De Nieuwe Taalgids. Jaargang 16

[p. 292]

Een rijmbrief van Coornhert.
1522-1922.

Zijn geboortedatum is niet bekend. Alleen weet men dat hij in 1522 valt. Wat Hooft van Tesselschades ongedateerde brieven schreef, kan dus ook met recht van Coornhert gezegd worden: dat hij ‘gelijk de Goden, altijts eeven jong zal blijven, dewijl hij geenerley merk draagt van den dag zijner geboorte’. Ja, werkelijk, heeft men zich wat gewend aan zijn omslachtige schrijfwijze, dan geniet men ook nu nog vele der geschriften van dezen kloeken, rasechten Hollander om hun frischheid van gedachte en zuiverheid van taal. Hoe edel verheft hij zich boven de rederijkers, zijn tijdgenooten, die het Nederlandsch maakten tot een mengelmoes van gezochte zinnen vol duistere gedachten met valsch vernuft, saamgedrongen in een taal vol vreemde stoplappen. Reeds in 1561 was zulk een taal hem een gruwel. De geleerden, zegt hij, hebben de taal bedorven, zij kennen alleen Latijn of Walsch, ‘of andere talen, die hun badt condt zijn: daer dan ooc nootsakelyck een mengsel van spraken ende een rechte Babilonische verwerringe uut geboren wert’. De taal is daardoor zoo ‘verheert en gheraetbraect’, dat zij van ‘den slechten burgheren ende huysluyden, die Latijn noch Walsch en connen, nauwelijcx half verstaen en werdt’. Dit is oorzaak ‘dat menich fijn burgher ende boer het vonnisse zijnre saken aenhorende, ja oock selfs lesende, sulx soo luttel verstaet, dat hy dan noch niet en merct oft hem mede oft tegengaet’. Zoo toornt Coornhert in de voorrede tot zijn vertaling van Cicero's Officia tegen de taalverbasteraars.

Een onuitgegeven rijmbrief moge ons dezen schranderen taalhervormer, bij de 400ste herdenking van zijn geboortejaar, weder duidelijk voor den geest brengen. Hier gaat hij tekeer tegen de onhollandsche rederijker-rijmelarij, in een gemoedelijk epistel aan een goeden vriend, ook een dichter, Henrick van Holten van Harderwijc tot Emmerick.

Waarschijnlijk was hij ook een balling, evenals Coornhert in die dagen. De brief is gedagteekend 2 Juli 1570. De dichter

[p. 293]

verbleef toen, van 1568-1572, in ballingschap te Kleef en te Xanten. Hij was in 1567 op de Voorpoort in Den Haag gevangen gezet op last van Bossu, onder verdenking te veel de zaak van den Prins van Oranje te steunen, die in hem een vertrouwden raadsman waardeerde. Toen Coornhert in December 1567 was vrijgelaten, achtte hij het dan ook veiliger vrijwillig in ballingschap te gaan, dan een nieuw onderzoek naar zijn gezindheid af te wachten. Achterstaande rijmbrief is waarschijnlijk te Xanten geschreven. De vraag, wie Henrick van Holten is, kan ik niet volledig beantwoorden. Hij wordt in 1554 lid van het S. Joris-Gilde te Harderwijk¹⁾, en was in 1546, op bevel van Karel V benoemd tot Drost, of slotbewaarder van Elburg. Harderwijk had toen twee blokhuizen, elk met een drost. De Van Holthes behoorden tot de magistraats-families. Gerhard en Willen Van Holthe komen sedert 1560 voor op de lijst van schepenen. In de 17^e en 18^e eeuw worden leden van deze familie vermeld als gecommiteerde en kerkmeester²⁾.

Als vooraanstaande persoonlijkheid is dus de uitwijking van Hendrik bij Alva's komst verklaarbaar. Coornhert zendt hem een verhandeling over de verskunst en de zuiverheid van taal, en stuurt hem, als afschrikwekkend voorbeeld een extract van een ‘rondeelken’, namelijk een Rondeelbrief, dien hij voormaals aan een vermaard Brabantsch rederijker had geschreven. Een gedicht hem door Holten gezonden, wordt door Coornhert hoog geprezen om de zuivere taal:

‘noch zeg icx u zuuvre tael is my meer lyef
dan eens princen achtbaere brief
deurspect met veel talen onder een gedreeven
dat ons moeder spraec doet sneeven’.

Blijkbaar heeft Coornhert met zijn vriend een geregelde briefwisseling gevoerd, ‘om daeghlijcx onder ons beyden te scrvyen dat lustich zy ende stichtelyc’. Holten was er mede begonnen, had Coornhert een ‘balade’ gezonden, en er zijn oordeel over gevraagd. Daarom wilden zij ‘eens tsamen afweeven 't web van kennis, als 't eerst by u (Holten) gescoren wert’.

Aardig is de gemoedelijke toon van den brief, die Coornhert

1) Wapenheraut, 1897, bl. 57.

2) Schrassert, Hardevicum Antiquum ofte Beschryvinge der Stadt Harderwijck, 1732, 2e druk, dl. I, bl. 68 en 89, dl. II. bl, 17.

[p. 294]

evenals in zijn proza-brieven, doet kennen als een hartelijk vriend, en een man met een fijngevoeligen inborst, bij al zijn gestrengheid en onverzettelijke beginselen.

De tekst vraagt weinig verklaring.

Het onuitgegeven handschrift is afkomstig uit de verzameling Kneppelhout, waarin het meer dan 50 jaar verborgen heeft gelegen.

