De Nieuwe Taalgids. Jaargang 14

[p. 173]

Gezelle-studie.

‘Zijn leven ook begeer ik te schrijven, en ben er aan bezig....’ beloofde Pastor Verriest, 1901, als ekskuus voor 't schetsmatige van zijn Gezelle-portret in ‘Twintig Vlaamsche Koppen’. De belofte bleef onvervuld, en zo kwam het dat de meeste tijdgenoten van de dichter konden verdwijnen, dat de oorlog zijn land en het hem betreffend archief met vernieling kwam bedreigen, zonder dat een eerste proeve van biografie-uit-een-stuk was ontstaan.

Wie zal er zich over verwonderen die weet, hoe dergelik werk alleen kan groeien uit heel wat voorstudie? En die was en is, met betrekking op Gezelle, noch vrij onvoldoende.

Biekorf¹⁾ gaf, sedert de dood van de dichter, op ongeregelde tijdstippen een biografies overzicht van wat rond de Gezelle-figuur in Noord en Zuid, en ook buiten de grenzen, werd geschreven. Menig waardevol essay vindt men daar vermeld: maar 't ging, in overgrote meerderheid, uit van de impressie-kritiek. Aan de broze, tere lyriek van deze grote heeft zich de litteratuurwetenschap niet gewaagd. Dat blijkt uit de waarlik-armzalige manier waarop zich de Gezelle-waardering uitspreekt in onze litteratuurgeschiedenissen, kleine en grote, uit Noord en Zuid²⁾. 't Is een elkaar napraten in opgeschroefde

1) Het tijdschrift ontstond 1889 en bleef, tot kort vóór Gezelle's dood, het orgaan van de dichter en, als 't pas gaf, van de kritikus Gezelle. Het onderging na 1905 een kentering in meer algemeen-Nederlandse zin, hoewel heel wat nummers rijke bijdragen brachten voor de Gezelle-studie. De kollektie van Biekorf verdient zeer de aandacht van de Nederlandse folklorist en taalkundige.

2) Uitzondering maakt hierop o.a. de Gezelle-paragraaf in Coopman en Scharpé's ‘Geschiedenis der Vlaamsche Letterkunde’, Antwerpen 1910, p. 306 en vlg. Alleen mocht men, voor een volgende uitgaaf, wensen dat de smaakvolle steller dier bladzijden het zeer rijke materiaal, dat zich in de voetnota's verdringt, ten bate van groter Einheitlichkeit met zijn tekst verwerke tot één §: ‘De Gezelle-groep’. Degelik is, ondanks vele feitelike onnauwkeurigheden, de behandeling der Gezelle-figuur bij Kalff, XII, p. 722-734. Naast evenveel onbetrouwbaarheid wat de feiten betreft, geeft de Gezelle-paragraaf bij Te Winkel, IV, 2, p. 920-924 blijk van veel minder smaak.

[p. 174]

bewondering uit traditie, een klakkeloos overdrukken van, hoe vaak ongekontroleerde en onjuiste kleinigheden, een treurig gemis aan diepgang bij 't karakteriseren van een kunst die, minder dan welke andere, in vage formules en troebele algemeenheden kan worden gekenschetst.

Het beste noch steeds, wat over Gezelle's leven en werk geschreven werd, komt uit de kring zijner onmiddellike leer- en volgelingen. Als biografiese bijdragen, uit vertrouwbare pen, zijn steeds noemenswaard: de artikelen van Callebert, Bruloot, Verriest, V. Huys en E. Lauwers in de Jgn. 1899-1901 van ‘De Nieuwe Tijd’¹⁾; de lijkrede van Kan. H. Rommel (Brugge, Deplancke 1899) en vooral zijn stichtelik-bedoelde maar feitenrijke schets ‘Un Prêtre-Poète, Guido Gezelle, sa vie et ses travaux’ (Bruges 8^o 70 p. 1900); de bijdrage van Seraf. Dequidt²⁾ in het Gezelle-nummer der Dietsche Warande en Belfort, jg. 1900, p. 1-58 (later herdrukt in de bundel: G.G. zijn leven en zijne werken³⁾, Antwerpen s.d. p. 5-24); de levensschets door K. de Flou geschreven voor de K. Vl. Akademie (Versl. en Meded. 1901 p. 223-254), en waarvan (Tijdspiegel 1913, I, p. 52) Caesar Gezelle getuigt dat ze ‘ongetwijfeld het zakelijkste en best ingelichte is wat over den dichter verscheen’ - altans, voegen wij erbij, over Gezelle in de jaren '60-'72.

Als litterair-kritiese proeven zijn vooral te onthouden: G. Verriest's⁴⁾ smaakvolle studiën: ‘Des bases physiologiques de la parole rythmée’ (Leuven, Revue Néo-Scolastique 1894; en ook later ‘De Grondslagen van het rythmisch woord’, Bussum, Van Dishoek s.d. [1904]); ‘Beeld, woord en dicht bij G. Gezelle’ (Gezelle-nummer D.W. en B. 1900, en G.G. zijn leven en zijne werken³⁾, p. 121-167);

1) Niet te verwarren met het gelijknamig orgaan der Hollandse Socialisten. Het veertiendaagse tijdschrift, orgaan van de Kortrijkse groep ‘taalpartikularisten’ en dat bijna 't gehele werk van H. Verriest als primeur ontving, verscheen van 1896 tot 1901 en vormt wel, met Rond den Heerd (1865-1890) en Biekorf (1890-1920) de rijkste bron voor de kennis van de litteraire groep uit West-Vlaanderen.

2) De waarde van deze zegsman wordt door Caes. Gezelle terecht zeer hoog aangeslagen. (Tijdspiegel, 1913, I p. 53).

3) Deze bundel, een herdruk van het gehele Gezelle-nummer der D.W. en B., geeft de daar voorkomende bijdragen op enkele plaatsen verbeterd en aangevuld.

4) Dat de bijdragen der beide Verriesten - hoe overtuigend ook de toon hunner kunstvaardige zegging moge aandoen - voor de wetenschap hier en daar met uiterste omzichtigheid te gebruiken zijn, verklaart C. Gezelle (Tijdspiegel, p. 55) door het feit, dat zij ‘echte dwepers’ zijn met Gezelle.

3) Deze bundel, een herdruk van het gehele Gezelle-nummer der D.W. en B., geeft de daar voorkomende bijdragen op enkele plaatsen verbeterd en aangevuld.

[p. 175]

‘Eeredag van Guido Gezelle’ (in D.W. en B. 1902, Oktober); - Vermeylen's zo geestdriftig-waarderend essay in ‘Verzamelde Opstellen’ (Bussum 1904); - Carel Scharten's ‘Guido Gezelle’ in ‘Nederlandsche Spectator’, Mei 1902, later ook afzonderlik verschenen bij Veen, Amsterdam 1902; - de zeer uitvoerige beschouwing van A.M.J.I. Binnewiertz in ‘De Katholiek’, Jgn. 1902-'03 (later herdrukt in de bundel ‘Letterkundige Opstellen’, Utrecht 1905, p. 86-171)¹⁾; - en J^w. C.A.B. Van Herwerden's ‘Guido Gezelle’ (in dl. XXXIII n^o. 9 van de serie ‘Mannen en vrouwen van beteekenis in onze Dagen’, p. 299-354), dat van menige persoonlike mededeling van Prof. G. Verriest mocht profiteren en een niet onaardige eerste poging doet om Gezelle in 't kader van zijn tijd en omgeving te plaatsen, maar hierbij op ettelike punten 't bewijs levert hoe moeilik een Noord-Nederlander die kunst en dat milieu, zonder aanhoudende voorlichting uit het Zuiden, vermag te begrijpen. En dat, zelfs mèt die voorlichting, het werk van een Noord-Nederlander over Zuid-Nederlandse verhoudingen en toestanden toch steeds op de zaakkundige een indruk van vreemdheid zal teweeg brengen, blijke uit dat boek-vol-beminnelike-naïeveteiten van Jufv. H.S.S. Kuiper ‘In het Land van Guido Gezelle’, Zwolle s.d. (1913), een werk dat voor de Gezelle-studie toch menig waardevol detail heeft bijgebracht, vooral met het oog op het ontstaan en de groei van menigeen der mooiste gedichten.

