De Nieuwe Taalgids. Jaargang 13

[p. 161]

Het purisme van Simon Stevin.

Het klassicisme der Renaissance en de kultuuridealen van het Humanisme hadden beide tot noodzakelik gevolg een algemene belangstelling in de volkstaal. De Renaissance verhief en beperkte het Latijn tot zijn klassieke zuiverheid: voor levende taal werd het derhalve ongeschikt. Het Humanisme droomde van een algemene kultivering der mensheid; het wilde de wetenschap populariseren, de kunst brengen tot het volk, en was hiertoe van zelf aangewezen op het gebruik van de nationale taal. Ja, die taal zelf moest óók worden gekultiveerd, opgevoerd tot steeds hoger graad van volmaaktheid, opdat de nieuwe mensheid een middel tot gedachte-uiting zou bezitten, dat in fijnheid en zuiverheid de klassieke talen nog overtrof.

In onze Nederlandse beschaving van de 16^de eeuw openbaart zich hetzelfde verschijnsel. De volkstaal wordt het voorwerp van de grootste belangstelling. Men wil ze opheffen, kultiveren. Van verschillende kanten gaat men ze bewerken. Allereerst trekt het uiterlik kleed van het geschreven woord, de spelling, de aandacht, en spellinghervormers treden op. In 1581 verschijnt de ‘Nederduitse Orthographie’ van Pontus de Heuiter.¹⁾ H.L. Spieghel zet een hele grammatika in elkaar, de ‘Twespraeck van de Nederduitsche Letterkonst’ (1584). Plantijn en Kiliaen wijden hun aandacht aan de woordenschat en brengen hun bekende woordenboeken tot stand. En eindelik zijn er ook, die, onder de indruk van het grote aantal barbarismen in onze taal, zich opmaken al die ingeslopen vreemdelingen te verdrijven.

Dit puristies streven, om geen andere dan ‘zuiver’ Nederlandse woorden te gebruiken, ontmoeten we allereerst bij taal- en letterkundigen als Jan van de Werve, Coornhert, De Heuiter en Spieghel. Maar het beperkt zich volstrekt niet tot hen. Door onze algemene litteraire en wetenschappelike kultuur loopt van het midden der 16^de tot dat der 17^de eeuw een stroom van purisme. Hooft als geschied-

1) Zie hiervoor en voor het voorafgaande uitvoeriger Dr. C.G.N. de Vooys, Pontus de Heuiter, een taal- en spellinghervormer uit de zestiende eeuw. (De Nieuwe Taalgids XI, 1 v.v.).

[p. 162]

schrijver en prozaïst gaat al heel ver in deze richting. Ook andere geleerden trachten van ‘vreemde smetten’ vrij te komen en voor hun wetenschappen een Nederlandse terminologie te maken. Zo doet Hugo de Groot in zijn rechtsgeleerde werken. Zo Simon Stevin in zijn verschillende wiskundige en andere geschriften.

Over het purisme van deze laatste wil ik in de volgende bladzijden iets mededelen.

Simon Stevin werd omstreeks 1548 te Brugge geboren. Reeds jong ging hij in de handel, werkte in Antwerpen en Brussel, reisde daarna in verschillende landen van Noord-Europa en vestigde zich bij zijn terugkomst in Noordelik Nederland. Hij werd, zoals bekend is, leermeester en vertrouwde van Maurits, die zijn wiskundige en techniese bekwaamheden zeer hoog schatte, hem benoemde tot ingenieur van de waterstaat en later tot kwartiermeester-generaal. Hij hield zich bezig met allerlei wetenschappelike onderzoekingen op het gebied der wiskunde, mechanika en wat daarmee verband houdt, en legde de resultaten van die onderzoekingen neer in een reeks geschriften.

In 1586 verscheen zijn De Beghinselen der Weeghconst, De Weeghdaet en De Beghinselen des Waterwichts.¹⁾ In 1590 schreef Stevin Vita Politica, het Burgherlick Leven.²⁾ In 1608 verscheen een groot werk in vier delen, n.l. ‘Wisconstige Gedachtenissen, Inhoudende t'ghene daer hem in gheoeffent heeft den doorluchtichsten Hoochgheboren Vorst ende Heere, Maurits, Prince van Oraengien, etc.’ (Leyden 1608). Het werk bevat vijf boeken, waarvan het eerste handelt over het ‘Weereltschrift,’ het tweede over de ‘Meetdaet,’ het derde over de ‘Deursichtighe,’ het vierde over de ‘Weeghconst’ (dit was in 1586 reeds afzonderlik uitgegeven) en het vijfde over

1) Ik maakte gebruik van een exemplaar, waarin deze drie bijeengebonden zijn in één band. De titels zijn: 1. De Beghinselen der Weeghconst beschreven duer Simon Stevin van Brugghe (Leyden, Plantijn, 1586). 2. De Weeghdaet beschreven duer Simon Stevin van Brugghe (Leyden, Plantijn, 1586). 3. De Beghinselen des Waterwichts beschreven duer enz. Aan het laatste is nog toegevoegd: Anvang der Waterwichtsdaet beschreven duer enz. Het eerste is opgedragen aan keizer Rudolf II, het tweede aan de burgemeesters en regeerders der stad Neurenberg, het derde aan de ‘Staten der Vereenichde Neerlanden.’ In een woord aan de lezer zegt de schrijver, dat Archimedes maar Grieks schreef en hij Nederlands en dat hij dus veel voor heeft. Immers, de Nederlandse taal is veel korter en duideliker dan de Griekse. Die geen Nederlands kent, moet het leren.

2) Het werd eerst in 1611 te Delft uitgegeven.

