De Nieuwe Taalgids. Jaargang 22

[p. 300]

Huygens en de bijbel.

Het artikel Bijbelkennis en literatuurstudie van Prof. Brom in Aflevering 3 van deze jaargang heeft me er toe gebracht nog eens te snuffelen in mijn aantekeningen, die ik destijds bij het bestuderen van Huygens gemaakt heb. In genoemd artikel trof me nl. de volgende passage: ‘Hoe eenvoudig of zelfs onnozel nu een dergelijk spel met bijbelteksten misschien op het eerste gezicht mag lijken, het verschijnsel is zó kenmerkend voor de klassieke meesters, dat het onze volle belangstelling verdient. Inhoever, vragen wij ons onwillekeurig af, zouden de tijdgenoten hun werk beter verstaan hebben dan wij?’ En verder: ‘Intussen had de gemiddelde zeventiende-eeuwer op ons geslacht een groot voordeel in zijn vaste bijbelkennis, want de tale Kanaäns doortrok de halve literatuur.’

Zoals de schrijver opmerkt, was de grond van Huygens' wereldbeschouwing het Woord, het Woord werkelik, het Woord letterlik.

Ik had ontdekt, dat de Biddaghs-Bede van de 9e Oktober 1624 eigenlik een aaneenschakeling van bijbelteksten is. Van Vloten en Eymael hadden er al enkele gegeven en Dr Heinsius heeft dit aantal nog wat uitgebreid, maar .... nog lang niet genoeg.

Op zekere dag ging ik met het gedicht naar een eenvoudige godsdienstige vrouw uit het volk, die ik kende als buitengewoon bijbelvast. Ik stond er verbaasd over, hoe goed zij dit toch betrekkelik moeilike werk ineens aanvoelde en begreep. Ze had de naam Huygens nog nooit in haar leven gehoord, maar toen ze het gedicht gelezen had, zei ze onmiddellik: ‘Dit is het werk van een door en door godvruchtig mens, die uitstekend in Gods woord thuis is.’

Bij de eerste regels:

Sluyt dyne Wolcken niet,
die boven dyne Wolcken
Ter hoede dyner Volcken,
Ter straffe sittest, Heer
Der Volcken, die in ons vervolgen dyne eer ...

wees ze me dadelik op 1 Koningen 8, waarin het Gebed van Salomo staat, met de telkens terugkerende smeekbede: Hoor Gij dan in den Hemel.

[p. 301]

We lezen in vs 35: ‘Als de Hemel zal gesloten zijn, dat er geen regen is, omdat zij tegen U gezondigd zullen hebben, en zij in deze plaats bidden en Uw naam belijden en van hun zonden zicb bekeren zullen, hoor Gij dan in den hemel en vergeef de zonden Uwer knechten en Uws volks Israëls’.

Zo ook als er honger, pest, korenbrand, honigdauw, sprinkhanen, kevers zullen wezen of de vijand in het land komt of er enige plaag of krankheid wezen zal.

Maar hij kan ook gedacht hebben aan de Klaagzang in Jesaja 64:

‘Och, dat Gij de hemelen scheurdet, dat Gij nederkwaamt, dat de bergen voor Uw aangezicht vervloten, gelijk een smeltvuur brandt, en het vuur de wateren doet opbobbelen, om Uw naam aan Uw wederpartijders bekend te maken. Laat alzo de heidenen voor Uw aangezicht beven.’

In Jesaja 34 krijgen we een boetpredikatie tegen de heidenen. Zie in 't bizonder vers 4: de hemelen zullen toegerold worden gelijk een boek en al hun heir zal afvallen gelijk een blad van de wijnstok afvalt.

Bij regel 8 tekende ik aan Col. 1 : 15, waarin gesproken wordt van het beeld des onzienliken Gods en 1 Tim. 1 : 17, waar God de onzienlike, de alleen wijze God genoemd wordt.

Voor regel 10 zie men Ps. 119 : 169: ‘O Here, laat mijn geschrei voor Uw aanschijn genaken. En verder verschillende teksten, waarin gesproken wordt over het neigen der oren.

Ps. 86 : 1. Here, neig Uw oor en verhoor mij.

Ps. 88 : 3. Neig Uw oor tot mijn geschrei.

Jes. 37 : 17. O Here, neig Uw oor en hoor.

Psalm 79 is er geheel in verwerkt. Ik had er enkele teksten uit bijgeschreven, maar het reeds genoemde vrouwtje wees er me op, dat de dichter als een twede Asaf de noden van zijn volk gevoeld heeft en telkens diens woorden gebruikt.