Monografiese detailstudie was aan Gezelle noch zeer weinig gewijd:

1) Het zwaartepunt van deze zeer rijke studie ligt in de eerste poging om, systematies en kompleet, het beeld te tekenen van Gezelle's kunst, zo uit het oogpunt der techniek als uit datgene van gedachten-inhoud en beeldenweelde. De zaakkundige zal, buiten deze gedeelten, hier en daar op bewijzen vallen dat de Noord-Nederlander niet steeds de Zuid-Nederlander, zijn omgeving en zijn levensomstandigheden heeft verstaan. Blijkbaar verkeerd begrepen is, p. 106 der Opstellen het versje ‘Jesu, waar 't den mensch gegeven....’ (Ged. Gez. en Geb. p. 37) - waarmee Gezelle geen direkte toespeling op eigen gemoedsleven bedoelt, maar dat een vrij ondichterlike parafrase geeft van Imitatio Christi IV, 13: ‘Si enim hoc sanctissimum sacramentum in uno tantum celebraretur loco, et ab uno tantum consecraretur Sacerdote in mundo, quanto putas desiderio ad illum locum et ad talem Dei sacerdotum afficerentur, ut divina mysteria celebrari viderent? Nunc autem....’ Het hele stuk maakt op mij een zo zwakke indruk, dat ik niet aarzelen zou het te houden voor een der studentenproeven van Gezelle's Muze - of iemand moest me, met dag en datum, het tegenovergestelde bewijzen. Bepaald schools klinkt de laatste stroof: ‘Werken, rusten, lezen, leeren, Zal ik in den naam des Heeren’.

[p. 176]

zijn taal werd onderzocht in ‘de Katholiek’ 1903: ‘De woordkunst van Guido Gezelle’ door de vriendelik-oppervlakkige liefhebber Pater Linnebank; en deze studie, later herdrukt in de bundel kritiek ‘Jonge Letteren’, Leuven 1905, kreeg eerst enige waarde door de zaakkundige bijgaven van J. Craeynest (Biekorf 1903, p. 305 vlg.). ‘Het Vers bij Guido Gezelle’ behandelde in een korte bijdrage, die zelfs als voorlopige proeve zeer onvoldoend aandeed, Om. Neckers in Jong Dietschland, 1902. In ‘Dietsche Warande en Belfort’, 1904, gaf Prof. Scharpé zijn ‘Gezelle als Spoker’, een kijkje in de humor en venijnig-geestige geseldrift van de reeds geslagen dichterziel uit de jaren '60-'65. De vele Gezelle-studies van Al. Walgrave, in ‘Biekorf’ en ‘Dietsche Warande en Belfort’ - waarvan de uitvoerigste en degelikste werden gebundeld in ‘Gedichtengroei. Studiën op (?) Guido Gezelle’, Hoogstraten 1914 - en die behooren tot het beste wat over Gezelle geschreven werd, komen in de loop van dit artikel noch wel meer ter sprake.

Boven al het vermelde toch staat noch steeds het werk van Pastor H. Verriest over zijn grote leermeester: wat hij schreef in ‘De Nieuwe Tijd’ en in ‘Dietsche Warande en Belfort’ en daaruit later deed herdrukken in ‘Twintig Vlaamsche Koppen’ (Roeselare 1901) en in ‘Voordrachten’ (Ibid. 1904) geeft van Gezelle, zeker niet een ‘lichtdrukmaal’, een te voeten uit gebeeld konterfeitsel, maar een kunstportret, omstraald met de verlichtende, vermooiende glans der verering. Menig punt zal, bij nader studie, blijken te komen uit ‘veneratie-mirage’; maar de kop van Gezelle, zoals Verriest hem tekende, met al de heerlike lichtkanten van zijn wezen naar ons toe, zal blijven in onze letterkunde, vereerd en bewonderd, gelijk in onze Musea menig kunstportret, niet als histories dokument maar als meesterstuk van kunst.

* _* *

Het portret te voeten uit, C. Gezelle, de neef van onze dichter, dacht het ogenblik gekomen om een poging ertoe te wagen: ‘een breedvoeriger en diepgaander studie over het Leven en de Werken van den dichter, dan de reeds bestaande; eene levensbeschrijving, waarin veel onbekends aan 't licht wordt gebracht, veel duistere punten worden klaar getrokken en betwiste punten toegelicht’¹⁾ (p. VII). En Caesar Gezelle was de man om dat werk te ondernemen met hoop van zegen: hij putte uit de eerste bron, beschikte over een

1) Guido Gezelle 1830-1899 door Caesar Gezelle. Amsterdam, s.d. (1918).

[p. 177]

archief dat, met tijd van jaren, vrij rijk moet zijn geworden, hoewel zijn boek geen poging waagt om van de omvang en waarde ervan enig idee te geven. Als inleider van J^w. Aleida Nijland's Gezelle-bloemlezing, en van de klassieke uitgaaf der ‘Kerkhofblommen’; als bespreker (in ‘de Tijdspiegel’ 1913 p. 46 vlg.) van de verzamelbundel ‘Guido Gezelle, zijn Leven en Werken’; als steller van menige ‘Gezelliana’ in ‘Biekorf’, had hij van zijn weten en kunnen een goede dunk gegeven. De voorproeven der Gezelle-biografie in ‘Het Centrum’ en ‘Van Onzen Tijd’ (Jg. 1913-1914) hadden ten slotte met enig ongeduld doen uitzien naar de vollediging van het werk voor de boekhandel. Zodat de verwachtingen hooggespannen waren, onaangezien het feit dat de hoge bloei van het genre ‘litteraire biografie’ - vooral in het buitenland - ons modern publiek heeft verwend, en ons dus het recht geeft aan elke nieuwe vrucht uit dat vak hoger eisen te stellen. En C. Gezelle kende die eisen en de modellen van het vak: wat hijzelf in 1913 konstateerde niet te vinden in ‘Guido Gezelle, zijn Leven en Werken’: nl. ‘iets zoals Rich. M. Meijer schreef over Goethe, of Vincent d'Indy over Beethoven’¹⁾, hebben wij het recht dat te gaan zoeken in zijn eigen Gezelle-leven? Dat de schrijver zich altans iets dergeliks heeft gedacht, zou men uit zijn Inleiding mogen opmaken: ‘Er scheen ons nu genoeg te zijn, van hetgeen de Franschen noemen recul, tusschen ons en Guido Gezelle's levenstijd, om het te mogen wagen, eenen kijk te nemen op dit belangrijk leven, zonder te groot gevaar van partijdigheid of verbijsterende geestdrift.’ De recul is er zeker in voldoende mate, zodat de meeste delikate punten uit dat dichterleven tans reeds kunnen worden behandeld, zonder hinderlike verplichting tot terughoudendheid, uit ontzag voor noch levende groot- of kleinheden.

Voorstudie was er daarentegen bijna gene: het eerste samenvattend werk over Gezelle's leven en werken zou dan ook verantwoording verschuldigd zijn omtrent heel wat vraagpunten, die ermee in verband staan. En zoo zal het boek van Caesar Gezelle menigmaal in konflikt komen met het eerste grondleggend werk over Gezelle, zoals wij het ons, in onze filologen-nieuwsgierigheid, in onze zucht naar orde en melodies weten, hadden gedroomd. Maync's overzicht der duitsche Goethebiografie²⁾ toont, aan een zo rijk voorbeeld als Goethe en de massa litteratuur die zich rondom deze figuur heeft opeengehoopt, hoe de eerste pogingen tot een volledig dichterbeeld steeds krities en polemies

1) De Tijdspiegel 1913, I p. 50.

