De Nieuwe Taalgids. Jaargang 18

[p. 86]

De twaalf sonnetten van de Schoonheyt ten onrechte aan Bredero toegeschreven.

Sedert Dr. J.B. Schepers in 1913 aan de twaalf sonnetten van de Schoonheyt een ereplaats toewees in Bredero's werk, is aan zijn auteurschap nooit openlik twijfel uitgesproken. Na de publicatie in De Nieuwe Gids (April 1913) zijn ze nog tweemaal uitgegeven: door Marnix Gijsen in een afzonderlik boekje (Antwerpen, 1919), door Schepers in zijn Bredero-bloemlezing van 1923 (Meulenhoff's bibliotheek).

Deze sonnetten-cyclus komt voor in het, waarschijnlik door Bredero bezorgde, liedboek Apollo, van 1615. Daar is geen van de sonnetten met Bredero's zinspreuk getekend. Dat Bredero de ondertekening achterwege liet, omdat het zulke ‘intieme dingen’ waren, kan ik niet met Schepers eens zijn. Een dergelijke lof op ‘de’ Schone, zonder enige persoonlike aanduiding of

[p. 87]

zinspeling op een naam, zou elke schoonheid op zich zelf kunnen toepessen! Nu komt in het Groot Liedboeck, na Bredero's dood door zijn uitgever Van der Plasse bijeengebracht, uitsluitend het eerste sonnet voor, getekend met 't Kan verkeeren. Vermoedelik heeft de uitgever dit niet ontleend aan de Apollo, maar had hij een los afschrift in handen gekregen, dat hij aan Bredero toeschreef. Anders hadden de elf andere sonnetten niet onopgemerkt kunnen blijven. Was de spreuk daar door een afschrijver onder gezet!¹⁾ Was het alleen met Bredero's herkenbare hand, zonder ondertekening geschreven? Deze mogelikheden waarschuwen ons reeds, om aan Van der Plasse's mening geen te groot gezag toe te kennen. Pasten nu deze gedichten ten opzichte van stijl en taal geheel in Bredero's werk, dan zou men licht zijn twijfel onderdrukken. Mijns inziens is het tegendeel het geval. Bij nauwgezet onderzoek wijkt de twijfel voor de zekerheid dat Bredero deze sonnetten niet heeft kunnen schrijven.

Wie met open oren deze verzen leest, hoort er dadelik een heel andere toon in; een eigenaardige strakheid van ritme, een gewilde, vaak geaffekteerde sierlikheid, die afsteekt met de enigszins nonchalante losheid en natuurlikheid, die Bredero eigen blijft, ook als hij zich aan het sonnet waagt. Men leze b.v. het vijftal ‘Margriete, Lief, mijn hart en wensche van mijn leven!’²⁾

Ook de inhoud past niet bij Bredero's aard. Hij zou het zo lang niet uithouden, over ‘de’ schone te schrijven, in plaats

1) Op een afschrift wijst het feit, dat de tekst bij Van der Plasse (ed. 1622, blz. 80) grove fouten vertoont. Bij ‘dickte tuyten’ (voor dichte) kan men aan een over 't hoofd geziene drukfout denken, maar ‘Mijn ziele my verbindt’ geeft onzin, terwijl ‘wiltgeluich na sijn jonst’ geen variant kan zijn, omdat dan ‘na sijn jonst’ zinloos wordt. Zou Van der Plasse Bredero's schrift zó slecht kennen, dat hij zulke fouten maakt? Als hij naar een slecht afschrift - mogelik al uit de tweede, hand - werkte, dan heeft de toekenning aan Bredero nog minder gezag. Dat Van der Plasse zich meer vergiste, is bekend: hij nam ook Hooft's lied ‘Vaert wel Schepters’ (Granida vs. 1520 vlg.) in Bredero's liedboek op. In dit verband wijs ik er op, dat ook het lied ‘Adieu schoonheden preuts’ (ed. Moltzer III, 421) in Apollo (blz. 97) geen ondertekening draagt. De toekomstige uitgever dient dus krities toe te zien.

2) Bredero valt bv. herhaaldelik uit de jambiese maatgang: ‘dat mijn levens geniét’ - van mijn hémelsche bloéme - met verwélking of dróógt. Een vers als ‘Hare schoonheyt is altijdt wit, levende in 't groeyen’ zou de meer ‘korrekte’ dichter van de twaalf sonnetten niet licht schrijven.

