De Nieuwe Taalgids. Jaargang 22

[p. 161]

Iets over rythme in het Nederlandsche vers.

Het woord rythme Leeft geen vaststaande beteekenis. Door velen wordt het zelfs in verband met de beeldende kunsten gebezigd, zoodat men o.a. kan lezen van ‘stijlvolle, rythmische gobelins’. In de volgende bladzijden, die in hoofdzaak een beknopte toepassing bevatten van Sonnenschein's methode¹⁾ op de Nederlandsche versbouw, vat ik het woord in de engere zin op en vereenig mij met de definitie, die deze Engelschman van het woord geeft:

Rythme is die eigenschap van een reeks van voorvallen (verschijnselen, waarnemingsfeiten) in tijd, welke op de geest van de waarnemer de indruk teweegbrengt van evenredigheid tusschen de tijdslengten van de verschillende voorvallen of groepen voorvallen, waaruit de reeks is samengesteld. - Onder voorvallen in tijd (events in time) zijn te verstaan niet alleen de reeks gewaarwordingen, maar ook de tusschenpoozen, of rusten, zooals ze in de muziek genoemd worden²⁾.

Voorbeelden van rythme in zijn eenvoudigste vorm zijn het tikken van een klok, het roeien der riemen, het marcheeren en pas markeeren der soldaten, het flikkeren van een vuurtorenlicht, de polsslag.

Men kan deze geluiden of bewegingen, b.v. het klokgetik, op verschillende manieren in zich opnemen. Men kan zijn aandacht bepalen bij de tweede, vierde tik, enz., bij de derde, zesde, enz. enz. Hoewel alle tikken met dezelfde kracht worden

1) E.A: Sonnenschein, What ia Rhythm? Oxford, 1925. - Wie zich op de hoogte wil stellen van de verskunst in het algemeen, van het Engelesch in liet bijzonder, en van de daarop betrekking hebbende literatuur, raadplege dit werkje. Verder F. Kossmann, Nederlandsch Versrythme, dissertatie, blz. 177, 1922 en Metrum en Rythme van dezelfde hand in De Nieuwe Taalgids, XX, blz. 65; Dr. C.G.N. de Vooys, Opmerkingen over Nederlandse Versbouw, Taal en Letteren XV; J. Kinker, Proeve eener Hollandsche Prosodia, 1807; M.A.P.C. Poelhekke, Woordkunst, 1909; J. van der Eist, Het Isochronisme in het Nederlandse Vers, De Nieuwe Taalgids, IX, Afl. 1, 1915; J. van der Elst, Hoger Rythme, De Nieuwe Taalgids, IX, Afl. 3.

2) In de psychologie pleegt men aan rythme een ruimere beteekenis te hechten. Zie J. van Ginneken, Princ. d. Lingu. Psyohol., § 291, Paris, 1907.

[p. 162]

voortgebracht, waant men ze te hooren als een opeenvolging van twee- of driekwartsmaten, enz.

Dat het rythme, om gevoeld te worden, geen plaatsen van duidelijke nadruk vereischt, blijkt daaruit, dat het rythmisch effect ook wordt verkregen op instrumenten, die niet in staat zijn het accent aan te geven, zooals een straatorgel en een doedelzak. Op de piano en bij zang kan men dit effect verhoogen door op de eerste noot van iedere maat een meerdere of mindere klem te leggen.

Evenmin is de duur der afzonderlijke onderdeelen onafscheidelijk aan rythme verbonden. De eenigszins slordige, ongelijkmatige gang van een persoon wordt evenzeer door ons oor of oog als rythmisch waargenomen, als de regelmatiger soldatenpas.

Hetzelfde verschijnsel wordt in de spraak waargenomen. Niet alleen klinkers en medeklinkers, maar ook syllaben, woorden of volzinnen kunnen betrekkelijk veel in kwantiteit verschillen, zonder dat in het vers het gehoor of het gevoel de rythmische maatduur verstoord acht.

Het is bekend, dat de versregel verdeeld wordt in voeten, d.i. onderdeelen, die op het gehoor de indruk maken van gelijke duur te zijn, en die op hun beurt weer bestaan uit twee, soms drie deelen, wier duur verschilt, doch aan een zekere verhouding onderworpen is. De lange en de korte syllabe van een voet pleegt men resp. heffing en daling te noemen¹⁾.

1) E.W. Scritpture (Nature, CIX Nr. 2867, Oct. 11. 1924) is van meening, dat de gewone indeeling in voeten, syllaben, jamben, enz. een fantastisch weefsel der verbeelding is, waarvoor niet de minste grond bestaat. Volgens hem is het vers te beschouwen als een spraakstroom van wisselende kracht, zoodanig geregeld, dat deelen van grooter met deelen van minder energie wisselen. De zijn luider, hebben langere klanken, en zijn hooger van toon. Hij denkt zich ieder der deeelen van het vers als met al zijn factoren geconcentreerd in één punt - kracht, toonshoogte, duur, juistheid van uitspraak - en noemt zulk een punt een centroid, in navolging van de natuurkunde. Zoo bestaat iedere regel van het volgende kinderrimpjes iut twee maar centroiden:



Dit moge waar zijn van kinderrimpjes het is mij duidelijk, hoe b.v. een gedicht als Santictissima Virgo van Jacques Perk in centroiden verdeeld moet worden.