2) H. Maync, Geschichte der deutschen Goethe-biographie.² Leipzig 1914.

[p. 178]

uitvallen, wankelen tussen de uiterste polen van Goetho-manie en Goetho-phobie, vooraleer de zekere, rustige sereniteit te bereiken van H. Grimm's ‘Vorlesungen’ - die vrucht van 't akademies historicisme der jaren '70 - of de warme, blozende levensvolheid van R.M. Meyer's ‘Goethe’ - een model-produkt der latere psikologiese metodes. Wel is Gezelle een op verre na niet zo veelzijdig genie als Goethe: toch was het weinig waarschijnlik, dat de eerste proeve van een volledige dichter-biografie ook in dit geval zo gelijkmatig en afgewerkt zou uitgroeien, als dat na een langer tijdsverloop en meer stelselmatige detailstudie kan worden verwacht.

Het is dan ook de vraag of, in plaats van dat levensbeeld te voeten uit, niet liever en nuttiger zou geweest zijn een soort ‘Corpus Gezellianum’, waarin systematies zouden behandeld worden al de vraagpunten die, in verband met Gezelle's leven en streven, noch geheel onbeantwoord of onvolledig opgehelderd staan, met gebruikmaking van het reeds aanzienlik materiaal, dat hier en daar, in vergeten hoekjes van vergeten of moeilik-bereikbare tijdschriften en plaatselike weekbladen, verspreid ligt.

_* * _*

En vooreerst, hoe staat het met de tekst-overlevering van Gezelle's werken? Wie, uit het besproken boek, zich daarvan enig idee zou willen vormen, kwame bedrogen uit: het viel me zelfs moeilik er een volledig beeld van Gezelle's werk uit op te maken. In een biografie, die bedoeld werd als ‘een breedvoeriger en diepgaander studie over het Leven en de Werken van den Dichter’, mocht men nochtans verwachten dat een poging zou worden gedaan, om van dat werk, in zijn groei en kronologiese samenhang, een volledig beeld op te hangen. Welke uitgaven van Gezelle's werken zijn voorhanden? Waar kwamen ze van de pers? Welk is hunne respektieve waarde, met het oog op een definitieve tekst-vorming? Op het belang van die en dergelike vragen heeft, naar aanleiding van de ‘Volksuitgave’ der Verzamelde Dichtwerken, A. Walgrave reeds met klem van redenen gewezen.¹⁾

Sla ik de ‘Bibliographie Nationale’ (II p. 127) open, dan vind ik daar, vóór 1858, reeds een hele lijst gedrukte kleinigheden, waarvan in C. Gezelle's boek geen vermelding staat, zodat de dichterlike

1) Biekorf, 1910, p. 365 vlg. - Dat zelfs op dit gebied de meest volledige inlichting ook de nuttigste zou wezen, blijkt o.a. uit Kalff VII, p. 724 waar ‘Kerkhofblommen’ geboekt staan als zijnde verschenen in 1878.

[p. 179]

bedrijvigheid van de jonge Gezelle in dat werk geenszins tot haar recht komt. Niet minder hinderlik blijkt, voor de latere jaren, het feit dat Caes. Gezelle bijna geen gebruik heeft gemaakt van Gezelle's medewerking aan tal van tijdschriften: in ‘Rond den Heerd’, ‘de Vlagge’, ‘De Tassche’, ‘Biekorf’, ‘De Vlaamsche School’, komen meestal gedateerde verzen vóór, zoals ze, in eerste geut, door de dichter werden ingezonden. Het stuk door Beethoven's quattuor geïnspireerd: ‘'t er viel ne keer een bladtjen op het water’, vindt men in de 1^e uitg. der ‘Laatste Verzen’ als ‘onuitgegeven’; 't verscheen echter in de 1^e Jg. van het ‘Vlaamsch Letterkundig Album’ (1881) en gaf de toenmalige Zoïlus Nolet de Brauwere van Steeland aanleiding tot een van zijn meest smakeloze uitvallen tegen de dichter.¹⁾ Gezelle nam het niet op in één zijner volgende bundels: een teeken van zelfkritiek of een ontzien van de harteloze kritiek van anderen? Men geeft geen trouw beeld van een dichterleven, wanneer men niet nagaat in welke groeperingen, tijdschriften en genootschappen hij optrad. En hoe zal ooit met een wetenschappelike studie van de dichter en zijn werk een begin kunnen gemaakt worden, wanneer men geen oog schijnt te hebben voor die kleine, maar zo revelatieve details als daar zijn varianten en afwijkingen in onderscheiden teksten en uitgaven? Afgezien van de drie eerste bundels: ‘Kerkhofblommen’, ‘Gedichten, Gezangen en Gebeden’ en ‘XXXIII Kleengedichtjes’ weten we dat het later werk van Gezelle, tot de uitgaaf van 1892, meestal door leerlingen van de Meester voor de druk werd bezorgd. Voor de ‘Gedichten, Gezangen en Gebeden’ van 1862 blijkt dat vrij zeker²⁾: de uitgaaf gebeurde bijna buiten Gezelle om, door de zorgen van H. van Doorne en H. Verriest. De ‘Volledige Dichtwerken’, die te Leuven bij Fonteijn verschenen³⁾, vermeerderd met de bundel ‘Liederen, Eerdichten et Reliqua’, werden, moet men op blz. 137 van C. Gezelle's werk afgaan, eveneens bezorgd door H. Verriest; en E. van Oye - in een brief aan zijn vaderlike vriend - is niet mals voor die uitgave: ‘'t Is Hugo Verriest nietwaar die zich met die uitgave gelast heeft? Het spijt mij waarlijk dat hij niet een beetje beter zijne oogen heeft opengedaan: er zijn een massa drukfouten in uw werk en een stuk komt er zelfs twee keeren in!!’⁴⁾ Toch schijnt

1) Poëzy en Lettercritiek. Roesselare 1884, p. 220-221.

2) c. fr. H. Verriest, [in Guido Gezelle (1912), p. 89]; Caesar Gezelle, o.c. p. 98 vlg.

3) 4 dn. in 12^o, Leuven 1878-1880.

4) N.l. het stuk ‘Hij leeft’ in ‘Dichtoefeningen’. Het verscheen in de 1^e uitgaaf van ‘Vlaamsche Dichtoefeningen’, Roesselare, 1858 p. 157 als een op zichzelf staand gedicht. In 1855 was reeds bij Stock - Werbrouck te Roesselare van de pers gekomen ‘Welkomwensch door het Broederschap van het allerheiligste Sakrament, opgedragen aan den eerw. heer L. Boone.’ 8^o, 8 blz., waarvan het stuk ‘Hij leeft’ evenals ‘de Stoet’ (1^e uitg. p. 66) deel uitmaken. In de uitgave van 1878 nu, werd, ter plaatse van het gedicht ‘de Stoet’ het ganse eredicht van 1855 opgenomen: maar honderd bladzijden verder was dat reeds vergeten en ‘Hij leeft’ werd onveranderd ingelast (p. 176). In de ‘Aanteekeningen’ na dl. IV van de Leuvense uitgave leest men: ‘Door een kwalijk berichten staan deze zestien reken reeds blz. 77, deel makende van een ander stuk’. (p. 166).