[p. 88]

van aan ‘mijn lief’ of ‘mijn vrouwe.’ Rechtstreekse en openhartige uiting is al zijn lyriek eigen. Een gedachte aan het moederschap van zijn liefste, als in het elfde sonnet, is nergens anders bij hem te vinden.

Aan de kring waar deze sonnetten-cyclus wèl thuis hoort, is Bredero's meer volks-eigen kunst ontgroeid. Het is de kring van ‘hervormde rederijkers’, waar de Franse Pléiade-poëzie eenzijdig bewonderd en nagevolgd wordt, en die wij het best leren kennen in de Nederduytsche Helicon. Marnix Gijsen heeft reeds opgemerkt, dat deze sonnetten na-verwant zijn aan Van der Schuere's Kluchtich versoeck om 's Liefs afbeeldinghe, een verdienstelike navolging van Ronsard's gedicht.¹⁾ Ook Remy Belleau dichtte een Portrait de sa Maitresse, en de Zuid-Nederlandse dichter Justus de Harduijn volgde hun voetspoor, toen hij zijn Roosemond beschreef in een mooie Elegie.²⁾ Het zou mij niet verwonderen als deze sonnetten vertalingen of navolgingen bleken te zijn van een Frans origineel. De onhandigheid en gewrougenheid, de duisterheid van uitdrukking in menige regel, zou het best te verklaren zijn uit de worsteling met de vorm van een niet al te bekwaam vertaler.

Een zo sterk verschillende indruk van geest en stijl zal voor menigeen voldoende zijn om de sonnetten aan Bredero te ontzeggen. Anderen zullen meer konkrete bewijzen verlangen. Naar mijn mening worden deze overvloedig verschaft door de zeer afwijkende taalvormen. De dichter van de twaalf sonnetten is ongetwijfeld een geboren Zuid-Nederlander, geestelik verwant aan Van Mander's kring, en nog geheel doordrongen van de bekoring der rederijkers-mode. Dit blijkt

1^o. uit de verkleinwoorden, uitsluitend gevormd op -(s)ken: boogskens, ooghskens, wijnbraukens, lipkens, rijkens, lachskens, streepkens, boefken, enz. In de 12 sonnetten zijn er niet minder dan 27. Bij Bredero, die in zijn erotiese gedichten veel minder verkleinwoorden gebruikt, vindt men wel bloemken, cusken, maar de vormen op -jen, en -gen (-gien) overwegen verreweg. Men vergelijke b.v. in een soortgelijk gedicht (ed. Moltzer III, 492): oechgens, mondetjen, borsgens, handetjens, vingertjens.

1) Zie de uitgave in Documenten en Kleine Teksten No. 5 (Groningen - Wolters 1920).

2) Zie R. Foneke's uitgave van De Weerliicke liejden tot Roosemond, blz. 58 en de aantekening op blz. 115.

[p. 89]

2^o. uit de bij Zuid-Nederlanders om hun welludendheid zo geliefde vreemde woorden: coleur, amoureus, fabrijck, sententieus, gagljaert, delicaet, porphier. Bredero's lyriek onderscheidt zich juist o.a. van die van Hooft, door spaarzaamheid met vreemde woorden.

3^o. uit andere Zuid-Nederlandse eigenaardigheden, als de regelmatige stoffelike adjektieven op -en (gouden silvren), waar Bredero bij voorkeur -e gebruikt,¹⁾ de slienger volgehouden buigingsvormen op -n, ook in de nominatief (b.v. IX, 12: sy zijn eenen lust), da k in oorsprouck, suyghelinck, rinek, vormen als dertel, peerlen, snee, roo-roosen, omroaat enz.

4^o. uit vormen die een meer ‘geleerde’ dichter verraden, als de Latijnse genitief Martis (IX), de buiging in: van Levanten (II), van Auroren (VI), die mij bij Bredero niet bekend is, en vooral participium-konstrukties bij zijnd' (I), gaend (IV) aanlockend', die in Bredero's lossere stijl niet passen.