Vgl. vs 8 met r. 14, vs 5 met r. 16 en r. 49, vs 10 met r. 42, vs 1-4 met r. 4-4 en r. 65 e.v.

Voor regel 33 e.v. leze men Jesaja 66 vs 15 en 16: ‘Want zie, de Here zal met vuur komen, en zijn wagenen als een wervelwind, om met grimmigheid zijn toorn hiertoe te wenden, en zijn schelding met vuurvlammen;

want met vuur en met zijn zwaard zal de Here in het recht treden met alle vlees, en de verslagenen des Heren zullen vermenigvuldigd zijn’.

[p. 302]

Tal van teksten uit de Psalmen, Jesaja en Jeremia handelen over het verterende vuur.

Voor de regels 53-56 zie men: Ps. 130 : 3. Zo, Gij, Here, de ongerechtigheden gadeslaat, Here, wie zal bestaan ? en Ps. 143 : 2: Ga niet in het gericht met Uw knecht, want niemand die leeft, zal voor Uw aangezicht bestaan.

Bij regel 60 zijn weer een massa teksten aan te halen. We volstaan met Ezech. 7 : 9. Gij zult weten, dat ik de Here ben, die slaat.

Voor r. 75 verwijzen we naar Ps. 119 : 137. Here, Gij zijt rechtvaardig.

Bij dyn bevolen Wetten zijn tal van teksten te noemen, o.a.: Exod. 16 : 32. Dit is het woord, hetwelk de Here bevolen heeft, en Ps. 119 : 4. Here, Gij hebt geboden dat men Uwe bevelen zeer bewaren zal.

In regel 77 begint volgens de uitgaven Van Vloten-Eymael en Dr Heinsius een diatribe tegen de Roomsen, maar .... ook hiervoor ontleent Huygens de bijbelwoorden.

Bij de regels 77-78:

Meer zyn sy 't die den schat van dyn bevolen Wetten
Den hoeftigen ontsetten,

vind ik de noot: Versta: den volke den Bijbel onthouden. Als we echter lezen in Jesaja 10 vs 1 en 2: ‘Wee dengenen, die ongerechtige inzettingen inzetten en den schrijvers die moeite voorschrijven, om de armen van het recht af te wenden en om het recht der ellendigen mijns volks te rooven, opdat de weduwen hun buit worden en opdat zij de wezen mogen plunderen’, dan wordt de verklaring dier woorden toch geheel anders. Van de regels 79 en 80

Meer zijn sy 't die bestaen,
De meesterlicke hand aen dyn Gebod te slaen

vinden wij het tekstwoord in Jesaja 24 : 5.

‘Want het land is bevlekt vanwege zijn inwoners, want zij overtreden de wetten, zij veranderen de inzetting , zij vernietigen het eeuwig verbond’.

Maar de regels 85-92 zijn toch zeker anti-Rooms? Waarschijnlik heeft H. ze wel zo bedoeld, maar de woorden zijn geinspireerd door Jesaja 44 vs 9-20, waarin de aanbidding der afgodsbeelden zeer ironies gekritiseerd wordt. Na het vellen van den boom

‘Dan is het voor de mens om te verbranden, dan neemt hij

[p. 303]

daarvan en warmt er zich bij, ook ontsteekt hij het en bakt er brood bij: - daarenboven maakt hij er een god van en buigt zich daarvoor, hij maakt er een gesneden beeld van en knielt er voor neder’.

Korresponderen deze woorden niet met de regels 89 en 90: ‘Die voor een stomme tack ten gronwel uytgehouwen De knie, dyn maexsel vouwen’?

De regels 115-116:

Een voor all,

Of alle sonder Een versmachten in den vall.

worden toegelicht in Romeinen 5 vers 15 e.v.

‘Want indien door de misdaad van énen velen gestorven zijn, zo is veel meer de genade Gods en de gave door de genade, die daar is van één mens Jezus Christus, overvloedig geweest voor velen.’

Voor regel 120 zie men Openb. 20 : 14.

Bij de woorden: En soecken Hout noch Goud om dy te naerderen is in de uitgaven Van Vloten-Eymael en Heinsius als noot: Kruis- en heiligenbeelden gegeven. Hoe zal dan dit naerderen moeten worden opgevat? Deze woorden worden ons volmaakt duidelik als we Jesaja 40 opslaan, waar we lezen

vs 18. Bij wien dan zult gij God vergelijken, of wat gelijkenis zult gij op hem toepassen?

19. De werkmeester giet een beeld, en de goudsmid overtrekt het met goud, en giet er zilveren ketenen toe;

20. die verarmd is, dat hij niet te offeren heeft, die kiest een hout uit, dat niet verrotte, hij zoekt zich een wijze werkmeester om een beeld te bereiden, dat niet wankele.