[p. 180]

de brief van Gezelle aan G. Verriest (c. fr. C. Gezelle o.c. 165) aan te duiden dat de ‘litterariter si non litteraliter overleden G. Gezelle’ niet zo helemaal vreemd is gebleven aan het werk der ‘heruitgave van (zijn)nagelaten Gedichten’, zoals hij ze noemt: deze - zo schrijft hij immers - verschafte hem ‘al werk genoeg!’ Zij hiervan wat wil: zoveel toch is zeker dat de heruitgave vrij zorgeloos gebeurde en dat, afgezien van de ingevoegde gedichten en fragmenten - meestal geen verrijking uit een dichterlik oogpunt - en een paar onbeduidende wijzigingen, meer van taalkundige dan van dichterlike aard, deze nieuwe uitgaaf 't bewijs niet brengt dat de dichter op zijn vroeger werk zou zijn teruggekomen, om het te hersmelten en uit te zuiveren in de gloed van een rijker, manneliker talent. Bij een vergelijking van ‘Dichtoefeningen’ bv. in de twee uitgaven, bladert men bladzij aan bladzij om, vooraleer een variante te ontmoeten: eerst de ‘Boodschap van de vogels en andere opgezette Dieren’ [die reeds 1855 volledig in een 8^o-plaketje van 14 blz. verschenen was, bij Van Hee te Roesselare] vertoont in de 1^e uitg. een eigenaardige gestalte. Ze is hier nl. in twee delen gesplitst, die elk onder een eigen titel, in ‘Dichtoefeningen’ worden opgenomen: 't 1^e deel p. 28: ‘Benedicite omnes volucres coeli Domino’, en 't 2^e p. 44: ‘Sterven is Onsterfelijkheid’. De uitgaaf van 1878, evenals de latere van 1892, neemt het stuk in zijn oorspronkelike vorm van 1855 op, en zo is het later in de ‘Dichtwerken’ overgegaan. Enkele der varianten die men ontmoet werden ingegeven door die splitsing tot twee afzonderlike gedichten: Gezelle wilde nl. aan beide zo rijke verzen het karakter van gelegenheidspoëzie ontnemen, om ze over te zetten in het beschrijvend genre met parenetiese inslag. Andere afwijkingen, eveneens doelbewuste, zijn van poëties-techniese aard: enkele versterken het allittererend element, bv. 't oorspronkelike ‘kruipt en klavert op den stam’, wordt ‘klimt en klavert op den stam’ - een betere lezing, die, door de opname taliter qualiter van de eerste redaktie in

[p. 181]

de latere uitgaven, opnieuw verloren ging; enkele versterken het dialekties element, en door de band zal men mogen zeggen, na een vergelijking der eerste uitgaven met de latere, dat Gezelle zijn gedichten hier en daar heeft overgewerkt in de zin van een meer doordrijvend, zich met polemiese voorbedachtheid opdringend ‘taal partikularisme’.¹⁾ Hoewel ook hier dan wêer op menige plaats de dichter allerlei verrassingen bereidt aan de op metode en konsekwentie beluste onderzoeker.

De uitgave der ‘Verzamelde Gedichten’ in 1892-93 te Roesselare bij J. de Meester verschenen, en waarvan de nieuwe ‘Tijdkrans’ het 5^e deel uitmaakt, werd bezorgd door Gezelle zelf. Afwijkingen van de Leuvense uitgave van 1878 zijn er zeer enkele: zo bv. brengt de nieuwe editie van Dichtoefeningen vooraan, naast het ‘Prospektus en de Opdracht aan de Studenten van 't Klein Seminarie’ ook de ‘Verantwoordinge’, die, men vraagt zich af waarom, in 1878 was weggevallen, hoewel de dichter ze moet hebben gevoeld als het dichterlik program van heel zijn leven - en waarvan dan ook de toon en de stellingen soms woordelik teruggevonden worden in de brieven van Gezelle aan zijn leerlingen²⁾. Poëties-techniese varianten zijn er gene: een paar malen stoot men op ortografiese verschillen die op 't eerste zicht zouden doen denken aan een toenadering tot de algemeen-geldige schrijfnorm: ‘aanroeping’ bvb. in plaats van ‘aanroepinge’, maar dan ontmoet men weer in tegenovergestelde richting: ‘Vlanderen’ i.p.v. ‘Vlaanderen’ ‘andre’ voor ‘andere’, en soms in eenzelfde gedicht beide vormen naast elkaar, zonder enige vastheid of konsekwentie. De slotsom is dat, bij Gezelle's levens-

1) Mij is niet duidelik geworden op welke feiten J. ten Brink heeft gesteund om te beweren (Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde, p. 687): ‘dat in zijn bundel Liederen, Eeredichten et Reliqua (1880) Gezelle zuiverder Nederlandsch schrijft.’ Het tegenovergestelde is doorgaans waar: de 1^e uitg. der Dichtoefeningen staat dichter bij de geschreven norma dan al het latere.

2) Brieven van G. Gezelle aan een zijner Leerlingen (Eug. van Oije). ‘Vlaamsche Kunstbode’ 1906-1907 passim, maar vooral 3^e, 4^e, 11^e, 14^e en 16^e brief. - Buiten deze serie en enkele fragmenten van brieven aan G. Verriest, door deze medegedeeld in zijn onderscheiden Gezelle-bijdragen, werden brieven van onze dichter gepubliceerd: 1^o. in Dietsche Warande en Belfort 1905, I p. 172 vlg. (aan P.P. Alberdingk - Thijm); 2^o. in De Beiaard, 1918, I, p. 496 vlg. (aan J.A. Alberdingk-Thijm). Verreweg het dringendst werk in zake Gezelle ware, dunkt me, tans, de publikatie van een rijke verzameling brieven van en aan Gezelle - vooral uit de jaren 1855-1880

[p. 182]

dagen, de uitgave van zijn werk steeds een slordige is geweest¹⁾.

Staat het beter met die welke na zijn dood werden bezorgd? Men mag het niet zeggen: meestal hebben de (naamloze) uitgevers zich bepaald bij een klakkeloze herdruk van de uitgave van 1892, als zijnde de ‘Fassung letzter Hand’ van 's dichters werk. De volksuitgave van 1910 en de prachtuitgave in 3 deelen kl. 4^o. van 1912 doen daar, op zeer onkritiese wijze, een en ander bij, met de hoop aldus het epiteton ‘volledig’ te zullen verdienen: men weet door de bespreking van Al. Walgrave²⁾ met welke uitkomst. Beide uitgaven krioelen trouwens van zinstorende drukfouten. Lag het niet op de weg van een eerste proeve van samenvatting onzer Gezelle-kennis om de vele elementen van ‘Text-Ueberlieferungsgeschichte’ die voorhanden zijn, te groeperen, als een noodzakelik en niet te ontberen korrektief van de bestaande uitgaven, en de voorbereiding ener nieuwe, die krities zou zijn niet alleen met naam maar ook in feite? De tijd moet ook bij ons voorbij zijn, dat de zorg en voorzichtige metode der tekstkritiek alleen werden besteed aan de vergeelde perkamenten der middeleeuwen en de bestoven princeps-uitgaven onzer 17^e eeuwers: ook de klassieken onzer 19^e eeuw vorderen op dat stuk onze zorgzame belangstelling, en onder allen wie meer dan de grote West Vlaming, die blijkbaar met slechts weinig schrijvers-koketterie zijn verzenbundels van zich liet gaan, vooral in zijn eerste periode?

* _* *

Het zwaartepunt van zijn werk heeft C. Gezelle blijkbaar willen leggen in het biografies gedeelte, het gemakkelikste en tevens het meest besprokene. En hier ten minste mocht men verwachten dat er geen vraagtekens meer zouden blijven, dat rond en goed klaarte zou worden gebracht in die levensjaren van de dichter waar omheen men, soms met doorzichtelik-kwade intenties, zoveel schaduw heeft geweven. En waarlik, daar staan in die biografie bladzijden vol boeiende, nieuwe, klare geschiedenis: met vaste hand staat vader Gezelle

1) We menen het oordeel te mogen uitstrekken over de door Gezelle zelf bezorgde editie. Walgrave's uitlating (l.c.p. 366): ‘Hij heeft zijn boeken zóó gewild, gelijk zij in 1893 (Rijmsnoer in 1897) verschenen’, zou de latere tekstbezorger tot skrupuleuse eerbied moeten dwingen in elk ander geval. Maar bij Gezelle, die, blijkens een vergelijking tusschen de uitgaven van 1878 en 1892, zijn herdrukken zo ‘mekanies’ gebeuren liet, zal ik maar zeggen, dat zelfs de drukfouten soms onverbeterd van ene uitgaaf in de andere overgingen? Credo criticam aeternam.... maar de goede!

