De Nieuwe Taalgids. Jaargang 14

[p. 152]

Boekbeoordelingen.

A.C. Bouman. Bijdrage tot de syntaxis der ‘dat’-zinnen in het Germaansch. Electrische drukkerij L.E. Bosch en Zoon, Utrecht 1918. (Utrechts proefschrift.)

Zoals de schrijver in zijn inleiding zegt, worden in deze studie de dat-zinnen van het Middelnederlands in hun volle omvang onderzocht; vooraf echter gaat een kritiese beschouwing van wat verschillende geleerden over de soortgelijke zinnen, voornamelik in het Goties en Oudsaksies, hebben beweerd. In het volgende geven we enige opmerkingen over schrijvers resultaten betreffende het Middelnederlands; van zijn konklusies aangaande de oudgermaanse stippen we slechts enkele punten aan. Het eigenlik zinverbindend woord in het Goties was ei; het woord thatei werd nog in zijn bestanddelen gevoeld. De parallel met Westgermaans that gaat daarom niet op, omdat ei, eigenlik een locativus singularis van het pronomen demonstrativum, oorspronkelik steeds tot de nazin zal hebben behoord en terugwees naar de hoofdzin, terwijl that, eigenlik de accusativus singularis van (een ander) pronomen demonstrativum, oorspronkelik in de hoofdzin moet hebben gestaan en gevolgd werd door een paratakties aansluitende nazin, die als een bijstelling van dit that is te beschouwen. Dat de bijzin bij ons de geïnverteerde woordoorde vertoont, is als een soort differentiëring te verklaren: de woordorde van de bijzin, zoals wij die kennen, was oorspronkelik ook voor de hoofdzin mogelik. Een ander belangrijk punt is, dat het van den beginne aan niet nodig is geweest om de psychologies ondergeschikte, in parataktiese vorm aan de hoofdzin aansluitende zin, door het pron. dem. voorlopig aan te duiden; dat dus de ondergeschikte zinnen zonder voegwoord even oud of ouder zijn als die met voegwoord, terwijl overeenstemmend hiermee moet worden aangenomen dat zinnen met that... that (nl. aanwijzend that in de hoofdzin, gevolgd door het voegwoord that) jonger zijn dan zinnen met het voegwoord alleen. In dit that... that hebben we dan gedeeltelik wèl een parallel met. got. thatei.

Tevens is in het oog te houden dat de Westgermaanse konjunktief (niet de gotiese optatief) de aanwijzer van afhankelikheid is. Of dit

[p. 153]

systeem ouder is dan de aanwijzing door that, is niet na te gaan; in het Westgermaans hebben beide gelijke rechten.

Wat het Middelnederlands betreft, behandelt de schrijver achtereenvolgens de zgn. substantiefzinnen (die het leeuwendeel hebben), de konjunktie als index van de afhankelike zin, zinnen met dat die tot nadere bepaling dienen van een begrip in de hoofdzin, aanduiding door de dat-zin van allerlei betrekkingen tot de voorzin, en verschillende merkwaardige konstrukties die in het voorafgaande niet ter sprake waren gekomen.

Door de specialisering van zijn onderzoek is hij er meermalen in geslaagd een welkome aanvulling, c q verbetering te geven op het Mnl. Wdb., het Ndl. Wdb. en op Stoett's Syntaxis.

Opzettelik wordt bij de substantief-zinnen o.a. de oratio obliqua behandeld. De verschillende middelen waarover onze taal hierbij beschikt: het voegwoord, de consecutio temporum, de persoonsverschuiving, de konjunktief, de inversie, kunnen gezamenlik voorkomen en doen dat ook in den regel in het Middelnederlands, maar de jongere taal schijnt met het gebruik van die middelen steeds zuiniger te worden, zodat er in een Engelse zin I say I will go geen enkele uiterlike aanwijzing van de oratio obliqua meer over is; geen enkele uiterlike, en toch zal men hier de hypotaxis voelen, waarom schrijver in zulke gevallen van een psychologiese oratio obliqua spreekt. M.i. had hij hier gerust ook het Nieuwnederlands kunnen noemen: een zin Ik zeg ik kom staat onder omstandigheden met het gegeven Engelsche voorbeeld gelijk. Toch zou men het ontbreken van pauze, die wel aanwezig is in een uiting als oratio recta bedoeld (Ik zeg: ‘Ik kom’) als een, zij het negatief, middel om de oratio obliqua aan te duiden kunnen beschouwen. Trouwens schrijver maakt een soortgelijke opmerking op blz. 64 waar hij zegt: ‘Uit een logisch (of bedoelt hij psychologies?) oogpunt is dus een oratio obliqua denkbaar, die zich over een hoofdstuk van een boek uitstrekt, dat begint met de woorden: “Toen vertelde hij”, mits de lezer zich steeds voor oogen houdt dat het werkelijk de woorden van een aangehaald spreker zijn.’ Overigens zouden wij wel zijn gebaat als hij een scherpere difinitie had gegeven van wat men, of altans van wat hij onder oratio obliqua verstaat. Belangrijk is echter dit hoofdstuk, trouwens de hele studie, door de nauwkeurige beschouwing waaraan tal van plaatsen uit Middelnederlandse auteurs worden onderworpen, en door de rangschikking waardoor schrijver ons vergelijkenderwijze tot het inzicht in de konstruktie van zeer samengestelde zinnen brengt.