[p. 163]

Het is niet noodig, dat alle voeten in kwantiteit precies aan elkander gelijk zijn. Wanneer de eene voet te kort is, wordt deze onregelmatigheid gemakkelijk gecompenseerd door de ietwat langere duur van de voorafgaande of volgende. Op die wijze krijgt men de indeeling van de versregel in dubbele voeten of dipodieën.

De grondslag van de dipodie is - ⌣ -. De jambische krijgt daarbij aan het begin een daling van afwisselende lengte ( × - ⌣ -), de trochacische hetzelfde aan het slot (- ⌣ - ⌣).

De eenvoudigste vorm van versregel is de isosyllabische: de syllaben vertoonen geen verschil in duur en accent, maar worden eenvoudig geteld, zooals het tikken eener klok.

Als men in het oog houdt, dat rythme niet afhankelijk is van de duur van elke voet, maar van de duur, zooals die door het oor wordt waargenomen, dan wordt de aloude klassieke onderscheiding in kort en lang begrijpelijk; immers men nam op het gehoor af als standaard van lengte aan de tennaastenbij gemiddelde duur van een stel syllaben, en als standaard van kortheid de gemiddelde duur van een ander stel, en men hield zelfs in het geheel geen rekening met de initiale medeklinkers, misschien wel omdat zij door de grootere sonoriteit van de er op volgende klinkers in de schaduw gesteld worden¹⁾. Tegenwoordig is men met deze betrekkelijk vage onderscheiding niet meer tevreden, en wil men een nauwkeurige aanwijzing van de duur der syllaben, omdat dit bij de stand der wetenschap te bereiken is.

Wanneer wij naar het voorbeeld der klassieken de syllaben (zonder initiale medeklinkers¹⁾ onderscheiden in lange (-) en korte ( ⌣), die ieder op hun beurt, voor zoover de versmaat het vereischt, middelmatig lang () kunnen worden, dan beteekent dit allerminst, dat (-) zich precies verhoudt tot (⌣) als 2:1. Ook de ouden waren zich zeer goed bewust, dat lange syllaben soms tot de duur van 3, 4 of zelfs 5 tijdseenheden verlengd werden²⁾. In de volgende versregel wordt

1) Ook in het Nederlandsche vers maken b.v. tal, staf, straf de indruk van gelijke duur.

1) Ook in het Nederlandsche vers maken b.v. tal, staf, straf de indruk van gelijke duur.

2) In de gramophoonplaat van De Zee van Willem Kloos, gesproken door Dr. Royaards (Pathé, No. 30036), is in de aanhef het eerste zee zeker 3-maal en liet tweede op zijn minst 4-maal zoo lang als een gewone lange syllabe.

[p. 164]

het effect verhoogd niet alleen door versterking van het dynamisch accent op droo, maar ook door rekking van die syllabe:

De metingen, waarvan in het Aanhangsel verslag wordt gedaan, geven gereede aanleiding, om de grens tusschen kort en lang bij 30/100 sec. te trekken, en dan zijn kort:

a. de syllaben van type [qd] (ladder), gedeeltelijk omdat de medeklinker [d], als behoorende tot beide syllaben, slechts voor de helft in rekening wordt gebracht;

b. die, welke uit een zoogenaamde korte klinker + één medeklinker (type [ək, αs, αη]) bestaan, met resp. gemiddeld 26¼, 26, 23¾ en 24¼, 28¾, 19½. Tot deze groep behooren ook [u] en [i] gevolgd door één stemlooze explosief ([uk, ik]), met resp. gemiddeld 23¾, 29 en 20½, 25. De getallen in de tabellen toonen aan, dat het verschil tusschen een korte en een lange syllabe soms zeer gering is. Door de korte syllabes ietwat te rekken, kunnen ze natuurlijk betrekkelijk lang of lang gemaald; worden, en soms verhoogt zulk een rekking het effect. Een voorbeeld geven gol en zon in de volgende versregels, alsook har in de vierde regel van Te Meie (zie hieronder in c).

c. [ə], al of niet door één medeklinker gevolgd, met gemiddeld 15 en 19¾. De cijfers aan het slot van het Aanhangsel wijzen er op, dat de syllabe, die op [ə] eindigt, zeer gerekt kan worden, doch nooit de duur van een lange bereikt.

Uit hebben van het volgende citaat blijkt, dat de rekking van de onbeklemde syllabe met [ə] haar grenzen heeft. Dit woord vormt een zeer bedenkelijke voet, omdat ook heb ongeaccentueerd en kort is:

[p. 165]

Dat men [ə], gevolgd door meer dan één medeklinker, geneigd is als langer op te vatten, blijkt duidelijk uit de volgende versregels:

Deze regel geldt natuurlijk ook voor [ə] van woorden als geeikt, schadeloos, verdediging, monnik, leuning, Deventer, naarstiglijk, vroolijk.

d. de twijfelachtige tweeklanken aan het slot van een woord ([mu, ze¹, spryu, køi]) zijn onzeker, want zij worden zeer vaak gerekt, zooals bij proefobject M. in het Aanhangsel. Men vergelijke ook mee in b (hierboven) en zee in De Zee van Willem Kloos, gesproken door Dr. Royaards.

e. Lang zijn: alle overige op zich zelf staande of in de pauze gesproken syllaben, ook die bestaande uit een zoogenaamd korte klinker + meer dan één medeklinker. Een lange Klinker gevolgd door [r] is zelfs zeer lang, en kan daarom niet dan met groote moeite als kort uitgesproken worden, zonder van aard te veranderen:

[p. 166]