2) Biekorf 1910 p. 365 vlg.

[p. 183]

getekend, wiens eigenaardige zieletrekken naspelen in heel de Gezelle-sippe; de Kortrijkse tijd wordt kleurig en liefdevol verteld; ettelike bladzijden (84-88, 147 bvb.) zijn gewoon heerlik. Niet alle gedeelten echter, zelfs niet de meeste, voldoen in die mate.

Daar ontbreekt vooreerst alle achtergrond: een beeld van Gezelle's groei uit zijn milieu, uit zijn tijd wordt zelfs niet aangezet. Hoe was dat West-Vlaanderen, waarin Gezelle geboren werd; die ekonomiese en sociale verhoudingen die zoveel uit heel zijn latere geestelike ekonomie vermogen te verklaren? Ik denk aan menige bladzijde uit J^w. van Herwerden's studie, die, hoewel stoelende op zo onbetrouwbaar en eenzijdig materiaal als Wilmotte's ‘Belgique morale et politique’, toch waardevolle aanknopingspunten biedt, om Gezelle uit zijn tijd en omgeving beter te leren begrijpen. Onvergeeflik acht ik de kleurloze, doodse manier waarop ons de Roesselaarse tijd van de dichter wordt getekend! Zo ergens dan hier was er plaats voor een hoofdstuk dat ons zou boeien met de beminnelikste lichtkanten uit dat versomberd dichterleven. En wat lag daar materiaal voor het grijpen! Gezelle's eigen bundels vooreerst: Dichtoefeningen, Kerkhofblommen, Kleengedichtjes, Gedichten, Gezangen en Gebeden, alle gegroeid uit het lief en leed van zijn kortstondig professoraat; - de eerste jaargangen van ‘Rond den Heerd’, waarin om zo te zeggen die klasse van Poësis voortwerkt in menige bijdrage van de noch jeugdig-geestdriftige Professor-malgré-tout en de trouw naar zijn geest meêwerkende jongeren; - de bundels van enkele dier leerlingen: De Gheldere's ‘Jongelingsdichten’¹⁾, Van Oye's ‘Morgenschemer’²⁾; H. Verriest's ‘Liederen’³⁾; - de Alba Amicorum die zeker in het bezit zijn van Hugo Verriest en Hendrik van Doorne en misschien noch van andere oud-leerlingen; - de kollektie brieven en bescheiden waarover Caesar Gezelle wel zal beschikken, en die rijk moet zijn, wanneer men oordeelt naar de kleine en zo bescheiden keuze, door E. van Oye openbaar gemaakt in ‘Vlaamsche Kunstbode’⁴⁾; - de gelijktijdige verslagen en verzamelingen van de werken der ‘Lettergilde’ uit het Roesselaars Klein Seminarie: veel van dat alles heeft, met fijne speurzin, Al. Walgrave gebruikt bij 't schrijven van zijn hoofdstuk ‘Eene Studie over Gezelle's Kerkhofblommen’ ⁵⁾, en daar

1) Leuven, C. Fonteijn, 1861.

2) Brussel, 1874.

3) Rousselare, 1874.

4) Met meer dan een ‘grano salis’ zijn H. Verriest's woorden te lezen in H.S.S. Kuiper, l.c.p. 263: ‘.... niemand en heeft brieven van Gezelle.’

5) Gedichtengroei, p. 17-95.

[p. 184]

is uit gegroeid een beeld zo kleurvol en beminnelik, dat de eerste biograaf van Gezelle het zijn vlijtige konfrater gerust mag benijden¹⁾. Heel Walgrave's boek trouwens - hoewel bedoeld als een studie van de groei van Gezelle's poëzie - is rijk aan nieuw, ongebruikt biografies materiaal, waarvan het gemis hinderlik wordt gevoeld in C. Gezelle's eerste proeve van samenhangend levensverhaal van onze dichter. Hoe goed heeft Walgrave begrepen dat leven en werk van een dichter niet buiten verband met elkaar te bestuderen zijn: en daarom is het zo terecht zijn pogen geweest ‘in Gezelle's hoofd en hert, in zijn leven, uitgesproken door zijn werk of meêgedeeld door die hem kenden, die naaldekes, die vezeltjes, die blaadjes te vinden en te vervolgen waar we kunnen, zoo ver we kunnen, totdat we, om zeggens, de plante zien groeien hebben uit zijn rijke dichternatuur’²⁾.

1) Heeft p. 41 Walgrave wel goed gezien, waar hij denkt dat in de verzen uit ‘Kerkhofblommen’

Ha! wie weet hoeveel gevaren
die niet hebben uit te staan
die met peerden - God bewaar hen! -
die met hunne meesters gaan.

de kursief gedrukte passus zou terugslaan op het in Vlaanderen gemeenmondse spreekwoord: ‘Die met een peerd uitgaat, gaat met zijn meester uit.’ Zoals ik de plaats lees en versta betekent ze, met verwijzing naar 't volksgeloof dat Gezelle uitdrukkelik memoreert: hij zegende de paarden en zegende zichzelf met gewijd water, en verwittigde de dieren dat ze een lijk zouden wegbrengen, zulks om te beletten dat hij aan dezelfde gevaren zou blootstaan als zij die uitgaan met peerden, welke hun eigen meester naar 't graf brengen. Gaan zou hier dan in ἀπὸ ϰοινοῦ staan, welke konstruktie bij Gezelle vaak voorkomt.
P. 67 (voetnota) heeft Walgrave zich wellicht te gemakkelik aangesloten bij de opvatting van de uitgever der ‘Dichtwerken’ (1912), die 't gedicht ‘Weenen’ uit de ‘Dichtoefeningen’ (1^e uitg. p. 119) weert, onder voorwendsel dat Gezelle het oorspronkelik voor ‘Kerkhofblommen’ had geschreven. Men is vrij algemeen akkoord om aan te nemen dat ‘Kerkhofblommen’ vóór ‘Dichtoefeningen’ van de pers kwam. In Ch. Hen's ‘Journal de l'Imprimerie et de la Librairie en Belgique’ voor het jaar 1858 staan de ‘Kerkhofblommen’ niet aangekondigd. Ze komen er pas voor, als 2^e uitgaaf, in 1860 en verschenen trouwens bij een ander uitgever dan ‘Dichtoefeningen’. Men mag veronderstellen dat het kleine werkje (31 pagina's druk in de 1^e, 2^e en 3^e uitgaaf!), geschreven tussen 6 en 9 Mei 1858, en dat noch 10 Juni onder druk lag, naar de eigen bevestiging van Gezelle (‘Rond den Heerd’ II (1867) p. 150), hem een ogenblik is komen afleiden van zijn grote uitgaaf: zijn eerste bundel. Hiermee was de dichter echter al heel wat bezig: het prospectus waarmee dat werk werd aangekondigd is gedateerd 21 Maart 1858, en de opdracht, waarmeê de bundel zelf geopend werd, draagt als dagtekening 13 Mei 1858. Deze opdracht werd, blijkens mijn eksemplaar van de editio princeps, niet achteraf geschreven en dan, samen met het titelblad, gezet in een afzonderlik kwatern, nadat het eigenlike werk reeds was afgedrukt, zoals dat meer gebeurt. Het handschrift van de hele bundel zal dus, netjes en volledig afgewerkt, geheel drukvaardig naar de drukker zijn gegaan. En het natuurlikst lijkt me dat ‘Weenen’ er deel van uitmaakte. Zoals hij meer deed (cfr. de studie van R. Gaspard, in Dietsche W. en Belf. 1920, p. 141 vlg.) heeft dan de dichter, bij 't bewerken der ‘Kerkhofblommen’ een stuk dat hij afzonderlik had liggen, een twede maal te pas gebracht. Hiervoor geeft Walgrave zelf een argument aan de hand, door het bestaan te vermelden van een handschrift waarop het stuk ‘Weenen’ afzonderlik voorkomt, met de varianten die het vertoont in de 1^e uitgaaf van ‘Dichtoefeningen’. Zijn ook de varianten zelf geen bewijs voor de prioriteit van de tekst in ‘Dichtoefeningen’? Daar leest men: ‘Arme schaap! hoe moet het lijden door end door zijn herte snijden daer het blijft in barensnood’ - waarvan de verhalende ‘Kerkhofblommen’ hebben gemaakt: moest en bleef, wat in een lyries gedicht niet primair aandoet.