[p. 163]

‘Ghemengde Stoffen.’ In 1617 verschenen Castrametatio en Nieuwe maniere van sterctebou door spilsluysen.¹⁾

Toen Simon Stevin in 1620 stierf, lag er nog heel wat in portefeuille. Dit werd door zijn zoon Hendrick Stevin in 1649 uitgegeven, onder de verzameltitel: ‘Materiae Politicae, Burgherlicke Stoffen, vervanghende Ghedachtenissen der Oeffeninghen des Doorluchtichsten Prince Maurits van Orangie etc., beschreven deur Simon Stevin van Brugge, superintendent van zijne Finance, Quartiermeester Generaal van 't Leger, etc. En uyt sijn naegelate Handschriften by een gestelt door syn soon Hendrick Stevin, Heere van Alphen, etc.’ (Leyden, z.j.).²⁾ Dit werk handelt over de bouw en de inrichting van steden, over ambtenaren en gezanten, over krijgsvolk en oorlog, over domeinen en vorstelike boekhouding.³⁾

De eigenaardige taalbeschouwing van Stevin kunnen we leren kennen uit zijn lofrede op de Nederlandse taal, die we in het begin van de Beghinselen der Weeghconst vinden onder de titel: ‘Simon Stevins Uytspraeck van de weerdicheyt der duytsche tael.’

Er gebeuren in de natuur geen wonderen, zo begint hij zijn betoog, maar van sommige verschijnselen kennen we de oorzaken niet, en die verschijnselen noemen we wonderen. Zo'n wonder nu heeft de natuur ook gewrocht, toen zij onze voorouders hun taal liet maken: wij kennen n.l. van dit kunstig werk de oorzaken niet. Een noodlottige verblindheid moet men het echter noemen, dat velen er geen oog voor hebben, hoezeer deze taal boven andere uitmunt. En waar de schrijver in deze taal de weegkunst wil behandelen, waarvan men de diepzinnige eigenschappen in een gebrekkige taal onmogelik weergeven kan, wil hij eerst over deze voortreffelike taal zelf iets in het midden brengen.

Allereerst over haar oudheid. De ‘Duytschen’ - dat zijn dan hier de Germanen in het algemeen en de Nederlanders in het biezonder - zijn in overoude tijden een zeer machtig geslacht geweest. Door

1) Volledige titels: Castrametatio, Dat is Legermeting, beschreven door Symon Stevin van Brugge (Rotterdam 1617). Nieuwe maniere van sterctebou door spilsluysen, beschreven door Symon Stevin van Brugge (Rotterdam 1617). Beide zijn opgedragen aan de Staten-Generaal.

2) De opdracht van Hendrick Stevin aan Willem II en Johan Wolfert van Brederode, heer van Vianen, is gedateerd 1649.

3) Eerst in onze tijd werd nog in handschrift gevonden en uitgegeven: S. Stevin, ‘Van de spiegeling der singconst’ et ‘Van de molens.’ Deux traités inédits. Réimpression par Dr. D. Bierens de Haan. (Amst. 1884).

[p. 164]

oorlogen, korruptie en soortgelijke oorzaken zijn ze echter in een staat van wildheid gekomen, en deze heeft geduurd tot de tijd van Julius Caesar. Toch is er in die wildheidsperiode nog iets van de oude grootmoedigheid, rechtvaardigheid en getrouwheid overgebleven, zoals ook Tacitus getuigt. Na de tijd van Caesar is er weer een langzame vooruitgang gekomen en zijn de Germanen meer en meer de beheersers van Europa geworden, die zij op dit - d.i. Stevins - ogenblik zijn.

Deze bewering wordt als volgt bewezen. De Gallen - dat zijn de Fransen - waren oudtijds een machtig volk: zij hebben immers Griekenland, Italië en Spanje veroverd. Nu moeten deze Gallen òf vroeger Nederlands gesproken hebben òf deze taal altans hoog hebben geëerd, zoals zij nu het Latijn eren. Want Nederlands w wordt in het Frans gu uitgesproken, en deze gu is a.h.w. een gewestelike variatie van de w: vergelijk bijv. want (handschoen) en guant, wesp en guespe, (be)waren en guarder, enz. Na de zoeven genoemde staat van wildheid der Nederlanders kunnen de Fransen die woorden niet hebben overgenomen, want toen hadden ze alleen maar oog voor het Latijn. Tijdens die wildheid ook niet, want zo'n machtig volk neemt natuurlik geen taal over van wilden. Dus de overname moet gebeurd zijn vóór die periode, in een tijd, toen elk volk het oog op de Nederlanders had gericht.

Daar komt nu nog bij, dat de Nederlandse taal zich vroeger nog veel verder uitstrekte. Want ook de Spanjaarden zijn òf Nederlanders geweest òf hebben hun taal naar de Nederlandse gevormd: vgl. guante, guardar. Zelfs in Azië hebben reizigers streken ontmoet, waar een soortgelijke taal als te Trier werd gesproken.

Dit alles wordt sterk bevestigd door het kunstige der Nederlandse taal. Taal moet gedachte weergeven. Is nu de gedachte kort, dan moet ook de taal kort zijn. Dit kan het best, ‘duer ynckel saken met ynckel gheluyden te beteeckenen.’

Een tweede eisch van een goede taal is, dat ze ‘de t' saemvoughing bequamelick lijden’ moet. En eindelik moet er een overredende kracht in haar woorden zitten: ze moet ‘den Hoorders heftelick beweghen tot des sprekers voornemen.’

Om aan te tonen, dat het Nederlands aan de eerste eis voldoet, geeft de schrijver een lijst van 742 éénlettergrepige praesensvormen van werkwoorden in de eerste persoon enkelvoud tegen slechts 5 Latijnse en 45 Griekse. En de laatste zijn ook nog samengetrokken. Daarna een lijst van 1428 éénlettergrepige ‘namen, bijnamen, voorsettinghen, etc.’ tegen 158 Latijnse - doch deze zijn ‘tot de tsaemvoughing onbequaem’ - en 220 Griekse.

[p. 165]

Ook hebben de Nederlanders het volmaakte getroffen in de namen der letters, ‘die sy al met eensilbighe gheluyden noemen, t'welck voorwaer d'uyterste volcommenheyt naerder is dan de contrari.’ In het Grieks en Hebreeuws zijn echter de meeste namen van letters lang. Wel is waar zijn ze ook in het Latijn kort, maar hierin hebben de Latijnen de Nederlanders nagevolgd. Niet omgekeerd, want de Latijnen hebben van nature neiging tot lengte: zij maken van angst anxietas, van kaas caseus, van beest bestia, enz.