Kan een korte syllabe zoo noodig door rekking verlengd worden, zoo kan ook een lange syllabe gemakkelijk min of meer verkort worden. Ben beklemde lange syllabe verliest zeer vaak iets van haar duur, wanneer er één of meer onbeklemde in hetzelfde woord op volgt:

Behalve de uit mijn materiaal afgeleide regels kunnen nog de volgende met vrij groote zekerheid vastgesteld worden:

1⁰. Lang (of betrekkelijk lang) zijn:

α. een syllabe bestaande uit een beklemde klinker en gevolgd door een klinker (Léo, béo, Mîa, muséum), die tot hetzelfde woord behoort;

β. een beklemde of onbeklemde syllabe op twee of meer medeklinkers, voorafgegaan door een korte klinker: begínt, méstvaalt, onverwáchts, mínstens, Ámersfoort, nónsens, ontstáan, denkbéeldig, lómperds.

γ. een beklemde syllabe, die op een zoogenaamde lange klinker of tweeklank eindigt, al of niet door één of meer medeklinkers gevolgd: gedwée, bezíe, zóo, kóu, kóe, pá, gedáan, voorhéen, búigzaam, léerrijk.

2⁰. Kort zijn:

α. beklemde syllaben, bestaande uit een zoogenaamd korte klinker + één medeklinker en gevolgd door een onbeklemde syllabe van hetzelfde woord (type αd[: [lEnə] linnen, [gεrət] Gerrit, sparren, koppig, [vEsər] visscher.

β. beklemde syllaben op één medeklinker voorafgegaan door een korte klinker: begín, besték, stémloos, hélpen, wérken.

Een normaal lang en beklemd woord van één syllabe kan gerekt worden, zelfs wanneer er geen pauze op volgt, zoodat het op zichzelf een voet vormt:

Men kan ook hart zoodanig rekken, dat een gedeelte er van bij beeft gevoegd wordt. Bekent men en bij beeft, dan wordt mijn zin tekort.

Het is vooral de beklemde slotsyllabe met een lange klinker

[p. 167]

al of niet gevolgd door [r] aan het einde, die in onze taal vóór een pauze neiging heeft gerekt te worden. Vergelijk: Hij is op zee geweest en Hij is op zee. Mijnheer Smit en Ja, mijnheer. Twee paar kousen en Twee gulden het paar.

Maar ook wanneer de beklemde klinker door één of meer willekenrige medeklinkers gevolgd wordt, kan het geoefende oor waarnemen, dat de syllabe vóór de pauze ietwat gerekt wordt: Het paard van Jan en Een mooi paard. De haan kraait en Een mooie haan. Het beest gaat dood en Een dood beest.

Wanneer de syllaben onbeklemd zijn, verliezen ze vaak iets van hun lengte: íngeleid, ínzien, úitgaan.

Het is in overeenstemming met het algemeen verschijnsel in iedere taal, dat er een neiging bestaat, om de belangrijke beklemde syllaben langer aan te houden, en over de minder belangrijke en onbeklemde min of meer vluchtig heen te glijden. In dit verband verdienen de volgende gevallen voor onze taal genoemd te worden:

a.Dit geldt in de eerste plaats voor zulke woordjes als: [ja, ne, zo] (ja, nee, zoo), de voornaamwoorden (gij, hij, mijn, uw, zijn, ons, die, dien, enz.), en de voorzetsels (aan, bij, door, enz.). In het laatste woord wordt de klinker zeer vervaagd en gelijkt het meest op die van [òm](om).

Natuurlijk wordt [a.n] van aan een man iets korter dan van aan die man, omdat in het eerste geval [n] ook gedeeltelijk tot de volgende syllabe behoort; maar het verschil is zoo gering, dat het gehoor de syllabe in beide gevallen als betrekkelijk kort, of zelfs kort, opneemt.

b.kort is ook eeu syllabe samengesteld uit een onbeklemde klinker, die door een medeklinker of klinker van hetzelfde woord gevolgd wordt: fabrikánt, stúdiebeurs, nadrúkkelijk, paraplu, patént, [o'tεnt] attént, proponént, docént, studént, dooréen, poéet, oáse, piáno, concért, pastóor, opvállend, aftándsch, penséel, enz.

Doordat de korte en de lange syllaben (behalve paar, enz., kou, enz.) in onze taal betrekkelijk zoo weinig in duur verschillen, naderen zij elkander in dit opzicht zeer, wanneer zij onbeklemd zijn. Vandaal dat zij zoo vaak geteld worden of door het oor als gelijk van duur worden waargenomen, en dat syllaben, die onder gewone omstandigheden lang zijn, zoo dikwijls in de daling van de voet staan. Voorbeelden hiervan zijn zaam, dringt en maer in de volgende aanhalingen:

[p. 168]

Een gedeelte van voort behoort bij de voorgaande voet, die anders te kort zou zijn.

Hoewel het over het algemeen moeilijk is na te gaan, mag men aannemen, dat dichters in de eerste plaats op het oor af schrijven, al houden sommige er voor zichzelf een bepaald systeem van verskunst op na.

Het karakter van het Nederlandsche vers kan gedeeltelijk bepaald worden door de telling der accenten, zooals in het Middelnederlandsch vrij wel regel was. Deze moeten met gelijke tusschenpoozen van elkander verwijderd zijn, zullen ze de indruk maken van rythmisch te wezen. Dit noemt men isochronisme.

