De Nieuwe Taalgids. Jaargang 18

[p. 289]

Bijdragen tot de kennis van het Goereese dialekt. (Vervolg van blz. 252.)

III. Het gebruik van de nominatief-vorm ‘den’ in het Goerees.

Over het gebruik van den lezen we in het Ned. Wdb. deel III kolom 2316, het volgende:

‘Bij oudere schrijvers vindt men (inzonderheid voor een klinker of h) menigmaal den voor de, vooral in de 1^e nv. m. enk.

In de gemeenzame spreektaal wordt den, d'n (ook in de 1^e nv.) nog gebruikt in verbindingen als: den een, den ander, den hond, den ouwe, den baas, den diender, enz. Dit gebruik schijnt echter uit te sterven.’

De laatste bewering geldt alleen voor het Algemeen Beschaafd, want op de Zuidhollandse en Zeeuwse eilanden is het gebruik van den nog steeds springlevend; in dit artikel zullen we het voor het Goerees nader nagaan.

De mededeelingen van Van Weel over dit punt in ‘Het dialekt van West-Voorne’ zijn niet juist. Hij is blijkbaar verkeerd ingelicht, want noch in Goeree, noch in Ouddorp wordt den uitgesproken voor woorden, die aanvangen met g, l, r, s, z, terwijl het voor n zeer twijfelachtig is.

Men zegt in het Westvoorns¹⁾:

də ga^ənk	də lṑp	də nacht	də ra^əm
də ge^ak	də la^əst	də	də reijgər
də	də lust	də nēgər	də
də gruttər		də	də rün

də sā^əbel	də za^ələm
də schokkər	də za^əng
də sturəm	də
də schrievər	də zo^at.

1) Zie Van Weel a.w., § 155.

[p. 290]

Van al de door Van Weel gegeven woorden met dən heb ik alleen voor lī^epərd en gĕk wel eens een enkele maal de n gehoord. Meestal zegt men zṓ^zən¹⁾ lī^epərd, zṑ^ən gĕk en misschien naar analogie hiervan wel eens dən lī^epərd, dən gĕk. Steeds hoort men ən grṑ^ətə^epərd, ən grṓtə gek. Op grond van de uitspraak (waarnaast echter even vaak gehoord wordt = de fijt) vindt Van Weel het vermoeden gewettigd, dat ook de woorden met f eigelik tot de den-woorden zouden behoren, wat ik evenmin aanvaarden kan.

Zijn konklusie op blz. 59: In het Dialekt van West-Voorne hadden oorspronkelik alle substantiva Masc. Gen. in de Nom. Sing. het lidwoord də in de vorm də n, is daarom onjuist.

Ik heb het gebruik van dən nog eens nauwkeurig nagegaan en geef allereerst een lijst van mannelike persoons en diernamen in het Goerees.

Voor klinker: dən əgĕnt, naast də (de agent der bietenfabriek) en də süpəgənt (= de subagent); dən èrrəbeijər; dən ṑp (= de aap); dən ēzəl; dən (= de ouderling); dən ŏpzichter naast də poldəropzichtər; dən omrōpər (= de omroeper). Voor b: dən boer naast də zāedboer, də visboer; dən naast də , də ; dən broer, dən bī^er, dən bŏk, naast də stālbŏk (= de stalknecht), maar də barbier (dit is geen volkswoord; gewoonlik zegt men də en voor: naar den barbier gaan heet het: schī^erens gṓ^ə, d.i. scherens gaan); də burgəmeestər (misschien də door de toonloze uitgang of doordat de klemtoon niet op de eerste lettergreep valt.) Voor d: dən dŏktər; dən ; dən ; dən ; dən ; dən (dijkgraaf); gewoonlik echter: də naast: 'n wildən . Voor f: də flī^əmər (flemer = vleier); də (= de suffer).

Voor g: de grṓ^ətvādər; də geldzak; də gănnəvərd.