We zien, dat de schrijver hier terecht verband ziet tussen deze Nederlandse en Latijnse woorden, maar dit verband - zoals ook de Twespraeck doet - juist in averechtse zin opvat.

Is, zo luidt nu de konklusie, het Nederlands volmaakter dan het Grieks en Latijn, dan is het zoveel te meer verheven boven Italiaans, Spaans en Frans, die ver beneden de klassieke talen staan.

Ook aan de tweede eis voldoet het Nederlands in biezondere mate. De samenstelling is van veel belang, ‘overmidts der dinghen namen daerduer oock haer corte bepalinghen sijn.’ De kunst van samenstelling verstaat het Grieks beter dan de andere talen, doch het Nederlands overtreft het Grieks hierin weer ver. In die taal kan men, om een sterk voorbeeld te nemen, zelfs water en vuur verbinden: als men spreekt van watervuren naast turfvuren e.d., dan verstaat men dit woord, ook al hoort men het voor het eerst. Het laatste deel van de samenstelling voelt men onmiddellik als het hoofdwoord, het eerste als een bijbepaling, zoodat men duidelik onderscheidt bijv. putwater en waterput.

Dat de Nederlandse taal geschikt is om ‘de consten te leeren,’ toont de auteur met eigen voorbeeld aan, door in die taal de weeghconst te beschrijven. Immers, daarin komen termen voor, die men in geen andere taal kan maken.

Eindelik bezit het Nederlands een grote overredingskracht. Het gevaar is hieraan verbonden, dat door die kracht de schare licht tot oproer kan worden gebracht. Het is daarom te wensen, dat alleen zulke redenaars optreden, die dit machtig wapen hanteren in het belang van het land.

Tegenstanders zullen zeggen, zo besluit de schrijver, dat de Nederlandse taal zoo moeielik is te leren. Maar is dat dan een teken van haar minderwaardigheid? Immers juist het tegendeel!

Later, in de Wisconstige Gedachtenissen (1608), komt Stevin nog eens op zijn geliefd onderwerp terug. En wel in verband met zijn betoog, dat er in oude tijden een periode moet geweest zijn, waarin

[p. 166]

de mensheid het zeer ver in allerlei wetenschap had gebracht, en dat die kennis later weer voor 't grootste deel verloren gegaan is. Hij noemt die periode de ‘wijsentijt,’ de tijd der wijzen. Tans moeten we trachten, die tijd terug te krijgen. Daartoe is nodig het gebruik der eigen taal, die zelfs boven het Grieks uitmunt in geschiktheid om er de wiskunde in te beschrijven, en die ook een produkt uit de ‘wijsentijt’ is. Haar voortreffelikheid zit vooral in de kortheid. Haar meersilbige woorden zijn òf eigennamen van mensen, plaatsen, enz. òf door onwetendheid ontstaan: in plaats van op z'n Noordhollands te zeggen vaer, moer, sus, broer, heet het nu vaak vader, moeder, suster, broeder, terwijl sommigen daar nog een e aanhangen: vadere, enz.

Een aardig staaltje van de etymologie van Stevin is het volgende: ‘Mettet woort steerooghen, verstaen wij als kennelick is, seer ernstelick sien, of de ooghen erghens op seer vlietelick slaen, maer onder alle dinghen daermen d'ooghen vlietick op slaen moet, om te sien t'ghene men begheert, soo en weet ick gheen daert noodigher valt dan op de sterren, alsmense by daghe sien wil, de son boven den sichteinder wesende, want soomender niet gheduerich op en blijft siende, of bequamen tuych te hulp en neemt, t'ghesicht eens daer afghekeert sijnde, t'can licht ghebeuren datmense voor datmael niet weder int ghesicht en crijcht, ghelijck ick metter daet bevonden heb. Nu dan deur het sien, of het ooghen op de sterren, d'alder scherpste en ernstichste ooghing ghebeurende die ons te vooren comt, soo is het woort steerooghen met goede reden daer uyt ghetrocken. En vervolghens soude daer uyt moghen besloten worden, dat de Duytschen eertijts dapper sterooghers gheweest hebben.’

Al is deze laatste konklusie getrokken uit een fantastiese woordverklaring, ze versterkt toch even de gedachte, dat het - bij de onzekerheid van vele etymologieën - altijd een gevaarlik werkje blijft, tot de oude kultuur van de dingen te besluiten, enkel afgaand op woorden, zonder dat naast de ‘Wörter’ kennis van de ‘Sachen’ komt.

Ten slotte stelt de schrijver nog de vraag, waar het beste Nederlands wordt gesproken. En hij geeft als zijn mening te kennen - waaruit wij het overwicht van het Noorden vernemen - dat nergens de éénsilbigheid zó volkomen en de taal zó zuiver is als in Noord-Holland. Bedroevend is het, dat de Noord-Hollanders vaak hun eigen taal plat noemen en anderen, die door de handel bij hen zijn komen wonen, gaan navolgen. Hiermee wordt blijkbaar gedoeld op de invloed van het Brabants.

De schrijver berust dan in het onvermijdelike: ‘Doch alsoot met gheen ghewelt te beletten en is, men moetet sijn loop laten hebben.’

[p. 167]

Deze hoge gedachte van de ‘weerdicheyt der duytsche tael’ vindt in de werken van Stevin over wiskunde en daaraan verwante vakken haar praktiese toepassing. Alleen in het geschrift over het boekhouden kan hij, om redenen aan de praktijk ontleend, de vreemde termen niet missen. Maar in zijn andere werken bedient hij zich uitsluitend van Nederlandse woorden. Daar hij hierdoor genoodzaakt is, tal van nieuwe Nederlandse woorden zelf te maken, en de mogelikheid dus bestaat, dat men die onjuist zou opvatten, schrijft hij voor zijn geleerde lezers in margine de Latijnse termen. Ook minder gebruikelike Nederlandse woorden verklaart hij door hun Latijns aequivalent. In het Burgherlick Leven, in een voorwoord aan de ‘Goedwillighe Leser,’ betreurt hij het, dat de stand van zaken zo is, maar hij moet rekenen met de werkelikheid: ‘wij sullen ons ghevoughen nae 't gheval des teghenwoordigen tijds, stellende inde canten der volghende bladeren, neven sommighe goedt Duytsche woorden, haer ergher ghewonelicke Grieksche endt Latijnsche.’