De eerste regel van het laatste couplet van Potgieters De Visscher van Huizen:

't -Lícht is al óp, doch haar vénster staat ópen, heeft een heel ander karakter dan:

't Lícht brándt al reeds, al is haar vénster ópen.

Toch hebben beide regels vier accenten.

Een voorbeeld van het 8-syllabische vers met vier accenten is het volgende. De met ( ' ) gemerkte syllaben hebben slechts zwak accent.

Díerbaar | kínd gij|zìjt on|kúndig|
Vàn uw | lát're | lótsbe|stèmming|,
Ík, in | spíjt van | gríjze | erváring,
Wéet daar|vàn zoo|véel als | gíj weet|.

Aan een mijner Kleinzoons, Mr. J. van Lennep.

De gelijkheid der intervallen is echter slechts één verhouding - hoewel de voornaamste - die in dit verband in aanmerking komt. Een voorbeeld zal dit het best verduidelijken.

a. Voor de musicus bestaat onderstaande regel uit de Gijsbrecht uit vier groepen syllaben, die van gelijke duur zijn en met een beklemde syllabe beginnen. Ter illustratie zij de notatie van de Heer Kossmann (blz. 210) er onder geplaatst.

[p. 169]

Mijn voornaamste bezwaar tegen de notatie van de Heer Kossmann is, dat hij de kwantiteit van alle syllaben gelijk neemt.

b. Volgens het maatsysteem, dat hieronder meer in bijzonderheden behandeld wordt, zijn er, in overeenstemming met de maat van het geheele gedicht, vijf accenten, dus vijf groepen, als volgt:

Het|hémelsche ge|récht||héeft zich ten|lánge|lésten|

c. Volgens het nog nader te bespreken pseudo-voetsysteem, zooals Sonnenschein het noemt, zijn er zes voeten:

|Het hé|melsché|gerécht|heeft zích|ten lán|ge lés|ten

d. Naar het voorbeeld van Sonnenschein is de volgende scansie de juiste:

met rekking van lang en les, omdat anders de voeten te kort zouden zijn: [β] en [S] leenen zich daar bijzonder toe.

b. Het maatsysteem¹⁾ is onberispelijk, als het beperkt blijft tot kinderrijmpjes en andere soorten van verzen, waarin de groepeering der syllaben nagenoeg even regelmatig is als de hamerslagen van de smid. Vele gedichten zijn echter van een ander soort en kunnen niet als kinderrijmpjes gelezen worden: onophoudelijk komt het voor, dat het aantal accenten te groot of te klein is voor een behoorlijke indeeling in rythmische groepen van syllaben. Hierbij moeten vier gevallen onderscheiden worden.

1. te weinig aceenten. Soms is het accent in één of meer groepen syllaben afwezig:

De róos en léli lúuicken onder

Uw vóeten sohóoner óp. O blóem

Der schóonste blóemen wéereltswonder

Van álle schóonheên, die haar róem

En vlág voor úwe schóonheit stríjcken,
Nóch schóoner moetge náemaels príjcken²⁾.

Adam in Ballingschap.

1) Zie E.A. Sonnenschein, Rhythm, blz. 95.

2) Het teeken onder onder, wonder, die en moet duidt aan, waar volgens de bouw van het gedicht een accent verwacht zou worden.

[p. 170]

Nu en dan wordt een bijzonder effect met een geheel klemlooze voet bereikt:

Zulk een onbeklemde voet is isosyllabisch, d.w.z. hij wordt gevoeld van gelijke duur te zijn als iedere andere voet van het vers. Deze duur toch is onafhankelijk van het accent, en ook van de eigenlijke duur der syllaben. Het aantal syllaben van een dergelijke isosyllabische voet regelt zich naar het aantal syllaben van de naburige groepen.

Soms is een isosyllabische voet in werkelijkheid lang genoeg van duur, om ondanks zijn klemloosheid de indruk van een jambische of trochaeische voet te maken, b.v. heên die in bovenstaand citaat uit Adam in Ballingschap. Evenzoo de onbeklemde voeten in de volgende regels:

Vaak wordt een onbeklemde voet, als hij uit korte syllaben bestaat, gecompenseerd door een aangrenzende voet van buitengewone lengte. In dat geval zijn de voeten weliswaar niet gelijk, maar de dubbele voeten (dipodieën) zijn met elkander in even wicht:

Men mag ook de voetverdeeling na het eerste ééns plaatsen en deze syllabe zoodanig rekken, dat de ledige plaats in de volgende voet er door aangevuld wordt.

Dit kan alleen, als de verlengde syllabe van genoeg belang is, om aldus op de voorgrond geplaatst te worden, en als de volgende syllabe de klem heeft.

[p. 171]

Een ander voorbeeld is:

of ook:

De maat vereischt, dat om mijn en zult gij onnatuurlijk kort worden uitgesproken.

2. te veel accenten, b.v.:

Bóer,Vróuw,|Héer, Aás,|

Zóo was|sinds láng|

In 't káar|tenspèl|

Der káar|ten ráng.|

Transv.-Eng. Kaartspel, C. Vosmaer.

|Want té|gen zón,|wínd, dróom,|zijn mén|schen mácht|loos. Δ|

Klachtloos, Alb. Verwey.

De zón|is wárm,|'t grás zácht,|'t riet rúischt,|het water
Fónkelt,|'t dórp glóort|in 't lícht,|'t klópt daar|zoo vróolijk

Op 't Gras, Alb. Verwey.