Voor h: dən hī^er naast də Hī^erə, hoewel ook voorkomt dən Hī^erə. 't Is 'n hī^elən held; dən hĭngst. Maar də hṓ^əknecht (= de hoofdknecht); də (= de hondeslager in de kerk).

Voor j: də ; də ; də jṓ^ən (= de jongen).

Voor k: də ; də kētəllăppər; də kostər; də knecht: də klèrk; də klăpzwēpər; də koejəwăchtər; də kṑpmăn; də kăptein.

1) Zṓ^ən heeft de gevoelswaarde van een versterking en komt in dit dialekt zeer veel voor. 't Is zṑ^ən = ze is heel lief.

[p. 291]

Voor l: də luijerd; də ; də(n) lompərd; də(n) lī^əpərd.

Voor m: də măn; də ; də ; də ; də mī^əstər; də masjənist; də .

Voor n: də ; də nēgər; de nətṑrəs; də nṑm (= de oom).

Voor p: də prins; də post.

Voor r: də ; də rentmī^estər; də ram.

Voor s: də smid, də sikkərətṑes (= de secretaris); də slăchtər; də ; də schī^erbaes; də schippər; də ; də ; də .

Voor t: dən tṓ^ərənwachtər; dən tărrī^erdər; dən tŭmmermăn; dən tŏbbərd.

Voor v: də veint; də vṓ^ərmān; də vèrrəvər; də vā^edər; də vrījər; də ; də vissər.

Voor w: də wĕrkmăn; də wĕthouwər; də ; də . Voor z: də zeunə; də ; də(n) .

Uit dit overzicht zien we nu:

den voor: klinkers, b, d, h en t, terwijl voor b en h soms ook de staat. En in dit gebruik van den en de komt het Goeroes geheel en al overeen met het Ouddorps, Flakkees, Zeeuws en Beyerlands. Voor het laatste zie men Opprel § 65: ‘Voor het m. (en vr.) enkelv. is də de gewone vorm in alle naamvallen, behalve voor znw., die met een klinker, een h, b, d of t beginnen. Voor een klinker staat steeds den: in dən angst, in dən aap gelogeôrd, in dən olie, enz. Van de woorden, die met h, b, d of t beginnen, hebben sommige in alle naamvallen van het enkelvoud steeds də, andere steeds dən. Dat in het laatste geval, evenals bij de woorden die met een klinker beginnen, de welluidendheid de doorslag heeft gegeven, is op zich zelf reeds niet waarschijnlik, maar wordt bovendien weersproken door het feit, dat in het meervoud van de vorm dən geen sprake is.’ Daarna geeft Opprel een massa voorbeelden, die we nader zullen nagaan en zegt dan: ‘Naar mijn mening heelt men de vorm den als kenmerkend voor het enkelvoud nog vrij lang gevoeld en die vorm gegeneraliseerd ter wille van de welluidendheid voor alle woorden, die met een klinker beginnen. Voor de andere gevallen meen ik een grote plaats te mogen inruimen aan de vroegere geslachts-onderscheiding.’

Ik heb Opprel wat uitvoerig geciteerd, omdat ik zijn konclusie voor het Beierlands wil vergelijken met het Goerees.

Voor een klinker in het Beierlands steeds den. Vgl. het Goerees:

[p. 292]

də (de aar en de ader) naast:	dən (vr.)
də ăchtə	dən ăddər (vr.)
də ărkə	dən ŏfgank (= ontlasting)
də ŏngərbürə (m.)	dən (naast de lṑp)
də ossənikkə (m.) = ossenek.	dən ŏfgrond (naast də grond)
də ĕlləbōgə (m.)	dən ăppəl
də eierdŏppə (vr.)	dən (= arbeid)
də eierkoekə (m.)	dən errəmoe (vr.)
də eierkransə (m.)	dən āesəm
də ĕllə	dən ŏfkomst (vr.)
də andəkṓ^əjə (= de eendekooi)	dən ălbum (o.)
də eijə (de eg)	dən ăluun (aluin)
də eijkəschorsə	dən (anijs)
də ekstərṑgə	dən (vr.)
də erfənissə	dən ŏlie (vr.)
də ettərbülə	dən ŏmmengank (vr.)
də intlappə (= de inktlap)	dən ŏngəlŏk (o.) (voor een persoon)
	dən ŏntərd (= vuilik)
	dən ōverschŏt (o.)
	op dən ouwən (= op dezelfde voet)
	dən (vr.)
	dən
	dən and (vr. de eend)
	dən (vr.) = de entree
	dən ettər.

