De Nieuwe Taalgids. Jaargang 23

[p. 246]

Een moeilike plaats in Spiegel's Hertspieghel.
(een-oogt, vers 151 van het vierde Boek).

Hoewel we door de zorgen van Dr. A.J. de Jong een geannoteerde uitgave bezitten van het vierde Boek van den Hertspieghel, is 't er ver van af, dat wij alle verzen van deze zang verstaan. Ook Dr. de Jong is daarvan overtuigd, dat weet ik. Ontoereikend is de toelichting zowel van De Jong als van Pieter Vlaming bij de verzen 151-152:

Wes sloofdy onbedocht, een-oogt, al heen om schat?
Aendenkens, tot de dood u dringt opt enge pat.

Voor de duidelikheid volge hier een overzicht der voorafgaande verzen. Apollo met de negen muzen zijn bij Meerhuizen, 's dichters woning, uit den Amstel aan wal gestapt. De God der poëzie geeft in vogelvlucht de geschiedenis van de dichtkunst en zegt dat hij en zijn muzen geen voorkeur hebben voor een bepaalde hemelstreek: na in Griekenland, Italië en Frankrijk te hebben gewoond, vestigen zij zich nu aan den Amstel. Daarna zegt Kleio tot de Amsterdammers, dat zij steeds uit zijn op gewin. Waarom, vraagt zij hun in de boven aangehaalde verzen, tobt gij u af, altijd door, om aardse schatten, totdat de dood u tot inkeer brengt?

Wat betekent een-oogt? Vlaming's verklaring: mikt, gelijkt (?) men door 't vizier van schietgeweer doet met het eene oog ziende, wordt door Dr. Knuttel slechts onder voorbehoud aanvaard (zie Wdb. der Ned. Taal III, kol. 3816). Een ww. eenoogen kent hij alleen uit deze plaats. 't Hs. van de Hertspieghel (dat in de Kon. Bibl. berust), geeft ook eenoogt als ww, blijkens de interpunctie:

Wes sloofdy onbedocht? Eenoogt alheen om schat.

Maar eenoogen om schat, en nog wel alheen, dus steeds mikken om schat is toch een vreemde zinswending. Mij tenminste bevredigt deze verklaring niet. Welke voorstelling heeft Spiegel hierbij gehad? - Het antwoord is te vinden in de mystieke literatuur.

[p. 247]

Daar is herhaaldelik sprake van verschillende ogen, die de mens heeft. Volgens Eckehart zeggen ‘de meesters’, dat de ziel twee gezichtsorganen heeft; het bovenste ziet altijd God en het onderste ziet nederwaarts en zorgt voor de zinnen¹⁾. - Volgens Ruusbroec is de mens gelijk een dubbele spiegel, die van beide zijden beelden ontvangt²⁾.

Ook in de Duytsche Theologie, een van de 16e eeuwse libelli aurei³⁾, door Spiegel stellig gekend en in ons land veel gelezen en bij herhaling gedrukt⁴⁾, wordt gezegd dat van 's mensen twee ogen hèt ene de gave heeft om in den hemel te zien en het andere in den tijd, en te zorgen heeft voor 's mensen nooddruft. - In dit licht gezien dringt zich bij de lezing van Spiegel's vers de voorstelling op van iemand, die maar één oog heeft⁵⁾ n.l. een werelds oog, en wiens hemelse oog is gesloten. Deze gedachte won bij mij aan waarschijnlikheid, toen Prof. Becker mij een plaats toonde uit de Sendt-brieven van Hendrik Jansen Barrefelt (of Hi-el), gedrukt in 1583 bij Plantijn, waar ook sprake is van een hemels en een

1) Aangehaald door Joseph Bernhart in zijn uitgave van Eine deutsche Theologie, pag. 200.