Om ons tot het eerste voorbeeld te bepalen. Er is duidelijk een verhouding van duur, hoewel niet altijd dezelfde. Voet 1 en 2 zijn gelijk, en de overige voeten zijn ook aan elkander gelijk, maar die van de eerste twee staan tot die van de overige als 4 : 3. De beteekenisklem op boer en heer maakt het voor de lezer noodig te onderscheiden tusschen niet-rythmische (boer, heer) en rytbmische klem (vrouw, aas). De niet-rythmische is volstrekt noodig voor de beteekenis en moet in het lezen tot haar volle recht komen.

3. onnatuurlijke duur der syllaben. Soms wordt ter wille van het rythme de natuurlijke uitspraak geweld aangedaan en een syllabe te lang gerekt, b.v. io in:

Vergún|mij dat|ik daar |uit dus|
Dít ax|ió|ma pút|te

Et nos poma natamus, C. Vosamer.

[p. 172]

4. zwevend accent.

|een hél|derge|le schíjn,|als die|van lám|pen
|klímt in|den á|vond aan|den hó|rizon|

De Zomer Kwijnt, H.R. Holst.

Het rythme van het zwevend accent van klimt in bestaat daarin, dat deze voet dezelfde duur heeft als de overige, en door zijn afwijking van het rythme van het geheele gedicht geeft het een aangename afwisseling. Ook kan de onregelmatigheid soms het beeld door de woorden geteekend verlevendigen, zooals in de tweede regel van het volgende couplet:

|van hén|wier vóe|ten voor|hun wé|reldsch déel|
|kózen|de zwá|re en|slóopen|de gáng|en,
|wier líp|pen plóoi|den tot|den plóoi,|den báng|en
|die lách|en liefs|terúg|drijft naar|de kéel.|

De Zomer Kwijnt.

Iets dergelijks is het syncopeeren in de muziek. Hoewel zweving vooral in de eerste voet van een versregel wordt aangetroffen, is die ook op andere plaatsen mogelijk:

Gij glád|geschóeid|gepa|rasóld|stádsmeis|je

Nemesis, F. van Eeden.

H.R. Holst gebruikt zelfs drie trochacische voeten in één jambische versregel:

Áren|bógen,|blínken|-de sík|kels fló|ten
|en sohóo|ven maak|ten lée|ge schú|ren vól|.

De Zomer Kwijnt.

c. Het pseudo-voet-systeem.

De ware voet wordt gemeten naar het totaal aantal tijdseenheden in een versregel, niet van de intervallen tusschen rythmische accenten. De pseudo-voet is een groep bestaande uit een beklemde syllabe en één of twee onbeklemde. Deze beide voeten kunnen natuurlijk samenvallen, zooals in:

|Héiligh,| héiligh,|nóch eens|héiligh,|
|Dráemaal|héiligh:|éer zij|Gódt! Δ|

Lucifer, Vondel.

Maar wat zou er in liet volgende couplet volgens het pseudo-voet systeem van de tweede en vierde regel terechtkomen:

[p. 173]

Het volgende voorbeeld zou misschien nog meer moeilijkheid opleveren:

Afgescheiden van de drie zwevende voeten (menschen, zeggen zij en wijzend) zijn er allerlei moeilijkheden. Uit de schrijfwijze zou men opmaken, dat de dichter met dat 'k één syllabe wil aangeven. Blijkbaar wil hij echter zeggen, dat niet [dαt Ek], maar [dαt ək] bedoeld wordt, met korte [ə]-klank. Immers [dαtk] is voor ons zeer moeilijk uit te spreken, omdat finale [tk] in onze taal niet voorkomt. Wat er het dichtst bij komt, is [kt (pαkt)], maar daarin laten wij vaak een glijklank hooren: [pαk^t]. Het is deze glijklank, die in [dαt^k] verwacht wordt. De voet in de tweede regel wordt nu vol gemaakt door het voorafgaande zend zoodanig te rekken, dat een gedeelte er van de korte syllabe van de volgende voet vormt. Ook kan men aldus scandeeren: , maar dan is zend kort, en wordt 'k met een duidelijke klinker ([dαt ək]) uitgesproken.

In de volgende regel moet de [ə] van [εn dαt ək] zeer kort zijn, omdat de voet reeds door [εn] aangevuld wordt. Zoo bestaat dus de heffing van de voet uit twee korte syllaben in plaats van één lange. Natuurlijk behoeven de twee korte syllaben niet precies van gelijke duur te zijn.

d. Er zijn derhalve drie elementen in het Nederlandsche vers (accent, kwantiteit en tellen der syllaben), die gewoonlijk gezamenlijk het karakter er van bepalen.

De heffingen zijn normaal lang, d.i. zij worden gevormd òf door één lange syllabe òf door twee korte, die samen gelijk-

[p. 174]

waardig zijn aan één lange, maar geen van de dalingen is noodzakelijk kort.

In deze regels zijn voorbeelden van:

a.	accenten;
b.	een lange syllabe in daling: arm, waar;
c.	getelde syllaben, gemerkt ￮.

Het aantal voeten in een gedicht kan zeer verschillend zijn.

De gewone Nederlandsche versmaten hebben tot voet × - (stijgend, jambisch; × beteekent onbestemd van duur) en - × (dalend, trochaeisch). Zij kunnen echter ook vermengd zijn met 3-Byllabische voeten:

|Zij gíng | door de póort | en den slá | penden túin,|
|Zij gíng | door de schá|duwstil|le láan:|
|Van dúis|tre kím | kwam 't gé|le dúin|
|Náder | naar 't lícht | der máan. |

Beatrijs.