Deze voorbeelden doen ons zien, dat in het Goerees voor een klinker də gezegd wordt, als het woord op een ə uitgaat, op dən als dit niet het geval is. En als we dit nagaan voor de andere den-gevallen komen we tot hetzelfde resultaat. Laten we eerst een rij woorden, die Opprel geeft, naast het Goerees zetten. In het Reierlands is de ə er niet.

Beierlands:	Goerees:
in də havə (vr.)	in də
də haevər (vr.)	də
in də hel (vr.)	in də hellə
om də helləft (vr.)	om də helt
də hŏr (vr.)	də hŏrrə
op dən haerd (m.)	op dən

[p. 293]

Beierlands:	Goerees:
dən haan (m.)	də haenə
mit dən hak (m.)	mit də hakkə
an dən hiel (m.)	an də
op də baan (vr)	op də
də bank (vr.)	dən bănk
an də bel (vr.)	an də bĕllə
in də ben (vr.)	in də bĕnnə
in də beurs (vr.)	in də beurzə
voor də brug (vr.)	voor də bruggə
om də beurt (vr.)	om də beurtə
ən witte (vr.)	ən wittə bò^ənə
də buttər (vr.)	də buttər(ə)
in də broek (vr.)	in dən broek
in də boel (m.)	in də boel
in dən blom (vr.)	in də blōmə
in də bijt (vr. mnl. m.)	in dən
in də deur (vr.)	in də deurə
ongər də dēkə (vr.)	ongər dən dēkən
dən dòif (vr.)	də düvə
in də tent (vr.)	in də tente
mit də tang (vr.)	mit də tangə
op də taefəl (vr.)	op dən taefəl
in də tabak (vr.)	in dən tabak
in də top (m.)	in də toppə
an dən teen (m.)	an də tī̀^e
oit də tijd (mnl. ook vr.)	an dən tīd
in dən tṑit (vr. bij de Bom.)	in də tütə.

Uit deze voorbeelden blijkt dus weer: het Goerees heeft dən, ook voor de vrouwelike woorden, die geen ə hebben, də voor de mannelike woorden, die de ə wel hebben, (o.a. də haenə = de haan) Vgl. nog dən baggər (vr.) naast də baggərmeulə, dən bòj (de baai), dən (vr.), dən bleik (vr.) dən blom (vr. = meel) naast də blōmə (= de bloem) dən boek (o.), dən bont (o.), dən bons (vr.) gəvə, dən bos (vr.), dən (vr.), dən brem (vr.), də burə (m.), dən dag naast də Zondag, dən distəl (vr.) dən das (vr.), də (m.), in dən drift (vr.) dən dril (vr. = gestold vleeschnat), dən dweil (vr.), dən təbak (vr.), naast də tebaksdṓ^əzə, -püpə, dən tas (vr.), dən tintəl (vr.), də tōēsə (= toets m.), də tṓ^əne (m.), dən hort op (vr.), dən hug (vr.), dən huspot (vr.), dən tromməl (vr.),

[p. 294]

də trossə (m.), dən troef (vr.), dən trui (m.), op dən trap (vr.), də treurwilgə (m.), dən tram (vr.), də trāenə (m.) naast dəm traen (vr. = de traan), də hōēve (m.).

Ik meen de regel voor het gebruik van dən en də aldus te mogen formuleeren:

In het Goerees komt dən alleen voor bij de woorden, die beginnen met een vokaal, h, b, d en t. Eindigen ze op ə, dan krijgen ze də, anders dən.¹⁾

Het eindigen der woorden op ə stempelt ze dus tot də-woordjes. Vgl. hiermee bij De Vries en Te Winkel:

gaard (m.)	naast	gaarde (vr.).
stond (m.)	naast	stonde (vr.).
tred (m.)	naast	trede (vr.).
schred (m.)	naast	schrede (vr.).