Om een indruk te geven van deze puristiese werkzaamheid van Stevin en de invloed daarvan op onze taal, laat ik hieronder een aantal van deze in margine verklaarde woorden volgen. De lijst is niet volledig, maar bevat wel de grote meerderheid der bedoelde woorden, die voorkomen in de hierboven genoemde werken. Bij de indeling ga ik uit van de volgende gedachten: 1. Als Stevin een Nederlands woord in de rand verklaart door een vreemd, dan beschouwt hij het vreemde als het meest gangbare. Zijn puristies streven is, juist het omgekeerde tot stand te brengen. 2. De Nederlandse woorden, die hij in de tekst gebruikt ter vervanging van de meer gangbare barbarismen, zijn òf bestaande woorden òf door hem gemaakte neologismen. 3. De woorden, die ook bij Kiliaen voorkomen, beschouw ik als bestaande Nederlandse woorden, de andere als nieuwvormingen van Stevin. Om scherp begrensde resultaten te krijgen, zou een veel vollediger onderzoek nodig zijn. Doch evenmin als het materiaal is de bewerking er van volledig: dit artikel als inleidend onderzoek bedoelt slechts een algemene indruk van Stevins purisme te geven.

Voor de nawerking vergelijk ik met Lod. Meyer's Woordenschat (De tiende druk, Alom veel vermeerdert en verbetert; Amst. 1745).

We krijgen dus twee groepen van woorden: A. de reeds bestaande Nederlandse woorden; B. de nieuwvormingen van Stevin. Bij beide groepen kunnen we de volgende vragen stellen: 1. Welke door Stevin gebruikte woorden zijn ook nu nog in onze taal gangbaar? 2. Voor

[p. 168]

welke gebruiken wij nu een ander Nederlands woord? 3. Voor welke gebruiken wij nu nog steeds het vreemde woord? Om de invloed van Stevins purisme op onze taal na te gaan, en zo meteen een kijk te krijgen op de invloed van het purisme in het algemeen, dient men deze vragen in onderling verband te beantwoorden.

Voor een groot deel bestaan de woorden uit wiskundige termen. Minder groot is het aantal techniese termen, die behoren tot de sterrekunde, de bouwkunde en de krijgskunde of vestingbouwkunde. Terwijl een aanzienlik aantal woorden thuis behoort op het gebied van het burgerlik en wetenschappelik leven.

A.

	Kiliaen.	Stevin.	Meyer.	Het hedendaag Nederlands.
Centrum	middelpunt	middelpunt	middelpunt	middelpunt
conclusio	besluyt	besluyt	besluit	besluit
definire	bepaelen	bepalen		bepalen
demonstratio	bewijs	bewijs	bewijs	bewijs
diameter	middellinie	middellini	middellijn	middellijn
dividere	deylen, deelen	deelen		delen
divisio	deylinghe	deeling	deeling	deling
parallela	even-wijdigh (adj.)	evewijdeghe	evenwijdt	evenwijdige (lijn
radix	wortel	wortel	wortel	wortel
reliquum	reste	rest		rest
subtrahere	aftrecken	aftrecken		aftrekken
summa	somme	som		som
superficies	vlack	vlack		vlak
triangulus	drijhoeck	driehoek	driehoek	driehoek
aequator	evenaer, effenaer	evenaer		evenaar
crepusculus	daghe-raed	dagheraet	dageraadt	dageraad
architect	bouwmeester	boumeester	bouwmeester	bouwmeester
materia	stoffe, stof	stof	stof, stoffe	stof
dodane	bere	beer	steene beer	beer
guarde	lijfwacht	lijfwacht		lijfwacht

[p. 169]

	Kiliaen.	Stevin.	Meyer.	Het hedendaags Nederlands.
magazijn	tuyghhuys	tuychuys		tuighuis
series, ordo	rije, rijghe	rije		rij
sortie	wtval	uytval	uitval	uitval
academia	hooghe schole	hoochschool	opperschool	hogeschool
		opperschool	landschool
		gemeenschool	hoogeschool
			hooftschool
argumentum	cort begrijp	cort begrijp	kort begrijp	kort begrip
caput	hoofdstuck	hooft-stuck	hoofdstuk	hoofdstuk
casus	gheval	geval	geval	geval
commentator	wtleggher	uytleggher	uitlegger	uitlegger
contractus	verdragh	verdragh	verdrag	verdrag
dictionarium	woord-boeck	woortbouck	woordtboek	woordenboek
examineren	ondersoecken	ondersoecken	onderzoeken	onderzoeken
exemplum	veurbeld	voorbeelt	voorbeeldt	voorbeeld
genus	gheslacht	gheslacht	geslacht	geslacht
historia	gheschiedenisse	gheschiedenis	geschiedenis	geschiedenis
juris consulti	rechtsgheleerd (adj.)	rechts-geleerden	rechtsgeleerden	rechtsgeleerden
neutrael	onpartijdigh	onpartijg	onzijdig	onzijdig
				onpartijdig
orator	redenaer	redenaer	redenaar	redenaar
pleidoy	ghedinghe	geding	geding	geding
politicus	borgherlick	burgerlick	burgerlijk	burgerlik
titel	opschrift	opschrift	opschrift	opschrift
tresorier	penninck meester	penninckmeester	penning meester	penningmeester

De Nederlandse woorden uit dit lijstje komen gelijkelik voor in Kiliaen, Stevin, Meyer en het tegenwoordig taalgebruik. Behalve enkele er van, die Meyer niet noemt.