De 3-syllabische voeten in de eerste en tweede regel geven de indruk weer van de langzame gang en de slapende tuin.

⌣ ⌣ Vaak treden voor de lange syllabe in de heffing twee korte in de plaats:

Men kan ook lezen: |mijn Hél|leraet|, maar wij achten dit niet zoo natuurlijk, omdat hel dan te zeer gerekt moet worden. Voorbeelden van twee syllaben in de daling zijn:

De syllabe rin moet iets gerekt worden. Men kan echter ook de voet

[p. 175]

als bestaande uit drie gelijke korte syllaben uitspreken, dus zonder rekking van rin, zooals de triool in de muziek.

Haar wordt gerekt om de korte syllabe stel aan te vullen. Tot zij is zoo kort, dat het de indruk maakt van de voorslag in de muziek. Na moede komt een korte rust, zoodat de daling bestaat uit een korte syllabe gevolgd door een korte rust. De drie voorbeelden van twee syllaben in de daling zijn ide, en de en te ver.

Voorbeelden van twee syllaben in de daling van de trochaeische voet bieden de drie eerste regels van het volgende citaat:

⌣ ⌣ ⌣ ⌣. Voorbeelden van een voet met twee-syllabische heffing en daling vinden wij in de volgende kinderrijmpjes:

|Heb je wel | gehóord | van die |hóllebolle | wágen,|
|Waar die | dikke | Gíjs op |zát, enz.

Hollebolle duurt ongeveer even lang als wagen.

|Al in een | groén groen| knolleknollen|lánd, enz.
|Zagen, | zagen, | wiedewiede | wagen, | enz.

-⌣Nu en dan komt het voor, dat van een twee-syllabische heffing het eerste, beklemde deel, langer is dan het tweede, onbeklemde.

a.in de jambische voet.

De dichter geeft zelf deze uitspraak van gezwollen aan.

b.in de trochaeische voet.

[p. 176]

- Een korte, beklemde heffing + een lange onbeklemde daling.

Evenals in de muziek de point d'orgue, kan men in het vers een onbepaald lange rust hebben:

Onderstaande is een volledige lijst van twee- en drie-syllabische woordvormen in Nederlandsch proza, met verwaarloozing van een mogelijke bijklem, voorzoover zij voorbeelden van de gewone versvoeten zijn:

Aanhangsel.

Bij een vroegere gelegenheid¹⁾ werd verslag gedaan van een onderzoek in het Physiologisch Laboratorium te Utrecht naar de duur van de Nederlandsche klinkers. Aangezien gebrek aan plaatsruimte de publicatie van de duur van de geheele lijst der gebruikte steekwoorden verhinderde, wil ik daartoe thans overgaan, nu ze voor de bepaling van de kwantiteit in verzen van dienst kan zijn. De lijst bevat de gemiddelden uit een vrij groot aantal malen gesproken woorden.

Bovenaan de tabellen duiden v.G. en M. de beide personen aan, die zich als proefobject voor het onderzoek beschikbaar

1) L.P.H. Eijkman, La durée des voyelles néerlandaises, Livre jubilaire H. Zwaardemaker Czn., Arch. Néerl. de Physiol., VII, 1922, p. 88.

[p. 177]

stelden. De tabellen geven naast elkander de duur in 1/100 sec. van de geheele syllabe en van deze minus de initiale medeklinker of medeklinkers. Ook wordt de duur van de klinker of tweeklank en van de finale medeklinker of medeklinkers afzonderlijk vermeld. Aan het slot worden enkele twee-syllabische woorden toegevoegd, om de invloed van de onbeklemde syllabe op de beklemde aan te toonen.

DUUR DER NEDERLANDSCHE KLANKEN IN LOOSE WOORDEN IN 1/100 SEC.

	Duur van het geheele woord.		Duur van'de klinker (tweeklank).		Duur van de medeklinker(s).		Duur van de syllabe zonder initialen.
stok	37¼	[ək]	14¾	+	8¼	=	23
bek	37	[εk]	14¼	+	13¾	=	28
tik^1)	-----	[Ek]	15¼	+	13	=	27¼
kik	-----	[Ek]	14	+	10	=	24
tük	-----	[ük]	15	+	14	=	29
kit	-----	[Et]	15½	+	10	=	25½
korte kl. + expl.			14¾	+	11½	=	26¼
kloek	41¼	[uk]	14¾	+	9	=	23¾
[u] + expl.			14¾	+	9	=	23¾
kiek	-----	[ik]	18½	+	12¼	=	30¾
niet	35	[it]	17¾	+	9¾	=	27½
[i] + expl.			18	+	11	=	29
knoop^2)	47¼	[o.p]	24½	+	9	=	33½
poot	47¼	[o.t]	24½	+	10	=	34½
pook	39½	[o.k]	20¾	+	9	=	29¾
kaak	42¼	[a.k]	22½	+	9	=	31½
keet	43¾	[e.t]	22½	+	9½	=	32¼
sleep	44¾	[e.p]	19½	+	8¾	=	28¼
halflange kl. + expl.			22½	+	9¼	=	31¾
oud^3)	37	[əut]	22½	+	10¼	=	32¾
fout	38	[əut]	23¾	+	5	=	28¼
	Duur van het geheele woord.		Duur van de klinker (tweeklank).		Duur van de medeklinker(s).		Duur van de syllabe zonder initialen.
stok	30¼	[ək]	13¼	+	4¼	=	17½
tik	-----	[Ek]	17½	+	7¼	=	24¾
kik	-----	[Ek]	15¼	+	8¼	=	23½
tuk	-----	[ük]	16¾	+	10	=	26¾
kit	-----	[Et]	19¾	+	9¼	=	29
korte kl. + expl.			16½	+	7¾	=	24¼
kloek	39	[uk]	13½	+	7	=	20½
[u] + expl.			13½	+	7	=	20½
kiek	-----	[ik]	18½	+	7½	=	26
niet	34	[it]	17½	+	6¼	=	23¾
[i] + expl.			18	+	7	=	25
knoop	49½	[o.p]	23½	+	6½	=	30
poot	42¾	[o.t]	27½	+	7	=	34½
pook	47¾	[o.k]	31	+	8¾	=	39¾
kaak	51	[a.k]	31	+	7	=	38
keet	44½	[e.t]	26¼	+	7	=	33¼
sleep	51¼	[e.p]	22	+	6¾	=	28¾
halflange kl. + expl.			27	+	7	=	34
oud	46¼	[əut]	35½	+	7½	=	33
fout	45	[əut]	27¾	+	9¾	=	37½