2) Ohierheit der geestel. Brulocht, 2e Boek, cap. LXIX. - Volgens Tertullianus heeft de ziel organen, analoog aan die van 't lichaam; evenveel zintuigen, dus ook twee ogen. Hugo van St. Victor zegt, dat de ogen des vleeses deze wereld zien; de andere wereld wordt gezien met de ogen des harten. (De area Noe morali IV, cap. 9). Elders onderscheidt hij drieërlei ogen: 't ene oog ziet de wereld, met 't andere ziet de mens in zich zelven; het derde oog ziet God. Zolang die ogen klaar en open waren, zag en onderscheidde de ziel heel duidelijk; postquam autem tenebrae peccati in illam intraverunt, oculus guidem contemplationis extinctus est, ut nihil videret; oculus autem rationis lippus effectus, ut dubie videret. (De Sacram. I, X, cap. 21. Aangehaald door Ed. Wechssler in Das Kulturproblem des Minnesangs. Bd. I. Minnesang und Christentum.

3) Zie mijn mededeling omtrent Een paar eenlingen in één band in Het Boek van 1926.

4) Zie het rijke artiekel van Prof. Dr. Bruno Becker in Ned. Archief voor Kerkgesch. XXI, 3: De Theologia deutsch in de Nederlanden der 16e eeuw.

5) Prof. Dr. Stoett maakte mij opmerkzaam op de dissertatie van Mej. Leisen: Samengestelde naamwoorden in het Nederlandsch, waarin op pag. 137 onder verwijzing naar Hertsp. IV vs. 151, eenoogt opgenomen is als naamwoord.

[p. 248]

natuurlik oog. ‘Doen nu het natuerlick ooghe, welck der erden naest was, sach.... dat de beeldische mensch in sijne slechticheyt (= eenvoud) hem op de ooghen vertrouwde, ende dat selve ooge sich de kennisse aennam, dat het een Heer over den beeldischen mensch was,’ toen begreep dat oog, dat de begeerte der mensen het mijn en dijn in de wereld heeft gebracht, ‘ende dese Begheerlickheydt ende het Eyghendom werden hem lieflick om aan te sien; daer heeftet hem daer met vereenicht.’ - Na die vereniging heeft dat oog zijn macht gevoeld ‘ende met dat gheweldt is het tot dat licht ende ooghe ghekomen, welck daer int hemelsch wesen sach, ende heeft datselve in heur eenvuldich licht ende ghesicht, dat slecht ende recht was, (omdattet gheenen eyghendom en sach) met den gheweldt in sijn klaerheyt die het in den mensch hadde, wtgheblust, ende hem in het eyghendom met gheweldt den doodt op der erden toegebracht.... ende heeft ooek het licht ende klaerheydt van de hemelsche ooghe in subtylheydt ghevanghen ghenomen. - Doen het nu dat ghesichte van de hemelsche ooghe oock tot synen eyghendom hadde, so heeftet subtijl, listich ende schalck gheweest, nae dat syne wercken waeren. Jae heeft eenen serpentschen aerdt ghehadt, gheneyght tot alle bedroch, om in sijn eyghendom te wercken. Ende met deze listighe schalcke vloeckheydt is het Begrip ende Verstandt ghekomen, ende heeft hem sijn vruchten des Eyghendoms cierlick tot besittinghe syns eygendoms aengeboden.’

In deze aanhaling is dus sprake van het uitblussen van het hemelse oog, gelijk in het geschrift van Hugo van St. Victor (zie pag. 247, noot 2). Als dus dat oog blind is gemaakt, dan is de mens eenogig, of eenoogd, want dit woord was in de 16e en 17e eeuw in gebruik (zie Wdb. der Ned. Taal III, kol. 3816).

En letten we nu op de interpunctie in dit vers, die in alle drukken dezelfde is, dan bedoelde Spiegel blijkbaar: Waarom sloof je onnadenkend, als een eenogige (of: gij eenogige), voortdurend om aardse goederen?

Ik voor mij acht het zo waarschijnlik, dat Spiegel's eenoogt moet begrepen worden uit de boven aangegeven mystiese achtergrond, dat ik dit vers als een sterk argument beschouw tegen de stelling, dat het handschrift van Spiegel zou zijn.

Amsterdam.

A. Zijderveld.