Op een enkele uitzondering na zijn het tans algemeen bekende en gebruikelike woorden. Bekijken we ze in hun verhouding tot het vreemde woord, dan blijkt dat in de meeste gevallen dit laatste ook nu nog zeer gebruikelik is. Dit geldt vooral van de niet techniese, meer algemene woorden. In de tijd van Stevin waren ze algemeen ingeburgerd en ze zijn het nog. Terwijl de korresponderende Nederlandse woorden tijdens Stevin niet zo algemeen bekend waren als ze het nu zijn. Deze zijn dus in rang gestegen.

[p. 170]

En onder de faktoren, die deze stijging veroorzaakt hebben, reken ik mede de invloed, die van Stevins arbeid is uitgegaan.

In enige gevallen bemerken we, dat het Nederlandse woord de strijd beslist gewonnen heeft. Dit geldt vooral van de wiskundige termen als bewijs, middellijn, delen, deling, wortel, aftrekken, vlak, driehoek, rest en som. We zullen deze twee laatste evenals Stevin, in vergelijking met reliquum en summa, nu ook maar Nederlands noemen.

De vreemde termen voor deze begrippen kunnen in Stevins tijd niet zo algemeen geweest zijn: het waren toen meer vaktermen. In onze tijd zijn deze begrippen door de grote uitbreiding, die het onderwijs in de loop der tijden heeft gekregen, veel meer algemeen bekend geworden. En die bekendheid hebben ze zich verworven onder hun inheemse namen.

We kunnen dan ook wel zeggen, dat de school deze Nederlandse woorden er bovenop heeft gebracht. En hierbij kan dan ook aan meer positieve invloed van Stevin als wiskundige gedacht worden.

	Kiliaen.	Stevin.	Meyer.	Het hedendaags Nederlands.
Arithmetica	telkonste	telconst	telkonst	rekenkunde
			reekenkonst
incommensurabilis	onmetelick	onmetelick	onmedemeetlijk	ontmeetbaar
mathematica	wiskonste	wisconst	wiskunde	wiskunde
			wiskonst
mathematicus	wiskonstenaer	wisconstnaer	wiskonstenaer	wiskundige
			wiskundige
multiplicatie	menigvuldighen	menichvuldighen		vermenigvuldigen
horizon	sichteynder	sichteinder	gezichteinder	gezichtseinder
instrument	reedschap	reetschap	gereedschap	gereedschap
			reedschap
mechanice	werckelick	werckelick	werkelijk	werktuigkundig
	werckigh
dux	leyder	leyer		aanvoerder
				leider
signifer	vaendraegher	vaendrager		vaandeldrager
	vaendrigh			vaandrig

[p. 171]

	Kiliaen.	Stevin.	Meyer.	Het hedendaags Nederlands.
appendix	aenhanck	anhang	anhangsel	aanhangsel
attestatiën	ghetuyghenissen	getuychnissen	ghetuighschriften	getuigschriften
authoritas	achtbaerheydt	achtbaerheydt	ghezagh	gezag
circumstantia	omstand	omstandige	omstandigheid	omstandigheid
conducteur	leydsman	leytsman	leidtsman	geleider
conscientia	ghewete	gewissen	geweeten	geweten
	ghewisse		gewisse
domestijcq	huysghenoot	huysgenoot	huisgenoot	huisgenoot
				(bediende)
eloquium	wtspraecke	uytspraeck	uitspraak	mening
				gevoelen
fatum	schicksel	schicsel	noodlot	noodlot
grammatica	letterkonste	letterconst	letterkonst	spraakkunst
			spraakkonst
hospitale	gastkamer	gastcamer		logeerkamer
inseparabilis	onscheydelick	onscheidelick	onscheidelijk	onafscheidelik
	onscheydbaer		onafscheidelijk
inventie	vond	vont	vinding	uitvinding
	vindinghe		vondt
			ervinding
inventor	vinder	vinder	vinder	uitvinder
medicina	ghenesinghe	genesing	geneeskunde	geneeskunde
memoriën	ghedachtenissen	gedachtenissen	gedenkbriefken	gedenkschriften
progressio	voordganck	voortganck	voortgang	opklimming
propositie	veurslagh	voorslag	voorstel	voorstel
			voorstelling	voorslag
qualitas	ghedaente	ghedaente	hoedanigheid	hoedanigheid
			gedaante
request	versoeckbrief	versoeckbrief	verzoek	verzoekschrift
			verzoekschrift

Bij deze woorden bemerken we enig verschil tusschen het moderne woord en dat van Stevin. In sommige gevallen is dat verschil heel gering en hebben we eigenlik met hetzelfde woord te doen. Daarnaast staan echter voorbeelden, dat het tans gebruikelike woord een ander is dan het door Stevin gekozene.

Interessant is het, soms bij Meyer de overgang te zien van het oude Nederlandse woord op het nieuwe, waar hij ze n.l. alle twee geeft.

Ten slotte vinden we bij Kiliaen en Stevin ook Nederlandse

[p. 172]

woorden, waar wij tans de vreemde gebruiken. Ziehier enige voorbeelden:

	Kiliaen.	Stevin.	Meyer.	Het hedendaa Nederlands.
Cylinder	suyle	seul	ronde pylaer	cilinder
			zuilrolsteen
cubus	teerlinck	teerlinck	teerling	kubus
riole	waterloop	waterloop	goot, verlaat	riool
vestibulum	veurloove	voorloof		vestibule
flancken	strijck weeren	strijckweeren		flanken
treyn	naesleyp	nagevolck		trein
		nasleyp
advocaet	veurspraecke	voorspraeck	voorspraak	advokaat
			voorspreker
curator	besorgher	sorgher	voorspraak	curator
interest	verloop van	verloop	rente	rente, interest
	woecker oft		verloop
	renten
letteren	boeckstaven	bouckstaven		letters

B.

De tot dusver genoemde voorbeelden gaven woorden uit Stevins geschriften, die ook bij Kiliaen voorkomen. Doch we vinden bij Stevin ook een groot aantal, die Kiliaen niet geeft. En die worden hier beschouwd als nieuwvormingen van Stevin, al zou nader onderzoek wellicht uitmaken, dat dit niet van alle geldt. Ik geef hieronder ook van deze woorden een aantal voorbeelden, en deel ze op dezelfde wijze in als de vorige: eerst die nieuwvormingen van Stevin, die nu de algemeen gebruikte woorden zijn (I); dan die, waarvan het tegenwoordige Nederlandse woord minder of meer verschilt (II); en eindelik die, welke blijkbaar nooit ingang bij ons gevonden hebben, doordat het vreemde woord tot op heden het veld behield (III).