1) - beteekent, dat de eurven geen meting toelieten.

2) [o.] = haflang.

3) In het eerste getal (37) is de glottisslag begrepen.

[p. 178]

v.G.

	Duur van het geheele woord.		Duur van de klinker (tweeklank).		Duur van de medeklinker(s).		Duur van de syllabe zonder initialen.
koud	-----	[əut]	23¾	+	7	=	30¾
eik	-----	[εik]	20¼	+	6¼	=	26½
tijk	45¾	[εik]	23¼	+	9¾	=	33
tijd	41¾	[εit]	20¾	+	11	=	31¾
feit	53¾	[εit]	27¾	+	13¼	=	41
kuit	-----	[oeyt]	26	+	7½	=	33½
tuit	-----	[oeyt]	24¾	+	8¾	=	33½
tweekl. + expl.			23½	+	8¾	=	32¼
asch	32¾	[αβ]	17	+	11¾	=	28¾
esch	33¾	[εS]	19μ	+	9¾	=	29
zes	33	[εS]	13	+	10¼	=	23¼
korte kl. + niet-ex.			16	+	10	=	26
roem	54½	[u.m]	22¼	+	15¾	=	38
[u.] + niet-expl.			22¼	+	15¾	=	38
vlieg	44½	[i.x]	14¾	+	11¼	=	26
dief	43¼	[i.f]	20½	+	12	=	32½
ziel	40	[i.l]	21¼	+	10¼	=	31½
kiem	42	[i.m]	19¼	+	13¼	=	32½
[i.] + niet-expl.			19	+	11½	=	30½
oom	40½	[o.m]	24¼	+	13	=	37¼
room	52	[o.m]	24	+	11¾	=	35¾
sjees	-----		-----		-----		-----
gleuf	53¾	[ø.f]	21¼	+	10	=	31¼
halflange kl. + niet-ex.			23½	+	11½	=	35
kijf	-----	[εif]	29¼	+	8½	=	37¾
kuif	-----	[oeyf]	25¼	+	8¼	=	33½
tweekl. + niet-ex.			27¼	+	8½	=	35¾
roer	53½	[u:r]	26¾	+	15¼	=	42
oor	46	[o:r]	28	+	12¼	=	40¼
spier	54¾	[i:r]	28¾	+	13	=	41¾
duur	46¾	[y:r]	28¾	+	9½	=	38¼
heer	53	[E:r]	31¾	+	14¾	=	46½
lange kl. + [r]			28¾	+	13	=	41¾

M.

	Duur van het geheele woord.		Duur van de klinker (tweeklank).		Duur van de medeklinker(s).		Duur van de syllabe zonder initialen.
koud	-----	[əut]	27¼	+	6¼	=	33½
eik	33½	[εik]	25½	+	6	=	31½
tijk	47	[εik]	30½	+	5¼	=	35¾
tijd	-----	[εit]	26½	+	3¾	=	30¼
feit	43½	[εit]	28¾	+	6¾	=	35½
kuit	-----	[oeyt]	29¼	+	6¼	=	35½
tuit	-----	[oeyt]	38½	+	7	=	45½
tweekl. + expl.			30	+	6½	=	36½
asch	29¾	[oS]	16½	+	11¼	=	27¾
esch	34	[εS]	21½	+	9¾	=	31¼
zes	34¾	[εS]	15	+	9½	=	24½
tuf	-----	[üf]	23¼	+	8½	=	31¾
korte kl. + niet-ex.			19	+	9¾	=	28¾
roem	51¼	[u.m]	21½	+	12½	=	34
[u.] + niet-expl.			21½	+	12½	=	34
vlieg	46¼	[i.x]	14½	+	12¾	=	27¼
dief	50	[i.f]	21½	+	14	=	25½
ziel	21½	[i.l]	20	+	10½	=	30½
kiem	49	[i.m]	22½	+	15¾	=	38¼
[i.] + niet-expl.			19½	+	13¼	=	43¾
oom	47½	[o.m]	30½	+	13¼	=	43¾
room	67¼	[o.m]	36¼	+	13¾	=	50
aas	38	[a.s]	25½	+	8¼	=	33¾
sjees	61¾	[e.s]	28	+	13¾	=	41¾
gleuf	62½	[ø.f]	35	+	9¼	=	44¼
halflange kl. + niet-ex.			31	+	11¾	=	42¾
kijf	-----	[εif]	31½	+	7½	=	39
kuif	-----	[oeyf]	45	+	9½	=	54½
tweekl. + niet-ex.			38¼	+	8½	=	36¾
roer	51	[u:r]	27	+	11¾	=	38¾
oor	47	[o:r]	32½	+	11¾	=	44¼
spier	57¼	[i:r]	29	+	12¼	=	41¼
duur	56½	[y:r]	32¼	+	13	=	45¼
heer	60	[E:r]	38	+	16½	=	54½
lange kl. + [r]			31¾	+	13	=	44¾

[p. 179]

v.g.

