De Nieuwe Taalgids. Jaargang 22

Felix Timmermans en de schilderkunst.

Reeds kort na het verschijnen der Bagijnhofsproken werd ik mij bewust van het nauwe kontakt van Timmermans met visioenen van Jeroen Bosch en Brueghel of een verzoeking van St. Antonius door David Teniers. Want als wij lezen op blz. 71 ald.: ‘De zwarte vrouw kwam nevens 't begijntje zitten en nam heur bij de hand. Ze lachte genegen en toonde Kathelijne veel vieze gedrochten 'n voet hoog, die stillekens binnenschoven: groote eierschelpen, waaruit twee dunne behaarde beentjes klauwden en een groote kop, opgeblazen en scheel’, dan zou het ons niet

[p. 290]

verwonderen, dat, voor de beide hoofdfiguren althans, er verband bestond met den David Teniers (Akademie Galerie te Weenen), de zgn. Walpurgisnacht. Nu onlangs het proefschrift ‘Felix Timmermans’ van Th. Rutten verscheen, viel het mij op, dat juist deze direkte invloed van den schilder op den schrijver zoo weinig werd belicht. Het volgende wil dan ook niets anders zijn, dan een kleine aanvulling op het boek van Th. Rutten.

Een sterk sprekend voorbeeld hoe Timmernans een schilderij afschrijft, vindt men in: ‘Het Kindeken Jezus in Vlaanderen’:

‘En achter den altaar kwam er een misdienaar te voorschijn met rooden rok, wit koorhemd en witte kousen aan. Hij hield een langen stok vast, waaraan een brandend wieksken, waarmede hij de twee lange, rilde kaarsen aanstak, die in koperen kandelaars op den altaar stonden. De kleine misdienaar moest zich rekken om er aan te kunnen, en dan schoof zijn roode rok omhoog, en waren twee heele scheeve beenen zichtbaar.’

Dit is eenvoudig de beschrijving van een stuk schilderij en wel: ‘De H. Maagschap’ van Geertgen tot St. Jans (Rijksmuseum). Dit werk moet Timmermans wel goed bekend zijn; immers aan hetzelfde misdienaarsfiguurtje ontleent hij het manneke met den kaarsendomper voor zijn slotvignet van ‘Pallieter’.

Dit geval staat echter niet alleen. Op blz. 1 van ‘Het Kindeken Jezus in Vlaanderen’ leest men: ‘Maria zweeg en even opziende uit het zwaar getijdenboek’ en even verder: ‘de gele bloemen, die zij in een blauwdelftsch vaasje op de tafel had gezet.’ Ziet men in deze twee regels niet scherp en fijn geteekend voor ons: ‘Het Mérode-altaar’ van den meester van Flémalle (Brussel)? Nog volkomener wordt dit beeld, wanneer wij hieraan toevoegen het ‘zwaarplooiend blauwe kleed’ (blz. 5). Dat de ‘overschoone engel met kersroode kazuifel om en leliënbloemen in zijn hand’ een herinnering aan Van Eyck of een anderen 15e eeuwer is, zal wel niemand ontkennen. De ‘ruischende pauwsteertenvlerken’ van deze figuur zouden ons doen besluiten tot Hugo van der Goes, nml.: de Aanbidding der Herders (Berlijn).

Timmermans verplaatst ons op blz. 45 van hetzelfde werk in een geheel andere sfeer: ‘luisterde ze naar een regelmatigen bijlslag en kraken van hout; dat was Jozef, die hout kapte in het achterkot.’ Wie denkt hier niet onmiddellijk aan Rembrandt's Houthakkersfamilie (Kassel)? Het blijkt nu ook duidelijk, dat wij geen volledige beschrijving door Timmermans van een geschilderd tafereel te verwachten hebben, maar slechts van

[p. 291]

datgene eruit, wat hem als schrijver op dat oogenblik boeit. Hij zou hier anders op het gebeuren zijn vooruitgeloopen, want op dat tijdstip is het Kindeken nog niet geboren, terwijl het bij Rembrandt het centrale punt vormt.

Eveneens in: Het Kindeken Jezus in Vlaanderen vindt men op blz. 83: ‘en toen begon de zwarte reus op eenen koehoren te blaaskaken’ en het even verder voorkomende ‘geronk van doedelzak en fijn geluid van vedel en klarinet.’ Het valt niet moeilijk hier verband aan te nemen met werken als: ‘de aanbidding der herders’ van den meester van Flémalle (Dijon) of van Hugo van der Goes (Berlijn).