2) O.L.P. 7.

[p. 185]

Zijn boek is een rijke Gezelle-gave, en 't zal vermoedelik aan oorlogsomstandigheden te wijten zijn, indien voor zijn biografie, C. Gezelle er geen gebruik heeft van gemaakt.

Ook op andere plaatsen voelt men dat gebrek aan doorlopend gebruiken van voorhanden zijnde bronnen: hoe zou b.v.b., p. 160 vlg., in 't verhaal van de Brugse strijdjaren, dat alles kleuriger geleefd hebben en begrijpeliker geworden zijn, hadden we kennis gemaakt met dat Brugse wereldje van toen; de kleine en grote personaliteiten die daar de politiek voerden en de tegen Gezelle's ‘Jaar '30’ gerichte polemiek. Vaag is het zinnetje: ‘De dagbladpolemiek gevoerd door allerlei lasterpraatjes....’ (p. 161); een paar uittreksels uit een paar nummers van die schotschriften her en der zou de hele levensperiode heel wat beter belichten. En door dat gewild-vage, dat voorzichtig-algemene in de voorstelling, dat overdreven-bescheiden praten met halve woorden, blijven er noch heel wat vraagtekens staan: p. 98-99, 128 vlg., 145, 152 vlg., 157 vlg., geven enkel licht aan wie reeds ingelicht is, - elke lezer, die tegenover onze kleinsteedse toestanden vreemd staat, moet hierdoor verkeerde voorstellingen opdoen.

Daar bestond, toen Gezelle uit Roesselare naar Brugge kwam (oogst 1860) in die laatste stad een groep mensen, die met liefdevolle ijver werkten aan al wat de jonge, maar reeds in klerikale kringen beroemde dichter, zijn domein mocht noemen: aan Vlaamse oudheidkunde, kristelike arkeologie, folklore, kunstgeschiedenis, middelneder-

[p. 186]

landse letteren. Kanunnik Carton (1802-1863), de bekende uitgever der ‘Oud-Vlaemsche Liederen’ in de ‘Vlaemsche Bibliophilen’ was er de ziel en de leider van. Een andere groep, die 't gemeenschappelik programma van Gezelle en J.A. Alberdingk - Thym, van de Reichensperger's en Boisserée's, van de Wiseman's, Newman's en Manning's - het ideaal eener nieuw-kristelike Renaissance nl. - zocht te verwezenliken, had zich onder leiding van James Weale¹⁾ te Brugge vrij stevig georganiseerd en kon van 1863 tot 1873 een groots-aangelegd orgaan in het leven houden: ‘Le Beffroi, Revue d'Arts, héraldique, archéologie, 1863-1873’. Wat is Gezelle's verhouding geweest tot beide groepen, die hem, de levendig-belangstellende in kristene kunst en oudheidkunde, toch zo natuurlik moesten aantrekken; wat vooral tegenover de groep van James Weale, met wie Gezelle zeker reeds in 1862²⁾ vertrouwelik verkeer had en zeker bleef hebben tot Mei 1867³⁾. Heeft Gezelle deel gehad in de eerste jaargangen van ‘Le Beffroi’, waar meest alle bijdragen anoniem of pseudoniem verschenen? Een onderzoek naar de geschiedenis van dit rijke tijdschrift - waarin vooral twee bijdragen naar de Gezelle-hoek schijnen te wijzen - moge het uitmaken⁴⁾. Ten teken van geestelike gemeenschap werd, in de 1^e Jg. (I, p. 74) door een zekere P., de bespreking geleverd van drie werken die, uit die tijd, wel enes geestes kinderen mogen heten: Thym's ‘Volksalmanak voor Nl. Katholieken’ (waarin juist dàt jaar, 1863, Gezelle enige ‘West-Vlaemsche Dichtspranken’ had afgestaan), Thym's ‘Dietsche Warande’ (welke, blijkens deze bespreking, datzelfde jaar noch met ondergang was bedreigd, door gebrek aan belangstelling van Roomse zijde!) en Gezelle's ‘Gedichten, gezangen en gebeden. Een schetsboek voor Vlaamsche studenten in 16^o van 170 bladzijden, Brugge 1862, 2 frank’. De

1) Men weet dat deze James Weale, een uitgeweken Engelsman, van 1865 tot 1867 mede-uitgever was van Gezelle's ‘Rond den Heerd’.

2) cf. Brief aan P.P. Alberdingk-Thijm, Dietsche Warande en Belfort, 1902, I p. 173.

3) cf. Dequidt in ‘G.G. Leven en Werken’, p. 18.

4) Het zijn n.l. de artikelen van een zekere J. Sagette(?) ‘De la liberté de l'art chrétien’ (II, 89) en ‘Du Paganisme renaissant’ (III, 159). Gezelle schreef een flinke en gemakkelike franse pen, heeft zich zelfs, tot grote ergernis zijner vrienden, nu en dan aan franse verzen bezondigd, ter wille der fransgezinde burgerij met wie hij verkeer had. Een paar maal heeft hij meegewerkt aan ‘Le Muséon’ uit Leuven (cf. C. Gezelle o.l. p. 207). Nergens zo klaar als in deze bijdrage blijkt hoe ver Gezelle af stond van een wetenschappelijke taalbeschouwing

[p. 187]

bespreking - kon het anders dan een loftuiting zijn? - is tekenend voor de groep, die blijkbaar geheel eensvoelend was met Gezelle, op 't stuk ener neo-kristelike wedergeboorte: ‘Le mouvement littéraire flamand n'offre, depuis 1830, rien de très-décidément chrétien dans ses tendances; il est même empreint d'une certaine atonie religieuse qu'il tient peut-être de l'Etat dont il implore si servilement la protection. Mais hors de toute influence gouvernementale, il existe en Belgique comme en Hollande, même parmi les Flamands de France, un mouvement artistique et littéraire Flamand chrétien qui se dessine plus nettement à mesure que les communications internationales deviennent plus faciles. Conséquents avec eux-mêmes, les artistes et les littérateurs qui y participent s'inspirent des formes de la littérature et de l'art chrétien, sans en renier ni le fond ni les principes; ils croient que la seule beauté véritable est celle que fait resplendir le vrai. Comme manifestations de ce mouvement nous citerons les trois publications nommées en tête de cette notice.... Le 3^e ouvrage est un recueil de poésies dans le dialecte de la West-Flandre, de la plus grande originalité tant pour le fond que pour la forme. C'est le second de l'auteur, qui s'inspire aux sources les plus pures de la poésie véritablement et exclusivement chrétienne. Il a traité ainsi les sujets les plus divers sans en emprunter un seul à notre moderne romantisme, ce qui doit paraître un véritable tour de force aux yeux de la nuée de jeunes anacréons qui envahit aujourd'hui le champ de notre littérature’¹⁾. Een andere dan Gezelle kon niet beter zijn ideaal van toen - een verkristeliking van heel ons geestelik wezen - in zo weinig woorden samenvatten: en ware niet een paar nummers verder de bespreking van P.P. Alberdingk Thym's ‘Willebrordus’ met diezelfde initiaal P. ondertekend, ik aarzelde geen ogenblik om deze voor de bespreker te houden. Had immers, in een brief van begin Juli 1862, Gezelle hem niet bedankt ‘over de goedheid waarmede gij mij uwe pen ten dienste offert’?²⁾

1) Niet veel sympatieker luiden in een brief van Gezelle aan Van Oye (Vlaamsche Kunstbode 1906, p. 188) omtrent onze letterkunde van toen deze woorden: ‘Wat is onze (Nieuw-Belgisch-Vlaemsche-25 jaer! oude) litteratuur tenzij een aerdig iets, een handvol laet my zeggen artificieele bloemen, bijeengeflikt door eenthoeveel mannen zonder studie? Wat is ze toch anders al veel in der daed of tenzij jongfransch romantisme, Schwärmerei en Religiosität etc., in ongepaste Vlaemsche woorden, woorden ja, maar in geen Vlaemsche sprake?....’

