De Nieuwe Taalgids. Jaargang 24

Naar aanleiding van bilabiale w.

Dankbaar aan Verdenius voor de aanwijzing in deze jaargang, 79 vv., van 17de-eeuws gauwe = gaan we, meen ik toch, dat er bezwaar is tegen de daaraan geknoopte beschouwing. Stilzwijgend is de u geschreven klank bilabiaal geacht; immers slechts als zodanig kan hij bilabiale w bewijzen. Maar waarom kan w niet de labiodentale klank zijn die op blz. 85 uit Zwaardemaker en Eijkman wordt aangehaald? Die moge niet door alle Nederlanders gesproken worden, hij is toch zeer verbreid, en kon best 'n [u]-achtige overgangsklank vóór zich krijgen. Ten overvloede blijkt dit uit vormen zoals wij spreken in 't Westerkwartier

[p. 131]

[o.a.]; daar is w altijd labiodentaal, maar men hoort 'n [u]-klank niet slechts in ‘grauwe’ en dgl., maar ook in vrijwat gevallen waarin 'n cons. vóór w wordt weggelaten [meest facultatief]. Dit gebeurt vaak in verbindingen als mag we mogen we, dat we, har wel had wel, ook in mag wi enz. - maar voor mà we enz. zegt men mauwe enz., en mauwi enz. staat naast mà wi enz.; hà wel heeft naast zich hauwl̥, ze[l] wel zal wel zèuwl̥, enz. enz. Hier bestaat 'n levende klankwisseling, evenals in daim̥ = daijim [ij is dus i + j] = dat jim dat jullie, haija = hà jà = har jà had immers, e.v.a. In dit mauwe enz. is u natuurlik niet bilabiaal, want w is, gelijk ik zei, in elke positie labiodentaal; toch kan men de overgangsklank van vocaal op w slechts u schrijven. [Bij 't gewoon schrijven blijft hij onuitgedrukt; hij is prakties even overbodig als j in Gronings en Nederlands mooie, en de nietphoneticus bespeurt niets eigenaardigs.] De u van gauwe bij Hooft e.a. kan evenzo zijn saamgegaan met labiodentale w in we en overal elders.

Ouderwets Deventers gauwe heeft bijgevolg niets bevreemdends. Het kan eeuwen oud wezen; immers èn in 't mnd. èn in 't mnl. komen vormen voor zonder personaalsuffix vóór 't pron. pers. (z. voor mnl. laetwi, siewi, hebwi, hebsi enz. Van Helten, Mnl. Spr. § 213 d; gawi staat § 242 met ‘pass.’). 't Mnl. Wb. i.v. gaen geeft slechts twee plaatsen op, maar zegt bij de tweede: ‘in den adhortatief meestal gawi’. Daar dit duidelik bestond uit ga + wi, kon men licht zo blijven spellen ook al was 'n overgangsklank te horen; ook zou ga wi erzonder wel telkens opnieuw gevormd worden, vooral daar wi niet steeds klemloos was. Het geval was niet als blaauw en dgl., waarbij blawe enz. wel geschreven werd, maar meer u werd ingevoegd; hier luidde de onverbogen vorm niet uitsluitend bla.

In 't ontbreken van vormen als Oensdag in Noord-Nederland ligt geen bewijs voor (niettemin wel te aanvaarden) labiodentale w; immers bilabiale maar niet meer vocaliese w zou ook vermoedelik bewaard blijven; zelfs bij bilabiale u̯ was teloorgaan vóór donkere vocaal allerminst vanzelfsprekend, alleen maar mooglik.

Of woester oester is 'n ‘hypercorrecte vorm, die duidelik bewijst welk een moeite men had met de verbinding woe’? In de Mededeelingen der Kon. Akad. v. Wetens., Afd. Ltk., 5 A, 1929, blz. 115 vv., heb ik betoogd, dat bij 't aannemen van hyperkorrektheid in onze taal de voorzichtigheid wel uit het oog wordt verloren. In ons geval is te bedenken, dat woester alleen staat; bij

[p. 132]

oefenen en verwanten, oest Augustus, oogst, oesten oogsten, oever vinden we geen woe-. Mnl. mnd. anter, enter ‘entweder’ en de bijvormen van wech - woch, och, woech, wouch, maar niet oech, ouch - geven het recht niet om in woester zo vroege en zo sterke analogie aan te nemen. Oensdag, oeker, de enige woorden met oe- uit woe- die ik ken, horen in 't Zuidwesten thuis. En woester (wuester) was niet zeldzaam (tegenover volkomen afwezigheid van woever e.a.), en ook gangbaar in 't Noorden, waar men met woe- geen moeite had. Ik houd het dus voor met w- gesproken. Kan het woord ook tijdens of kort na de overneming uit het Romaans, dus toen men het nog niet algemeen kende, onder invloed van 't inheems woord voor ‘wulk’ de bijvorm met w gekregen hebben? Stellig werd het met dat woord vaak in een adem genoemd; men zie slechts de artikels willoc (-ox) en woester in Mnl. Wb.

Het zeer verbreid verdwijnen van (postconsonantiese) w in het - minder klem dragend - tweede lid van plaatsnamen (en persoonsnamen; ook in genoemd anter, enter en in enter, twenter voor een-, tweewinter) verklaart Fries anderje antwoorden (G. Japiks II 97 andderdje), en ook mnd. ander(e)n, anter(e)n, met t naar antwōrden, -wērden, -wārden. Hier hebben ook oude Groninger stukken w soms wel, soms niet. In de Warfsconstitutiën staat op blz. 13, a^o 1445, tweemaal antwerder gedaagde; de Stadsrekening van 1526/7 (Werken Hist. Gen. III 9) heeft herhaaldelik anteren, ook (63) beanteren, naast (66) to beanttewoorden. Het laatste is een sterk voorbeeld, trouwens in 'n drieconsonantiese groep, van de juist aan dit stuk eigen swarabhakti (het heeft veel gevallen als torref turf, kallick kalk, die men in 'n Groninger geschrift niet verwacht). Maar, zoals vermeld wordt door Lasch, Mnd. Gr. § 220, het mnd. toont dit verschijnsel, vooral tussen l en volgende cons., ‘aber auch neben den übrigen sonor- wie auch geräuschlauten’, b.v. messet < mest mes, wat 'n sterker staaltje is dan het genoemde.

Groningen.

W. de Vries.