Nu zijn er echter in het Goerees woorden beginnend met h, b, d en t, die geen ə hebben en toch uitsluitend də krijgen. Dit zijn vrouwelike woorden, die waarschijnlik in een oudere periode nog ə hadden, b.v. də hand, də hĕlt (= de helft), də bò^ət, də bŏcht, də borst, də brūd, də dṑ^əd (= de dood, in 't mnl. nog vr.), enz.

Dat het gebruik van dən en də afhangt van de volgende klank zien we duidelik gedemonstreerd aan de volgende voorbeelden:

dən , dən naast də , də , də (namen van dijken bij Goedereede).

də lijn ('t is een hī^ele lijn = een hele toer, anders ) naast dən tramlijn (een nieuw woord).

də vloer naast dən dorsvloer, dən bănk naast də zănbănk (= zandbank).

dən hoĕk	naast	də Pəpōēnhŏek (Pompoenhoek).
də wĕgt	naast	dən Achterŏmwegt.
dən	naast	də .
də lṑp	naast	dən ŏflṑp, enz.

Een enkele maal schijnt het twede lid der samenstelling het lidwoord te beheersen: də hṓ^əknĕcht (hoofdknecht), dĕ bakkĕrs-knĕcht.

Ten slotte nog een uitzonderingsgeval. Voor salm (= psalm) hoort men gewoonlik den. Das 'n mooiən salm.

1) Zou dan misschien het uitsluitend gebruik van də in het meervoud verklaard kunnen worden uit het volgen van ən?

[p. 295]

IV. Meervoudsvorming.

Van Weel behandelt de meervoudsvorming der Substantieven in §§ 139-150. Slechts enkele opmerkingen vinden hier nog een plaats.

De Substantiva neutrius generis, die in 't meervond Alg. B. ers of eren hebben (§ 143), krijgen ers in 't Goerees of en met d-syncope (zie Franck § 179).

ey - eyərs; hoen - hoendərs; kalf - kalvərs; kind - kindərs; blad - blaerən, maar ook vaak blaen, bv. (koolbladen); (suikerbietenbladeren).

rad - of ;

jṓ^ən (= jongen¹⁾ - jongərs of jongəs;

klī^ed²⁾ - klīn of klījən (kleeden), naast klīrən voor kledingstukken;

rund is geen dialekties woord in 't Goerees; de boer spreekt van bī^est en bī^estən (wel zijn gewoon rinfet (rundvet) en rinfleis (rundvlees);

bī^en (been) heeft alleen bī^enən (in Flakkee bī^əndərs):

gat heeft , een enkele maal , wat Flakkees is.

(ding) heeft . Een kittig is: een aardig meisje. Wat die 'n lol, is: wat hebben die meisjes een pret. wordt eveneens gebruikt voor jonge dieren: veulens, kalveren, biggen, kuikens, enz. Het Ned. Woordenboek (deel III kol. 2633), zegt dat ding minder gewoon is in toepassing op kleine huisdieren, maar in Goeree en Flakkee is dit gebruik heel gewoon, ook voor klein kind. Hoor dat 's schreeuwə, dat 's .

Verder heeft het meerv. , om voorwerpen, aan te duiden. Wat rṑre (rare) binnə dat. Wī^er heijə die ? (Waar haal je die dingen?).

heeft het meerv. in de betekenis van maand-stonden. Ze heit de .

Verder steeds of . Een mens zit gauw in (moeilike omstandigheden). 't Binnə

1) Vaak hoort men nog: de gasjəs voor de kinderen. De gasjəs mottə nae bḕdə, de gasjəs binnə gəzond, enz. In Flakkee hoort men vaak: də jonk = de kinderen. Də jonk mottə nae bed.