De uitgave van den brief zij een hulde aan den schranderen man, die zoo kloekmoedig heeft gestreden voor de zuiverheid van onze taal, en in wiens geschriften de kiemen zijn gelegd, waaruit zij zoo krachtig is opgebloeid.

Heemstede, Aug. '22.

J.F.M. Sterck.

(Buiten op het adres:)
Eersamen vromen & veelgeleerden
Henrick van Holten van Harderwyc
tot
Emmerick.

Willen wy dan eens (vruntlyke Holtene) sceyden

vant jonstich prysen, een aentreckendt verleyden,
om daechlycks onder ons beyden
te scryven dat lustich zy ende stichtelyc?
Myn brief docht my verdoolt, deur d'antwoorde la[ncksaem,]¹⁾
die is my nu zo aengenaem
dat myn penne, eerst scryvende traech en gichtelyc
nu loopt rasch, snel, en lichtelyc.

Vander baladen stoc²⁾ onzeker van zeden

hebdi tverstant, ooc vant verandren der sneden
hoewel men dit oock met reden
in hele regels bruyct, na lust der poeten.
U dunct oock recht, dat men na teerste vers beginne
al dander gelyk afspinne
want dit doet elck die sich rymens wil vermeten
zo ic noch heb connen weten.

1) Dit woord is afgescheurd door het lakzegel.

2) Stoc, de slotregels, die steeds de strekking herhalen.

[p. 295]

 

Maer den cadentien en sillaben roerende

 

zye ick zy al maet inde sillaben voerende

 

daer elc scerp is op loerende

 

met plomp versuym vande cadentien minlyc,

 

U zin is hier best, doch tegen tsotte misbruyc

 

daer ic nemmermeer onder en duyc

 

dan als na de verwerde charten¹⁾ onzinlyc

 

veel scoone prysen syn winlyk.

 

 

 

Ic prys t' lyeflyc gehoor, voor scerpe tellinge

 

die ick als een kuischen monicx quellinge

 

vry verlaet in myn stellinge;

 

als des ryms zoetheyt verzuyrt deur die dwase wetten;

 

voort en wert in tsestich reglen een eyndelwoort

 

in goet rym nyet tweemael gehoort.

 

dit waer des ryms doot, of hatelyc besmetten

 

daerom moetmer wel op letten.

 

 

 

De bedelwyn wt vreemde ontleende vaten getapt,

 

de Lazarus mantel, geflict, gebrodt, gelapt,

 

de stamertong die onduytsch clapt

 

hebdi fyn met haer rycke armoey bescreven,

 

noch zeg icx u zuuvre tael is my meer lyef

 

dan eens princen achtbaere brief

 

deurspect met veel talen onder een gedreeven

 

dat ons moeder spraec doet sneeven.

 

 

 

Want zo d'oude zongen, pepen ooc de jongen

 

Jan alleman volcht der hanssen cromme tongen

 

met verwerringe deurdrongen.

 

dan begintmen te proncken met eygen scande.

 

Hier over heb ic voormaels (als ghy nu) geclaecht

 

want het my ooc zere meshaecht,

 

zo ghy moecht zyen in deser rondeelkens verstande

 

^* die ick u hyer met behande.

 

 

 

Aangaende die kennisse by my om gevraecht

 

en es nyet die letterlyc doodt, quelt, ende knaecht

 

nyet doende tgoedt dat men bejaecht.²⁾

 

Maer die in Goodts Ryck doecht, vroecht en vree moet geeven

 

die ons, ons zelf doet haten met hert en zinnen

 

en Godt boven al doet beminnen,

 

daer meyn ic, die doet des boosheyts doodt aencleven

 

om Goodts goetheyt te beleeven.

1) Charten, de kaarten, waarop de prijsvragen van de kamers werden uitgeschreven.

* Extract wt een Rondeelbrief voormaels aen een vermaert brabantsch Rhetorycker geschr(even).

2) Hier is doorgehaald: ‘dat behaecht.’

[p. 296]

 

Gedaen den tweeden dach der zevender maand, even

 

alsmen telde vijftienhondert thienmael zeven,

 

om eens tsamen af te weeven

 

t' web van kennis, alst eerst by u gescooren // wert.

 

Midler tyt zende ick u, godtsoeckende mensche

 

zalige rust tot een wensche

 

in Christo, dats inden wech, daer nyemant verlooren // wert.

 

In hem bemindt u

 

Ver Coornhert.

T'waer te lyden, ghinct ghy maer in letters dolen
maer men mist daer ooc moedich in heele woorden.
Het neerlantsch hoereert met veel onduytsche scolen.
Ons tael is zelf ryc, noch wert voor haer gestolen
Wt Latyn, spaensch, walsch, wt zuyden en wt noorden.
T'waer noch etc.
maer men mist etc.
Dus zullen vreemde hoeren ons moedertael moorden.

Dees corrigibel statie // ons enargie blameert

T'welc men obrueert // met errante Imitatie
teffect valt demonstratie // die 't propoost observeert.
Dees corrigibel etc.
Wantmen tlatijn useert // en ons duytsch abandonneert
Ja vol na extirpeert // van zijn naturel gratie.
Dees corrigibel etc.
T'welc men obrueert etc.
Is dit geen blamatie // voor ons duytsche natie?

Hyer hebdi tgeblyf

Van dat ick nu scryf

Groet vruntlyck u wyf.