Onder de plaatsen die hij onderzoekt trekken vooral de aandacht

[p. 154]

de zinnen met neware... dat en maar (waarbij de mogelikheid van nog een ander ontstaan van ons voegwoord, nl. uit meer, wordt geopperd), het ontstaan van dan = maar en de behandeling van dat-zinnen, voorafgegaan door een zinsdeel dat de nadruk vereist. (Hierbij had kunnen gewezen worden op het voortbestaan van de bedoelde konstruktie en uitroepende zinnen als Een weer dat het was! Lopen dat hij deed!)

Enige opmerkingen, al lezende gemaakt, mogen hier nog een plaats vinden.

Bij de bespreking van de vorm van dat had gememoreerd kunnen worden dat het aanwijzend voornaamwoord ook datte kan luiden, maar dat die vorm (voor zover ik zie) aan het voegwoord niet eigen is, zeker een gevolg van minder nadruk. - In de schrijfwijze van Bredero da ge naast dagge en dgl., vergeleken met die van De Bo dagge enz., zie ik een, alleen voor het schrift geldende, rationalistiese oplossing van de sandhi, dus niet een bewijs van de historiese wording van dit verschijnsel: alleen het voorkomen van de uitspraak dagge kon Bredero brengen tot het ontleden in da ge. - Niet duidelik is mij geworden, wat de schrijver met inversie bedoelt. Op blz. 63 zegt hij: ‘Wat men eigenlijk onder inversie te verstaan heeft is, voor zoover ik weet, nooit voldoende onderzocht.’ Maar hij had voor zijn doel moeten definiëren. Op blz. 46 en ook op blz. 63 noemt hij inversie onze afhankelike woordschikking, dus een volgorde onderwerp - verschillende zinsdelen - persoonsvorm. Maar op blz. 133 wordt er mee bedoeld de woordschikking van een meedelende zin die met een ander zinsdeel dan het onderwerp begint, waardoor het onderwerp na de persoonsvorm komt. - De konklusie dat we het voegwoord dat in een middelnederlandse konstruktie als In die zantzee dat si versmoorden als index van een afhankelike periode moeten beschouwen omdat wij zouden zeggen In de zandzee versmoorden zij gaat, ook afgezien van het bovenstaande, m.i. niet op. - Een konstruktie Ik bleef thuis om ik was niet lekker, door schrijver uit sommige streken van Gelderland gememoreerd, is mij ook uit Zuidhollandse omgeving bekend. Daarnaast in kindertaal: Ik neem de stoel om ik er bij wil klimmen met afhankelike woordschikking, wat contaminatie zal zijn. - Op blz. 133 lijkt de bekende plaats uit Maerlant's V Vrouden Salige ogen dat gi saget ten onrechte geciteerd. We hebben hier toch een uitroep, te vergelijken met de op blz. 152 aangehaalde, als Acharme dat ic ie was geboren. En is dat in zulke uitroepen niet causaal? In ieder geval staat salige ogen enz. niet op één lijn met Om hout dat si ginghen, waar de op de voorgrond ge-

[p. 155]

plaatste woorden logies een zinsdeel zijn van de volgende dat-zin. - Waarom Verdam's vergelijking, op blz. 113 aangehaald, ‘geheel mank gaat’, had wel nader mogen worden toegelicht. Evenzo dat men ‘geen wegvallen van een zinsdeel als b.v. ic hoop’ behoeft aan te nemen (blz. 152); in verband hiermee zouden we gaarne schrijvers mening over de ellips duideliker hebben vernomen (blz. 155 vlg.).

Als eindoordeel kan men niet anders konstateren dan dat Dr. Bouman in zijn proefschrift een degelik werk heeft gegeven dat een ferme bijdrage levert voor de geschiedenis van onze syntaxis.

D.C. Tinbergen.