[p. 173]

	Stevin.	Meyer.	Het hedendaags Nederlands.
	I.
Acutus angulus	scherphouck	scherpe hoek	scherpe hoek
conisectio	kegelsne	kegelsnijding	kegelsnede
datum	tghegheven	't gegevene	het gegeven
definitio	bepalinghe	bepaaling	bepaling
extractio radicum	worteltrecking	worteltrekking	worteltrekking
homologa	lijckstandighe sijden		gelijkstandige zijden
hypotenusa	schoensche sijde	schuinsche zijde	schuine zijde
media proportionalis	middeleveredighe	middelevenredige	middelevenredige
nominator	noemer	noemer	noemer
peripheria	omtreck	omtrek	omtrek
polygonum	veelhouck	veelhoek	veelhoek
proportio	everedenheyt	evenredenheit	evenredigheid
proportionalis	everednich	evenredenig	evenredig
proportionaliter	everedelick	evenredeniglijk	evenredig
propositio	stelling	voorstel	stelling
ratio	reden	reden	reden, verhouding
secans linea	snijlijn	snijdlijn	snijlijn
tangens linea	raecklijn	raaklijn	raaklijn
axis	as	as	as
punctum verticale	toppunt	toppunt	toppunt
columna	pilaer	pylaar	pilaar
speculum concavum	holle spiegel		holle spiegel
speculum convexum	bolle spiegel		bolle spiegel
castrametatio	legermeting	legermeting	legermeting
stratagema	krijchlist	krijgslist	krijgslist
commissie	volmacht	bevel, last	volmacht
credentiebrieven	geloofbrieven	geloofsbrieven	geloofsbrieven
denominatie	benoeming	benoeming	benoeming
distinctio	onderscheyding	onderscheiding	onderscheiding
elementa	beghinselen	beginselen	beginselen
president	voorsitter	voorzitter	voorzitter
revisie	hersiening	herziening	herziening

[p. 174]

	Stevin.	Meyer.	Het hedendaágs Nederlands.
suppliant	versoucker	verzoeker	verzoeker,
			ondertekenaar van een verzoekschrif
unitas	eenheyt	eenheit	eenheid
vocabula artium	constwoorden	konstwoorden	kunstwoorden
	II.
Addere	vergaren		optellen
algebra	stelreghel	stelregel	algebra, stelkunde
algebraica operatio	stelreghelsche wercking	stelregelige werking	stelkundige bewer king
angulus obtusus	plomphouck	botte, stompe, plompe hoek	stompe hoek
arithmetica	telconst	telkonst, reekenkonst	rekenkunde
arithmeticus	telder		rekenkundige
continua proportio	gheduerighe everedenheyt		aaneengeschakelde evenredigheid
dodecahedrum	twelfgrondich lichaem	twaalfgrondig lichaam, twaalfvijfhoekgrondt	regelmatig twaalf vlak
extrema et media ratio	duer uyterste en middelreden		in uiterste en mi delste reden
geometria	meetconst	meetkonst	meetkunde
		meetkunde
geometricus	meter		meetkundige
geometricus	meetconstigh	meetkundig	meetkundig
		meetkonstig
geometrice	meetconstlick	meetkonstelijk	meetkundig
geometricus practicus	dadelicke landmeter		landmeter
icosahedrum	twintich grondich lichaem	twintiggrondig lichaam, twintig dryhoek	regelmatig twinti vlak
instrumenta mathematica	wisconsttuyghen		wiskundige instrumenten
inversa ratio	verkeerde reden		omgekeerde reden
	overanderde reden
mathematicus	wisconstigh	wiskundig	wiskundig
mathematice	wisconstelick	wiskundiglijk	wiskundig
octohedrum	achtgrondich lichaem	achtgrondig lichaam achtdriehoekgrondt	regelmatig achtvlak

[p. 175]

	Stevin.	Meyer.	Het hedendaags Nederlands.
perpendicularis	hanghende		loodlijn
planum	plat	plat	vlak
planum infinitum	oneijndelick plat		oneindig groot vlak
praxis arithmeticae	teldaet		toegepaste rekenkunde
praxis artis ponderariae	weeghdaet		toegepaste weegkunde
praxis geometriae	meetdaet		toegepaste meetkunde
problema	werckstuck	vraagstuk, werkstuk	vraagstuk
propositio	voorstel	voorstel	stelling
pyramis truncata	ghecorte naelde		afgeknotte pyramide
quaesitum	tbegheerde		het gevraagde
semidiameter	halfmiddellini	halfmiddellijn	straal
sphaericus	hemelclootsch		bolvormig
	clootsch
tetraedrum	viergrondich lichaem	viergrondig lichaam	viervlak
theorema	vertooch	voorstel	stelling
tractatus conicorum	keghelhandel		leer van de kegel
altitudo vaporum	damphooghde		hoogte van de dampkring
annus naturalis	natuerlick jaer		zonnejaar
ascensio	opclimming	klimming	rechte klimming
centrum gravitatis	swaerheyts middelpunt	zwaarheits middelpunt	zwaartepunt
cosmographia	weereltschrift	wereldtbeschrijving	wiskundige
			aardrijkskunde
diameter visualis	grijphouck	grijphoek	schijnbare
			middellijn
eclipsis lunaris	maenduystering	maanduister	maansverduistering
elevatio poli	verheffing des aspunts		poolshoogte
globus terrestris	eertcloot	aardkloot	aardglobe
latitudo	breetheyt	breedte	breedte
longitudo	lanckheyt	lengte	lengte
meridianus circulus	middachront	middagkring	middagcirkel, meridiaan
motus planetarum	dwaelderloopen		beweging der planeten

[p. 176]