Bij ‘komt’ in r. 160 tekende ik aan Matth. 25 : 34. Komt, gij gezegenden mijns Vaders.

De grove vergissing in Van Vloten-Eymael om bij Apollos (zie r. 167) aan Apollo te denken, is reeds hersteld door Dr. Heinsius. Apollos wordt behalve in 1 Cor. 3 : 6 nog genoemd in Hand. 18 : 24.

Bij de regels 169-170 noteerde ik 1 Petr. 2 vs 4, 5 en 6; misschien mogen we ook denken aan Luc. 3 : 8.

In r. 171 tekende ik bij bodenbrood de enige tekst uit de Bijbel aan, waarin het woord bodenloon voorkomt, nl. 2 Sam. 4 : 10.

't Zou wel interessant zijn te weten, welke Bijbel(s) Huygens gebruikt heeft. Misschien stond in de zijne wel bodenbrood.

[p. 304]

Mogelik zou deze bijbel ons ook iets kunnen leren omtrent het gebruik van du en dijn bij Huygens. Als kind leerde hij aan de knieën zijner moeder de Tien Geboden en het Onze Vader. Zouden juist deze jeugdimpressies hem in zijn Bibelstof niet konservatief gemaakt hebben in 't gebruik van het in zijn tijd reeds zo goed als verdwenen voornaamwoord?

Bij r. 176 kunnen we verwijzen naar Ezech. 37 : 17 en Jes. 11 : 13. Het beeld van wolf en lam in r. 183 is ontleend aan Jes. 11 : 6. En de wolf zal met het lam verkeren.

De Stadt (zie r. 187) is beschreven in Openb. 16.

In de Bloemlezing uit de gedichten van Constantijn Huygens van C.G. Kaakebeen lezen we in de inleiding, dat Huygens voor zijn grootere gedichten eerst een uitvoeringsplan ontwierp, dat hij dan ordelik volgde, nadat hij ook de talrijke aanhalingen uit de bijbel en de klassieke schrijvers had gerangschikt. Blijkt dit niet duidelik uit zijn Biddaghs-Bede? In het Oude en in 't Nieuwe Testament is hij thuis en voor liefhebbers ligt inderdaad nog een heel veld van onderzoek braak.

F. den Eerzamen.

Naschrift.

Bovenstaand artikel was reeds gezet, toen ik nog andere aantekeningen vond, die ik volledigheidshalve ook vermeld. Huygens neemt voor de beschrijving van de ellende van zijn volk Jesaja 64. Het is geheel en al een bede, die reeds begint in het vorige hoofdstuk bij vs 15: ‘Zie van den hemel af en aanschouw van uw heilige en uwe heerlijke woning.’ De regels 11-13 korresponderen met vs 5, 14-16 met vs 7, waarbij de kanttekening zegt: Onze Zonden hebben het vuur van Uw toorn ontstoken, door hetwelk wij versmolten en verdelgd worden.

Voor de regels 93-96 zie men 2 Thess.: 1-11. In vs 4 lezen we: die zich tegenstelt en verheft boven al wat God genaamd of als God geëerd wordt, alzo dat hij in de tempel Gods als een God zal zitten, zichzelven vertonende dat hij God is.

Bij de regels 101-104 tekende ik aan: 1 Cor. 11 : 27. Zo dan wie onwaardig dit brood eet of de drinkbeker des Heren drinkt, die zal schuldig zijn aan het lichaam en bloed des Heren.

(Indien dit gezegd wordt van de gebruikers, hoeveel te meer zondigen dan degenen, die onwaardiglik uitdelen).

[p. 305]

Zie voor de regels 117-120 Matth. 25 : 34; voor r. 137-140 Nehemia 1 : 4; voor r. 142-143 Matth. 18 : 20; voor r. 113-114 Luc. 17 : 10.

Voor de regels 55 en 56 vergelijke men Ps. 38 : 6 e.v.

In regel 13 spreekt hij van verslagen kinderen. Vgl. Jes. 66 : 2.

Naast r. 15 leze men Ps. 90 : 7, naast r. 93 Marcus 2 : 7.

Bij r. 122 zie Joh. 4 : 23.

Haygens toont zich in vele van zijn werken Anti-Rooms, zoals nog heden ten dage veel Kalvinisten zijn, vooral op het platteland; men spreekt daar zelfs van anti-Roomse psalmen, o.a. Psalm 115. Wie in deze richting zoekt, vindt stellig nog heel wat bij onze Kalvinistiese 17e-eeuwer.

D.E.