2) D.W. en B. 1902 I, 72. ‘Zou het u dan weerd schijnen deze poging bij te staen, niets zou zukks beter kunnen doen dan een woord van u, 't zij in welk blad’. En verder: ‘Morgen zend ik een Exemplaar Schetsboek aan de Journal de Bruxelles.’

[p. 188]

Wat hier ook van zij, Gezelle stond, na zijn vertrek uit Roesselare, geenszins alleen in de Nederlanden, noch veel minder in Vlaanderen. De eerste Brugse jaren verdienen dan ook meer aandacht dan die C. Gezelle eraan besteedt: leest men zijn werk uit die jaren, hoofdzakelik zijn vooralsnoch beschikbare brieven, dan krijgt men geenszins de indruk van een ‘gebroken man’, zoals, met een greintje dramatisering, zijn verbitterde vrienden hem tot noch toe hebben voorgesteld. In een brief aan E. van Oye (4 December 1860) heet het: ....onder al die wisselvalligheden hebbe ik mij tot nu over het verzaken van vrienden, toch van goede vrienden, niet te beklagen gehad.... En hoe opgewekt, hoopvol, strijdlustig luidt dat schrijven van Aswoensdag 1861: ‘Wij groeien, Eugeen, wij komen kloek. Houdt vast aen al dat mij en u genegen is en doet voort. Ik voel van langst om meer mijnen roep in de wereld en, wederom: wij groeijen spijts alles....’ En 't zal wel geen gebroken man geweest zijn die, met een licht te begrijpen zelfgevoel en niet zonder een greintje preutsheid, de lijst van zijn hoge betrekkingen vlecht in een liefderijk schrijven aan dezelfde (S. Lievensavond, 1861): ‘Ik heb aen U gedacht, toen ik in de Londensche Wereld! rondreed met den Cardinael Wiseman en in zijn koetse, en had ik dan iemand kunnen bij mij tooveren, 't ware gij geweest. Aen u dacht ik bij Alberdingk-Thijm, bij Klaas Groth, bij Mr. Brouwers, bij Manning en zoo vele anderen....’¹⁾ En hiermee staan we volop in de grote vraag uit Gezelle's leven, de veel en te pas en te onpas besproken vraag van zijn lijden en zwijgen. De neef van onze dichter heeft loffelike pogingen gedaan om uit het verhaal der feiten, die niet steeds Gezelle's oversten en kollega's ere aandoen, de bitterheid van toon te weren en de scherpte van beschuldiging, waarop de verontwaardigde verwijten der beide Verriesten bvb. gedragen waren. Blijkbaar heeft hij gestreefd naar objektiviteit in de voorstelling der feiten en naar histories voelen in de interpretatie: toch wil het me lijken dat hij, de priester, niet zonder een apriorisme dat minder aangenaam aandoet in een werk van geschiedenis, de rol der hogere geestelikheid²⁾ per fas et nefas

1) cf. Vlaamsche Kunstbode 1906, p. 377, 379, - 1907, p. 71.

2) Aan de bisschoppelike administratie - zo goed als elk andere een harteloos, werktuigelik-fungerend raderwerk - moet, door Rooms en Onrooms, vrij van alle partijbedoelingen, het verwijt worden gericht dat ze voor een man, die inderdaad niet paste in het kader harer kleine kombinaties, noch in 't vroege noch in 't late van zijn levenstijd die vrijere en toch eervolle werkkring niet heeft kunnen vinden, waarin hij zijn grote, maar zeer speciale gaven had mogen ontwikkelen. Men noeme dat vervolging of kortzichtig onbegrip: eervol is het niet voor die administratie.

[p. 189]

zoekt te vermooien en te verbloemen, om een paar kollega's van de verongelijkte, met heel de schuld beladen, als zondebokken vóór zich uit te jagen. De liefde van de neef voor de heeroom maakt hem zelfs nu en dan onrechtvaardig tegenover al wie niet altijd en in allen dele met Gezelle akkoord is kunnen gaan: dat blijkt reeds p. 40 waar de arme leraar M. Carlier het ontgelden moet, hij die, in deze toch, zou ik menen, in een gewichtige zaak van inwendige disiplien, zijn professorsplicht doet tegenover een van zijn vrijere positie misbruik makende student; - p. 70 vlg. de leerlingen die niet ingenomen waren met het onderwijs van Gezelle noemt hij ‘boekstudenten, blokkers....’ en daarmeê kunnen ze het doen: maar daartegenover staat het oordeel van de bezadigde en met de Westvlaamse onderwijswereld op-en-top bekende Inspekteur Rommel¹⁾: ‘Ajoutons encore que, dans le principe, les élèves n'étaient pas unanimes dans leur enthousiasme pour Gezelle. Quelques uns, et non parmi les moins capables, disaient qu'ils regardaient leur année de seconde comme perdue, et qu'ils se rattraperaient en rhétorique....’ Zeer zeker heeft Caesar Gezelle het bij 't rechte eind waar hij, p. 76, de staf breekt over 't onderwijs van zijn oom, in die tijd en te dier plaatse: elk zaakkundig docent die het relaas hierover bij de oud-leerlingen van onze dichter heeft gelezen, moet, ondanks hun toon van dankbare verering, uit de meêgedeelde details, omtrent dat onderwijs een indruk hebben opgedaan van geïmproviseerdheid, eenzijdigheid, ordeloosheid en een volslagen gebrek aan metode. Daarin moeten we vermoedelik een der redenen zien, niet de voornaamste echter, van Gezelle's mislukken als leraar, en zulks ondanks zijn schrijven aan Van Oye (1 Juni 1860) - uit een tijd van inwendige akkalmie, toen vermoedelik Gezelle's tegenstanders, reeds zeker van de naderende overwinning, hem met rust lieten: ‘Ik voege bij, dat vele dingen hier veranderd zijn, dat mijne manier van leeren de overhand heeft, dat de grootste vijanden bekeerd zijn en dat het een geheel ander dingen is....’²⁾ Zwaarwichtiger gold tegen Gezelle het verwijt, dat hij, door zijn al te familiaire omgang met een deel zijner studenten, door zijn neiging tot ‘zwermen’ zoals een jongere tijdgenoot, E. de Gryse, dat later heeft genoemd³⁾, eerst de verdeeldheid bracht

1) Un Prêtre-Poète, p. 31.

2) Vlaamsche Kunstbode 1906, p. 298.

3) cf. C. Gezelle, o.l. p. 82.