	Stevin.	Meyer.	Het hedendaags Nederlands.
nadir	leeghste punt	leegste punt, nederaspunt	voetpunt
observatio	gaslaging	waarneming	waarneming
observator	gaslager	waarnemer	waarnemer
planeta	dwaelder	zweefstar, dwaalstar	dwaalster, planeet
refractio	misschaeuwing	wanschaauwing	breking
		verbreeking
sectio vernalis	lentsne	lentsnede	lente-nachteveningspunt
sectio atumnalis	herfstsne	herfstsnede	herfst-nachteveningspunt
architectura	huysbou	bouwkonst	bouwkunst, bouwkunde
alchimie	stoffscheyding	stofscheidkunde	scheikunde
alchimus	stoffscheyder	stofscheider	scheikundige
anatomia	opsnijding	ontleeding	ontleedkunde
		opsnijding
		ontleedkunde
dichotomia	tweescheyding	tweescheiding	tweedeling
	tweespalting	tweespalting
		tweedeeling
geographia	eertclootschrift	aardbeschrijving	aardrijkskunde
geographus	eertclootschrijver	aardrijksbeschrijver	aardrijkskundige
hydrographia	zeeschrift	waterkunde	zeebeschrijving
		waterbeschrijving
perspectiva	deursichtighe	doorzichtkunde	doorzichtkunde
			perspektief
scenographia	verschaeuwing	schaduwkunde	perspektiefschildering
		schaduwbeschrijving
bellum defensivum	weercrijch	beschuttende oorlog	verdedigingsoorlog
bellum offensivum	bevechtcrijch	beschadigende oorlog	aanvallende oorlog
clarigatio ante	waerschouwinge		oorlogsverklaring
justum bellum	voor rechte crijgh
centurio	hondertleyer		hoofdman over honderd
decurio	thienleyer	tienleider	hoofdman over tien

[p. 177]

	Stevin.	Meyer.	Het hedendaags Nederlands.
embuscade	heymelicke laghe	laaglegging	hinderlaag
fortification	stercktebou	sterktebouwing	vestingbouwkunde
iugum	lidt		gelid
respublica	gemeen-saeck	gemeenebest	gemeenebest
absoluyt monarch	volmachtig vorst		alleenheerser, onbeperkt heerser
adjunctum	ancleving	bijgevoegd	eigenschap
		ankleef
affranchissement	vrijing		vrijstelling
animatus	versielt	gezielt	bezield
appel	voorderbetrecking	beroep	beroep
appellatie		beroeping
		hoogher betrek
argumentatio	strijding	twistreedening	redetwist
causa finalis	eintlicke oirsaeck		doeloorzaak
copia verborum	overvloed der woorden	woordenschat	woordenschat
compositio cantus	gesangkmaecksel		toonzetting, kompositie
	maecksel des sancx
controlleur	opsiender		opzichter, kontroleur
crimineel	misdadelicke	misdaadigh	strafrechtelik
	(saecken)	lijfzaakigh
dialectica	bewijsconst	redenkonst	redeneerkunde
		redenkaveling
executie	uytrechting	uitrechting	voltrekking van het
		volvoering	vonnis
grammaticus	letteraer	letterkonstenaar	spraakkuustige
hypothesis	ghestelde	onderstelling	onderstelling
immediate	ongemiddelt	onmiddelijk	onmiddellik
instrumenta musica	speeltuych		muziekinstrumenten
journael	dachschrift	dagboek	dagboek
limitatus	bepaelt		beperkt (van macht)
magia	gheesthandel	toverkunst	toverij
		geesthandel
metaphora	lijck-spreuck	overdracht	leenspreuk, metafoor
		bijspreuk
		lijkspreuk
		leenspreuk

[p. 178]

	Stevin.	Meyer.	Het hedendaags Nederlands.
metaphorice	lijckspreuckelick		overdrachtelik
medicamenta	gheneesstoffen	geneesmiddelen	geneesmiddelen
medicus	geneser	arts	geneesheer
		geneesmeester	arts
			dokter
monarch	eenig-vorst	eenig vorst	alleenheerser
		alleenheerscher
monarchia	eenich vorstheydt	eensregeering	monarchie
		alleenheersching	alleenheerschappij
navigatie	zeesaken	schipvaart	scheepvaart
		zeevaart
oratio	uytspraeck	reden, vertoog	redevoering
philosophia	wijsheit	wijsgierigheid	wijsbegeerte
		wijsgheitzucht
		wijsheitslieving
philosophus	wijze	wijsgeerige	wijsgeer
		wijszuchtige
		wijsgier
		wereltwijze
		wijsheitsbeminner
pro et contra	me en tegen		voor en tegen
resolutie	besluyting	besluit	besluit
scala musica	singleer	zangtrap	toonladder
		zangladder	toonschaal
species	afcomst	gedaante	soort
subalterni	onderanderden	onderbeurtig	ondergeschikten
		onderhorig
subjectum	grondt	onderwerp	onderwerp
syllogismus	bewijsreden	sluitreden	sluitrede
		bewijsreden
theologia	godtheyt	godtgeleerdheit	godgeleerdheid
theologus	goddist	godtgeleerde	godgeleerde
tresorie	geltcamer	schatkamer, schatkist	schatkist
	III.
Angulus complementi	schilhouck	verscheelhoek	komplement
basis	gront	grondt	basis
ellipsis	scheefrondt	langrondt, langwerpig ront	ellips

[p. 179]

