, 229; 325-7; 38; 69-70 (doch zie ook 105); 173; 122-3, 163; zie voor het laatstgenoemde ook Br., V. 42 (in tegenstelling met 133-5); V.L. II 673, V 571-2, Nal. 8-10. Trouwens ook Hooft's werk is door den Prins wel met een ‘stoffelijk blijk’ beloond, maar denkelijk slechts matig gewaardeerd: zie Br., H. 50 en H., Br. II, blz. 356, 378, 389; IV 77-8.

[p. 175]

wel in zijn hart Vondel toegejuicht bij zijne aanvallen tegen hunne gemeenschappelijke vijanden, de Calvinistische drijvers, de predikanten; maar.... een Katholieken ijveraar kon hij toch niet langer in zijn omgang dulden: ook bij hem kwam toen het Geuzenbloed in beroering en opstand. En trotsch, hooghartig, kon noch wilde hij later de hem door V. aangeboden hand aanvaarden.

Wat wonder trouwens? Beiden waren immers altijd niet alleen in stand, maar ook - en dat is de hoofdzaak! - in aard en karakter gansch verschillend geweest. Hooft onafhankelijk, rustig, evenwichtig, zichzelf steeds gelijk, een man uit één stuk, harmonisch, objectief, voorzichtig, wereldwijs en een man van de wereld, een koele, sceptische deïst of stoïcijn, daarbij een zonnig Zondagskind; Vondel gaarne eerbiedig buigende voor gezag, bescheiden, nederig, maar warm, hartstochtelijk, heftig, roekeloos partij kiezende voor wie of wat hem in zeker levenstijdperk liefde en eerbied inboezemde, naïef, in wereldsche dingen vaak onbedreven, ja onbeholpen¹⁾, zwaarmoedig van aard en meer en meer gezind tot mystieke vroomheid: hoe zouden die beiden ooit warme genegenheid voor elkander hebben kunnen koesteren? Wat verbond hen, wat hadden zij gemeen? De liefde voor Amsterdam, de (luid uitgesproken of verholen) sympathie voor de partij en de personen van Oldenbarnevelt en De Groot, de afkeer van hunne gemeenschappelijke vijanden: de Calvinistische predikanten en hunne politieke geestverwanten in kerk en staat; voorts hunne liefde voor de kunst. Maar dat alles, vooral dit laatste was toen, evenmin als nu (of nog veel minder), in staat al hetgeen hen scheidde in aard en karakter, in denkwijze en geestesgesteltenis, in stand en leefwijze weg te doezelen.

Wij zouden dit zeker wel anders gewenscht hebben. Hoe schoon ware het, wanneer wij ons Hooft en Vondel konden voorstellen, door een zoo hechten vriendschapsband verbonden als b.v. Goethe en Schiller te Weimar; wanneer wij Vondel mochten zien als een der hoofdpersonen, der vaste sterren van den letterkundigen kring op 't Muiderslot (immers ‘de ware Helicon’, of wel een Hollandsch ‘Hotel de Rambouillet)’; wanneer wij, vooral, ons Hooft en Vondel ondanks alles met elkaar verzoend mochten denken. Zeker, wij zien Hooft hier niet van zijn mooisten kant:

1) Zie Br., V. 130, 135-6.

[p. 176]

ook wij hebben ‘deernis’ met Vondel, wiens vereering voor H. nooit beantwoord wordt dan met koele waardeering, wiens houding en positie ons, om het rechte woord te noemen, soms ietwat ‘zielig’ dunkt; en wij vinden H. hard en hoog. Maar wat baat het dit alles te verbloemen? Wij zouden ook wel wenschen, dat Vondel Rembrandt had weten te waardeeren! Het is niet anders: noch Hooft en Vondel, noch Vondel en Rembrandt, hoezeer stad- en tijdgenooten, hebben elkaar verstaan, veelmin geëerd en bewonderd: het waren nu eenmaal gansch verschillende naturen.

In een vraagstuk als dit - het zij ten slotte erkend - is licht een zeker ‘voor-oordeel’ (in den eigenlijken zin des woords) aan beide zijden werkzaam en niet geheel af te schudden: waar de stellige uitingen schaarsch zijn, veel tusschen de regels moet worden gelezen, ook argumenten e silentio in het vuur gebracht worden en vergelijkingen dienst doen, kan uitlegkunde licht inlegkunde worden en krijgt het gevoel, de intuïtie, ook de sympathie een ruime plaats. Maar toch meen ik te mogen besluiten, dat de ons nu ten dienste staande gegevens geen recht geven om een eigenlijke ‘vriendschap’, laat staan een ‘hartelijke vriendschap’ tusschen Hooft en Vondel, een geregelden, drukken omgang en een veelvuldig bezoek aan 't Muiderslot aan te nemen. Wanneer niet alleen Van Lennep en Alberdingk Thijm, maar ook, vooral, Leendertz, en zelfs Barnouw de zaken zoo anders zien, dan mag men gissen dat ook hier, onbewust, de wensch de vader der gedachte is geweest: Hooft en Vondel moeten vrienden geweest zijn, voor 't minst elkander over en weer hoog gewaardeerd hebben. Maar daarbij is dan toch steeds nog te weinig rekening gehouden met het groote, diepgaande onderscheid tusschen beiden in afkomst, stand en ambt of beroep, maar bovenal in aard en karakter, geestesrichting en denkwijze: verschillen zóó wijd en zóó diep, dat de gemeenschappelijke ‘kunstbroederschap’ ze niet vermocht te overbruggen, in een tijd en een maatschappij, waarin nog niet, als later wel, de ‘Kunst’ werd vereerd als eene godin, die hare vereerders, hoe onderscheiden ook, vereenigde.

Oestgeest, November 1929.

J.W. Muller.

(Wordt vervolgd).