	Duur van het geheele woord.		Duur van de klinker (tweeklank).		Duur van de medeklinker(s).		Duur van de syllabe zonder initialen.
kracht	45½	[qxt]	15¼	+	13¾	=	29
pest	46½	[εst]	17¼	+	18½	=	35¾
korte kl. + 2 medekl.			17¼	+	16	=	32¼
worm	55	[ər⌃m]	17¾	+	27¾	=	45
wolk	45½	[əl⌃k]	15	+	21½	=	36½
kerk	-----	[εr⌃k]	13	+	18½	=	31½
scherp	46½	[εr⌃p]	14	+	20¼	=	34¼
korte kl. + glijder + twee medekl.			14¾	+	22	=	36¾
beest	46¼	[e.st]	20¾	+	16¾	=	37½
vaart	46¼	[a.rt]	22¼	+	14½	=	37½
halfl. kl. + 2 medekl.			21½	+	15½	=	37
moe^1)	-----	[u.]					27¾
spruw	49	[yu]					25¾
zee	35¼	[ei]					26¼
keu	-----	[øi]					27½
finale twijfelachtige tweeklank							26¾
foei	46¾	[ui]					37
kieuw	44¼	[iu]					33¼
spreeuw	48	[eu]					30¾
touw	-----	[əu]					35¾
kouw	-----	[əu]					38½
kei	29½	[εi]					29½
finale tweeklank							34¼
beeste(n)	58	[e.]					20¼
schreeuwde	61¾	[eu]					21¾
duwde	50¾	[yu]					19¾
Utrecht	59	[y]					14¼
vrede	40	[e]					16¼
vrage(n)	68¼	[a.]					23

M.

	Duur van het geheele woord.		Duur van de klinker (tweeklank).		Duur van de medeklinker(s).		Duur van de syllabe zonder initialen.
kracht	58¼	[qxt]	21½	+	18¼	=	39¾
pest	50½	[εst]	19	+	18½	=	37½
korte kl. + 2 medekl.			20¼	+	18¼	=	38½
worm	55¾	[ər⌃m]	18¾	+	29¾	=	48½
wolk	53	[əl⌃k]	18¾	+	27½	=	46¼
kerk	-----	[εr⌃k]	14¾	+	22¾	=	37½
scherp	55½	[εr⌃p]	17¼	+	22¾	=	40
korte kl. + glijder + twee medekl.			17¼	+	25¾	=	43
beest	49¾	[e.st]	26¼	+	13¾	=	40
vaart	49¼	[a.rt]	28	+	13	=	41
halfl. kl. + 2 medekl.			27	+	13½	=	40½
moe	35	[u.]					26½
spruw	61¼	[yu]					29
zee	52	[ei]					41¾
keu	-----	[øi]					36½
finale twijfelachtige tweeklank							33½
foei	37	[ui]					29¾
kieuw	57	[iu]					44
spreeuw	58¼	[eu]					30¾
touw	-----	[əu]					34¼
kouw	-----	[əu]					35¾
kei	-----	[εi]					47
finale tweeklank							37
beeste(n)	71	[e.]					25¼
schreeuwde	71½	[eu]					21¾
duwde	68¾	[yu]					27½
Utrecht	60½	[y]					13
vrede	71¼	[e.]					19¾
vrage(n)	62½	[a.]					24

1) De samenstellende deelen van de tweeklanken komen hierbij niet in aanmerking.

[p. 180]

v.G. M.

ladder

[ l

α

d

ə

r ]

[ l

α

d

ə

r ]

l0¼

l4½

7½

9¾

15¼

13

12½

4½

11¾

14

franje

[ f

r

α

η

j

ə ]^1)

[ f

r

α

η

j

ə ]

8½

l2

15¾

8

10

15

11

7

14½

5

9

18

hondje

[ h

ò

n

c

j

ə ]^1)

[ h

ò

n

c

j

ə ]

6½

l6½

10

6¾

7¼

13

6¾

14½

5¼

5

5¼

13¾

Voor [ə] als slotklinker in de woorden stokpaardje, hondje, franje, vrage(n), schreeuwde, vrede, beeste(n), duwde vond ik achtereenvolgens bij v.G.: 13¾, 13, 15, 17, 15½, 18, 13¾, 15¼ (gemiddeld 15); bij M.: 14¾, 13¾, 18, 17, 24, 26, 17½, 26½ (gemiddeld 19¾).

L.P.H. Eijkman.

1) Beide proefobjecten hebben de [j] uitgesproken.

1) Beide proefobjecten hebben de [j] uitgesproken.

1) Isosyllabisch wordt door ￮ ￮ voorgesteld.

2) Λ en Δ beteeken resp. korte en lange rust: ⌣- duidt een twee-syllabische heffing aan.