2) Kli^ed is ook japon, maar alleen nog maar bij ouderwetse mensen.

[p. 296]

('t zijn vreemde zaken, gebeurtenissen). Vgl. ook de uitdrukking in die in de betekenis van onderwijl. Mən stongə tə en in die kwam 'n net an (Wij stonden te praten en onderwijl kwam hij net aan).¹⁾

Veint (vent) heeft veintən en veintərs.

Spaanders is in 't Goerees en Flakkees: spṓ^ənən. Een bos spṓ^ənən.

Het meervoud van lint is in 't Goerees lintən, maar in 't Flakkees vaak lintərs. Eveneens Flakkees zijn de meervouden stī^endərs (voor stenen) en keyərs (keien). Hout heeft in 't Goerees en Flakkees vaak houtərs.

Vgl. ook Opprel § 51. Hij vermeldt niet het meervoud haenders, dat op Charlois veel voorkomt, en wel analogie naar zijn zal.

In § 144 geeft Van Weel, dat klīengən en alleen in 't meervoud voorkomen; het enkelvoud . (veter) is echter in 't Goerees heel gewoon.

Zo ook is Goerees het enkelvoud vlṓ^ə (vlo) naast vlṓ^ən in 't meerv. (zie § 145, opm. 3), het meerv. grippən (greppels, zie, § 148), het meerv. tī^ən (tenen) naast het enkelvoud tī^ə (zie § 148), het meerv. gò^arnettən naast 't enkv. gò^arnet (garnaal, zie § 149).

Opmerkelik is het meervoud van hand, rand, band, tand, enz., waarin de d wordt afgeworpen met rekking en nasalering van de klinker: hṑn, rṑn, bṑn, tṑn, enz.

Het enkelvoud mṑ (mand) zal analogie naar het meervoud zijn.

Hond, mond hebben hongən, mongən.

Schoenmaker is in 't Goerees . (Zie Schönfeld, Hist. Gr. § 74 opm.).

Eigenaardig zijn de enkelvouden ruggər en pittər, die alleen voorkomen in het bikkelspel om de boven- en onderzijde der bikkels aan duiden.²⁾

De gewone woorden voor rug en put zijn anders rik en pit.

1) Vgl. Verdam Mnl. Wdb. op dinc en Willmanns Deutselie Grammatik II § 450-2: in den dingen = inzwischen.

2) Bikkelen heet dialekties: hiltəke; de voorwerpen noemt men: hiltəkən of .

[p. 297]

V. Persoonlike voornaamwoorden.

Het pers. voormv. van de 1e persoon meerv. luidt altijd mən. Mən gṓ^ə (wij gaan): mən kommə (wij komen). En in de vraagvorm: gṓ^əm^ən? wimm^ən? (willen we?), ? (Krijgen we?) In Holland hoorde ik ook wel eens lāmə voor laten we, maar nooit de uitspraak m'n. Met nadruk de 1e pers. meerv. bedoelend, gebruikt men (vgl. 2e p. jōFelə en 3e p. meerv. heurlie of heuljə, zowel voor 't mannelik als vrouwelik meerv. (Vgl. ook het afrikaans hullə, hul < hullie).

De derde en vierde naamval van de 1e pers. van het pers. voornw. is in 't Hollands mə of mij(n). In 't Goerees en Flakkees wordt steeds m'n of mien gezegd. In 't Beierlands en Charlois, evenals in 't Hollands mə of mij(n).

heit 't (mən) agēvə. heit ərōpə. Dat is van mien. Hou jə van mən? Motjə hè. (Vgl. het Rotterdams Mot jə mijn hebbə?)

Voor de 3e persoon zijn die vormen ən, , zən. Ik he'n , ik heb hem gezien. (Vgl. Got.ina). 't Is van , ik houə van zən. Na een voorzetsel gebruikt men vaak : Dat is van , evenals bij emphasis: Ik 't 'zeid, mar heur : Ik heb het hem gezegd, maar haar niet.

F. den Eerzamen.

(Wordt vervolgd).