[p. 190]

onder de studenten, daarna onder de leraars en aldus aan de tucht van dat zeer aanzienlik internaat gevaarlike kreuken gaf. Zijn er bepaalde feiten - C. Gezelle verhaalt al niet veel en dan noch op vrij verwarde manier - of gold het een algemene indruk van onbehagelikheid en ongemak, bewust of onbewust door Gezelle veroorzaakt? Wat hiervan ook zij, aan Gezelle's zuivere inzichten mag - en hieromtrent zijn de getuigenissen eensluidend - niet getwijfeld worden. Maar een inrichting als de Roesselaarse wordt met goede intenties alleen niet beheerd. En heeft Gezelle zelf niet al spoedig het gevoel gehad dat hij mis liep, en dus dat zijne kollega's het beter vóór hadden dan hij? Aan E. van Oye schrijft hij (1 Mei 1860), nadat dus reeds de slag gevallen was, die hem uit de klas van Poësis verwijderde, om hem noch enkel in een ondergeschikte positie aan het Roesselaars Seminarie verbonden te laten: ‘.... Ja ik moet, eilaes, en ik zeg het op heden dat ik dertig jaer bereike, bekennen dat ik dikwijls gedwaeld heb; brandende hoop op mijn vrienden en kinders heeft mij verdwaeld, geleed tot waer ik, eenen ongelukkigen keer op de wezentlijkheid uitgekomen ben en moeten zeggen heb.... ergo erravimus; de liefde heeft mij doen dwalen, tot verre van mijzelven weg, voor anderen ten bate en ten voordeele, en zoodanig gedwaeld heb ik, dat ik zelve den loon niet en mag smaken nu, van de zoete zekerheid te overpeizen dat gij gelukkig, goed en op den rechten weg zijt....’¹⁾ Is dat misschien niet de bittere zelfbekentenis dat zijn metode van opvoeding, gesteund uitsluitend op liefde en vertrouwen, in een zoo gemengd milieu als een internaat, faliekant was gelopen, en dat de metode van de sterke hand en de strakke regel veiliger werkt? Mag men wellicht niet denken dat, onder zulke omstandigheden, Gezelle zijn heengaan uit Roesselare zal hebben gevoeld als een verlossing, en zijn nieuwe werkkring te Brugge ingetreden is met een hoopvolle, jonge geestdrift waarvan op menige plaats van zijn bekende briefwisseling, op heel zijn medewerking aan Vleeschouwer's ‘Reinaert de Vos’ de herkenbare stempel gedrukt staat? Een voorbijgaand gevoel van ontgocheling, zich niet te hebben kunnen aan passen in een milieu waar hem zijn oversten hadden geplaatst, zal Gezelle wel hebben gekend: maar dat is noch heel wat anders dan dat hulpeloze, radeloze gevoel van verslagenheid, gebrokenheid, ontmoediging waarvan zijn vrienden spraken en dat zijn ‘zwijgen’ zou moeten verklaren: looking on himself as a castaway broken and lost²⁾.

1) Vlaamsche Kunstbode 1906, p. 297.

2) C. Gezelle o.l. p. 123.

[p. 191]

Na korte jaren trouwens zou blijken dat de dichter ook in zijn nieuwe werkkring - het onderrektoraat en leraarschap aan het Engels Seminarie - zich niet wist te behagen. Het feit dat een zijner oud-leerlingen aldaar, een zekere Bonte, later in zijn oude dag het priesterkleed heeft afgelegd, is geen voldoende reden om zijn getuigenis inzake Gezelle's beheer van 't Seminarie te informeren; hier vinden we dezelfde verwijten terug die ons ook, van elders, uit de Roeselaarse tijd bekend zijn: ‘wat mij meest van al tegen stond, was de partijdigheid van den ondervoorzitter Guido Gezelle, die wel een goed dichter was, maar tegelijkertijde weinig geschikt om een gesticht te besturen. Een zeker getal leerlingen waren zijn lievelingen en hij ontving ze vertrouwelijk op zijn kamer. De ander waren verdacht en verstoken. Zulke handelwijze verdeelde het seminarie in twee partijen, die malkander noode zagen....’¹⁾ Ook hier moesten de oversten ingrijpen door de weinig-handelbare titularis een andere plaats te bezorgen: Gezelle werd Kapelaan 11 Oktober 1865. De reden die C. Gezelle geeft (p. 263) is niet de ware: het Seminarie was niet afgeschaft: immers deze instelling bleef tot 1873 voortbestaan, onder gewijzigde leiding, zoals Al. Walgrave bewijst²⁾ door het noemen van man en paard.

De grote moeilikheden en het diep-invretend leed wachtten pas de nu 35-jarige priester in zijn derde betrekking. Een deel daarvan wordt door C. Gezelle uitvoerig en zelfs met een nutteloze omhaal van bizonderheden verteld: het wedervaren nl. van de argeloze, onpraktiese, geheel in geleerde arbeid en zielenijver verloren priester met een dienstbode, die, door hare buitensporige verkwistingen op zijn naam en haar drinkzucht, de eigen reputatie van haar meester gevaarlijk in opspraak bracht. Zeer oppervlakkig, onduidelik, kleurloos is daarentegen het verhaal van Gezelle's aandeel in de Brugse politiek. Mogen we De Flou's Levensbeschrijving - wier zwaartepunt vooral in deze jaren ligt - geloven³⁾, dan zijn de bitterheden, die hem op een gegeven ogenblik geheel dreigden te overrompelen, vooral daaruit voortgevloeid.

Zodat heel die eerste periode van Gezelle's levensstrijd, voor zover de gekende feiten ons toelaten te oordelen, als volgt kan

1) Ibid p. 263.

2) Cf. zijne grondige, verdiend-afbrekende, hoewel onvoldoend het goede en nieuwe waarderende bespreking van C. Gezelle's boek in Dietsche W en B. 1919, p. 187 vlg.

3) Versl. en Med. Kon. Vl. Akad. 1901, p. 279 vlg.

[p. 192]

worden samengevat: een rijk, weelderig opbloeiend dichtergemoed, dat zich moeilik weet aan te passen aan een van buitenaf hem opgelegde levenstaak, en dat, van de ene ontgocheling in de andere, tenslotte de gedeeltelike ineenstorting van zijn ideaal beleeft. Wat is hierbij het aandeel geweest van de menschen? Ik ben niet de eerste om erop te wijzen, dat ook C. Gezelle tegenover Gezelle's tegenstanders noch nutteloos en onrechtvaardig scherp is in zijn oordeel. Zelfs de medestanders van de Meester gaan niet altijd vrij uit, wanneer zij, in een of ander punt, het met hem niet konden eens zijn!¹⁾ Wat de tegenstanders betreft: hoe mêedogenloos is onze geschiedschrijver voor Mr. van Hove (p. 111) en welke onedele motieven van nijd en afgunst en andere onkristelike en onstichtelike gevoelens worden deze mede priester in de schoenen geschoven! Hatelik, en de pen van C. Gezelle onwaardig, acht ik de voetnota op p. 252: in de dood altans had Van Hove zo niet op de eerbied, dan ten minste op de kristelike liefde van een mede-priester recht. De geschiedenis trouwens stelt ook hier Walgrave tegen C. Gezelle in 't gelijk, waar de eerste²⁾, op grond van onbetwistbare gegevens, Van Hove vrijpleit van Caesar's beschuldiging: hij was nl. zo weinig Vlaamsvijandig, dat hij als Nederlands kanselredenaar een goede faam genoot³⁾, als leeraar gevierd werd door niemand minder dan K. de Gheldere, een van Gezelle's ‘Speïsten’. Maar wat hem, buiten de hoger besproken oorzaken van administratieve en pedagogiese aard - en hier stond hij als Rektor van het Seminarie met volle verantwoordelikheid! - van Gezelle verwijderde, was, tegenover diens ‘partikularistiese’ strekking, zijn voorkeur voor de opvattingen van David, die de algemeen-Nederlandse taaleenheid door Gezelle's streven in gevaar meende te zien.

En zo zal, op menig punt, de volgende biograaf van Gezelle, feiten en personen in een meer histories licht behoeven te zien en te beoordelen, dan blijkbaar het hart en het bloed in C. Gezelle hebben gedoogd.

Vilvoorden.

Frank Baur.

Wordt vervolgd.

1) cf. C. Gezelle o.c. p. 177, 266 vlg.

2) Dietsche War. en B. 1919, p. 189-190.

3) cf. Lettervruchten van 't genootschap Met Tijd en Vlijt, Verslag over 't jaar 1875. P.P. Alberdingk - Thijm, Spiegel van Nederlandsche letteren III, p. 358. Leuven 1879.