5^o. uit de talrijke rederijkerswoorden en wendingen, opzettelik afwijkende van de ganghare, b.v. die op -ich als citroenich, sijdich, christaligh, ijvorijnich; vaak in de plaats van participia: golvich, melijdich, schadich, beladich; modieuse omschrijvingen als: versuchtigh sijn, omcluchtigh sijn (IV). Verder de voorkeur voor woorden op -lijck, suynichlyck, doorluchtelijck, engelyck, tooverlijck, of - als toppant - 't strepelijck beduyt (IX) = de verklaring door middel van strepen. Zou Bredero dat ooit geschreven hebben? En zou hij iets gevoeld hebben voor ongebruikelike precieuse woorden en betekenissen als verpurperen (V), marmen (VII = marmeren in XII, 5) verhanden, inhanden (IX), om niet, te spreken van gezochte en gewrongen regels als III, 8 en IX, 14.

Eén groep van deze eigenaardigheden op zich zelf zou wellicht onvoldoende zijn, om deze sonnetten aan Bredero te ontzeggen; alles bijeen maakt het m.i. zeker, dat hier een ander dichter aan het woord is. Daar staat immers tegenover dat de Amsterdamse eigenaardigheden van Bredero's taal bijna geheel ontbreken²⁾.

1) Ook in XII, 2, waar Schepers silver afdrukt, staat in Apollo: silvren.

2) Wellicht heeft de Zuid-Nederlandse dichter vormen als onderwinnen = onderwinden, mijn = mij, kennen = kunnen (IX, 5), beduyt = bediet, karmen, ontfarmen in zijn nieuwe Hollandse omgeving opgedaan, als ze niet ten dele op rekening van de afschrijver of uitgever gesteld moeten worden.

[p. 90]

Een argument van minder gewicht zou ik nog willen aanvoeren: de tekst van de sonnetten in Apollo heeft verscheiden zinstorende fouten, meer nog dan Schepers opgemerkt heeft¹⁾, terwijl ook in enkele duistere voren nog onnaspeurbare fouten kunnen schuilen. Zou Bredero, zulke fouten, die hij waarschijnlik onder ogen kreeg, in eigen werk hebben laten staan? Gaf hij het - misschien niet overal begrepen - handschrift van een ander aan den drukker, dan worden de fouten begrijpeliker.

Ten slotte nog een onderstelling, die aanvankelik bij mij opkwam, maar die ik daarna verwierp. Zou toch het eerste somnet van Bredero kunnen zijn, en de elf volgende van een of meer andere dichters, in wedijver met hun kunstbroeder? Dat is niet zo onmogelik als het op het eerste gezicht lijkt, indien we daarbij veronderstellen dat ze naar een Frans voorbeeld werkten. Artistiek en technies staat het eerste ongetwijfeld het hoogst. Het tweede met de opstapeling van juweliers-beelden, vertoont al een heel sterke inzinking. Toch zijn, bij nadere beschouwing, de overeen-komsten in stijl en taal te groot, om aan verschillende auteurs te denken. Het eerste, inderdaad mooie sonnet behoeft in onze bloemlezingen niet geschrapt te worden, al staat het dan niet meer op naam van Bredero; de volgende, m.i. voor een groot deel maakwerk van een zwak talent - die o.a. voor Van der Schuere en Harduijn moet onderdoen - zouden tot de roem van onze Amsterdammer toch weinig bijgedragen hebben.

C.d.V.

1) In II, 8 zal wel to lezen zijn: ‘van Jupiter ghesanten’; III, 5 ‘Des wreeden zijn se wreedt’ is stellig te verbeteren in Den wreeden. In XI, 4 acht ik, met Schepers u foutief, maar de lezing is verdient m.i. de voorkeur boven o. In XII, 12 is te lezen ickt voor ick, terwijl in vs. 13 ‘als den dach’ een betere lezing zou geven dan ‘aen den dach’. Daar-entegen wil Schepers in VII, 6 ten onrechte vijltich vervangen door vijrigh, dat geen zin geeft. Vijftich betekent - geblijk J. Wille onlangs opmerkte - een kralensnoer (eigenlik een rozenkrans; vgl. Mnl. Wdb.); de minnaar benijdt de bloedkoralen snoer, die haar hals mag omvatten. Hij wenst met beide armen hetzellde te doen. Me is dus mee = ook (vgl. I, 12. De verklaring van Schepers: daarmee = terstond is onjuist). Moet dan niet in plaats van daer gelezen worden haer?