Op blz. 115 en 121 laat Timmermans Sander zoowel als Kruisduit verhalen van kemels, dromedarissen en olifanten, hetgeen ons in verband met het voorgaande doet besluiten tot herinnering aan een Vlaamsch schilder. Wij zouden het meest gevoelen voor een ‘aanbidding’ van P.P. Rubens, vooral wanneer wij op blz. 128 ‘paarden en voetvolk, ruige kemels en olifanten met opgestoken trompen, gele, bruine en grijze gezichten, naakte moorenlijven, die glommen als mahoniehout’ voor ons zien. Meer zekerheid hiervoor verkrijgen wij op blz. 134, waar wij duidelijk een figuur herkennen van Rubens' ‘aanbidding der drie Koningen’ in Brussel: ‘Melchior lachte zijn tanden bloot in zijn van olie blinkend, bruin gezicht. Het was als een gebarsten kastanje.’

Op blz. 135 heet het: ‘Er hongen er in de boomen, zij klommen op het doorzakkende dak.’ Wij meenen hiervoor te mogen aanwijzen: ‘De Aanbidding der drie Koningen’ van Jeroen Bosch (Madrid).

Voor de beschrijving op blz. 163 van het voorttrekken van Maria op den ezel gezeten met haar slapend Kindeke, terwijl Jozef, ernaast voortsjokkend, met zijn hoornen lantaarn bijlicht om den weg te vinden door het donkere bosch, zouden wij gaarne naar een ets van Rembrandt verwijzen, ware het niet, dat het schema te veel gemeen goed was onder de schilders der 16e en 17e eeuw. Toch spreekt het Rembrandtieke lantaarnlicht voor ons vermoeden, vooral in verband met blz. 192, waar Jozef platuit ligt en Maria met het hoofd tegen een boom en het Kind op haar schoot, ‘Wat verder had het ezeltje zich neergelegd.’

Tenslotte vraag ik mij af, of op de laatste bladzijde van het ‘Kindeken Jezus in Vlaanderen’ ook niet tendeele de invloed merkbaar zou zijn van Gerard David's ‘Maria en liet Kind

[p. 292]

Jezus’ (Brussel), want ‘slaan de bolle handekens van een kind een houten lepel’ ook daar niet ‘rumoerig op tafell?’

Een teekenend staal vinden wij nog in ‘Pallieter’ (blz. 50): ‘Maar daar op een draagbert brachten twee man de groote tellooren rijspap’, en blz. 128: ‘zweetende knechten in hun hemdsmouwen brachten op berries en afgehaakte deuren, de schotels worst, rookoolen, ham, snijboonen, dampende patatten en kannen bier.’ Het ligt voor de hand, dat wij onmiddellijk denken aan de Boerenbruiloft van P. Brueghel (Weenen).

Dit alles zou echter veel van zijn waarde inboeten, zoo het ons hierdoor niet eenigermate duidelijk werd, hoe Timmermans' fantasie op een schilderij reageert. Het uitgebeelde tafereel is voor hem slechts een vastleggen van een moment in een reeks handelingen, die eraan voorafgaan en erop volgen, zoodat zijn voorstellingsvermogen aan het gegevene terug- of verder spint naar gelang het hieraan behoefte heeft.

Als een voorbeeld uit de vele wenschen wij hier te wijzen op den hierboven aangehaalden zin op blz. 135, van ‘Het Kindeken Jezus in Vlaanderen’, in verband met ‘de Aanbidding der drie Koningen’ van Jeroen Bosch te Madrid. Wij zien bij Jeroen de drie Koningen ter eene, en Maria met het Kindje ter andere zijde, dan in de hut een eigenaardige tooneelfiguur, terwijl twee herders op het dak toezien en andere om den hoek en door een gat in den leemen muur loeren. Heel in de verte aan beide zijden een drom paardenvolk. Bij Timmermans gaat de handeling voort, zijn de ruiters en het voetvolk tot het voorste plan genaderd en er ontstaat om het hutje een dringende lawaaierige menigte, vol haastige nieuwsgierigheid. Men zou deze eigenschap van Felix Timmermans het beste misschien als volgt kunnen weergeven: de als schilderij of anderszins uitgebeelde voorstelling, welke uit zich zelf ‘statisch’ is, ziet hij ‘dynamisch’.

Zooals men zal bemerkt hebben, gaf ik hier slechts het verband van Timmermans met oude meesters aan. Ik laat het vol vertrouwen aan Dr. Th. Rutten over, in den aangekondigden herdruk van zijn boek over ‘Timmermans’ dergelijke herinneringen aan moderne Vlaamsche meesters aan te duiden.

Nijmegen.

J. van Rijckevorsel.