	Stevin.	Meyer.	Het hedendaags Nederlands.
gradus	trap	trap	graad
hyperbole	wassende sne	wassende snee	hyperbool
parabola	brantsne	brandtsnee	parabool
parallelogramum	evewijdich vierhouck	evenwijdige vierhoek	parallelogram
postulatum	begheerte	eisch, vereisching	postulaat
productum	uytbreng	uitbreng, uitkomst	produkt
pyramide	naelde	naelde	pyramide
quotiens	werf, mael	hoe dikwils	quotient
secans	snijlijn	snijdlijn	sekans
sinus	houckmaet	hoekmaat	sinus
sinus arcus complementi	schilboochs houckmaet		kosinus
sphaeroïdalis	lancworpighe cloot	langwerpige bol	spheroïde
tabula sinuum	tafel der houckmaten	boogtafel	sinustafel
tangens	raecklijn	raaklijn	tangens
termini	palen		elementen (v.e. driehoek)
termini	palen		termen (v.e. evenredigheid)
apogeum	verste punt	verdste punt	apogeum
		afaardig
conjunctio	saming		konjunktie
contrapunctum	teghepunt		kontrapunt
declinatio	afwijcking		deklinatie
oppositio	teghestant		oppositie
perigeum	naeste punt	naaste punt, bijaardig	perigeum
admirael van de zee	wateroverst		admiraal
	scheepvolckoverst
admiraliteyt	zeesaken	zeevoogdij	admiraliteit
	zeeraet	zeebewint
batterie	schietweer	schietschans	batterij
	grofschutweer
capitein	vaenleyer	hoofdtman	kapitein
collonel	banierleyer	bendoverste	kolonel

[p. 180]

	Stevin.	Meyer.	Het hedendaags Nederlands.
convoyen	geleyen	gelei, vrijgelei	konvooien
garnisoen	stercktebewaring	bezetting	garnizoen
lieutenant	stadthouder		luitenant
marcheren	voorttreden	antrekken	marcheren
	reysen	antreden
		trekken
mineren	holgraven	mijnen, ondermijnen	mineren
mineur	holgraver	(onder)mijner	mineur
quartiermeester	logierder		kwartiermeester
actū	daetlick	in der daad	aktueel^1)
potentiā	machtelick	mogendlijk	potentiëel^1)
		in vermogen
argumentum	strijtreden	bewijsreden	argument
aristocratia	voornamelickheydt	besterheersching	aristokratie
		adelregeering
assistent	hulpe	meedehulper	assistent
		bijstander
bibliotheca	bouckcasse	boekkamer, boekerij, boekkas	bibliotheek
college	vergaring	verzameling	kollege
		bijeenkomst
contoir	schrijfcamer		kantoor
debet en credit	schult en hebbing		debet en kredit
democratia	gemeenheyt	volksregeering	demokratie
		volksheersching
		volksheerschappij
facultates	treflickheden		fakulteiten
ghepreviligeert	geeygenwetticht		gepriviligeerd
griffier	raedschrijver	hofschrijver	griffier
	opperschrijver	gerechtschrijver
hoff provinciael	gemeene rechtsraet		provinciaal hof
ingenieur	boumeester	bolwerker	ingenieur
		vestbouwer
		vernufteling
		sterktebouwer

1) Dit zijn termen uit de Aristoteliaanse filosofie. De ontwikkeling der dingen is volgens Aristoteles een beweging van uit de potentialiteit (mogelikheid) naar de aktualiteit (werkelikheid, verwerkeliking). De eikel is potentiëel een eik, niet aktueel.

1) Dit zijn termen uit de Aristoteliaanse filosofie. De ontwikkeling der dingen is volgens Aristoteles een beweging van uit de potentialiteit (mogelikheid) naar de aktualiteit (werkelikheid, verwerkeliking). De eikel is potentiëel een eik, niet aktueel.

[p. 181]

	Stevin.	Meyer.	Het hedendaags Nederlands.
klerck	onderschrijver	klerk	klerk
lambercering	bebardering		lambrizering
practicus	doender		praktikus
praxis	daet	oeffening, daadt, doening	praktijk
procureur	besorger	verzorger	prokureur
		pleitverzorger
		voorspraak
raet van finance	raet van gemeensaecx rekeningh		raad van financieën
religiosus	gewissich		konscientieus
student	leerling	leerling	student
		boekoeffenaar
syllogismi minor	des bewijsredens		de minor van het
	tweede voorstel		syllogisme
theoria	spiegheling	spiegeling	theorie
		beschouwing
theorice	spieghelingsche wijse		theoreties
componista	sangmaker	zangmaaker	komponist
duo	tweeick	tweezang	duo
harmonia	soetluydicheyt	samenstemming	harmonie
		welluiding
		zoetluidigheit
musicalis	singconstich		muzikaal
notula	singteycken	zangmerk	noot

Wat een bonte verzameling van woorden! We zien er uit, hoezeer Stevin zijn best gedaan heeft, onze taal met Nederlandse woorden te verrijken. En ook, in hoever hem dit gelukt is.

Een aantal Nederlandse vaktermen, vooral wiskundige, hebben we ongetwijfeld aan Stevin te danken. Zijn arbeid in dit opzicht behoort echter niet tot het puristies bedrijf in engere zin. We hebben hier meer te doen met het vormen van nieuwe woorden op een gelukkig tijdstip, n.l terwijl de behoefte aan die woorden groter wordt. Door de vooruitgang van wetenschap en onderwijs, in en na Stevins tijd, kwamen deze termen, tot dusver beperkt tot een kleine kring, tot meer algemeen gebruik. Dat ze op het rechte oogenblik een inheems

[p. 182]

pakje aankregen, kunnen we als een gelukkige omstandigheid beschouwen.

De vaktermen, die ook na Stevin beperkt bleven tot kleinere techniese kringen, hebben veelal het vreemde gewaad behouden.

Met Stevins puristiese aktie in engere zin bedoel ik zijn strijd tegen allerlei reeds ingeburgerde vreemde woorden. Stevin ziet ze alle met gelijke ogen aan: voor hem is een vreemd woord per se een minderwaardige indringer. Derhalve - weg er mee. Alleen Nederlandse woorden zijn goed.

Zijn wiskundige logika is streng en werkt ook in zijn taalbehandeling langs rechte lijnen; doch deze handelwijze is methodologies en psychologies naief. Stevin maakt geen onderscheid tussen een vreemd woord en een vreemd woord, maar behandelt ze alle op dezelfde wijze.

Dit is de eeuwige fout van het purisme. Het let niet op de funktie, die het vreemde woord in de taal heeft.

En daarom heeft het purisme principiëel ongelijk. In de praktijk is het dan ook met onvruchtbaarheid geslagen. Zo heeft ook Stevin vruchteloos gevochten tegen veel barbarismen, die reeds geheel ingeburgerd waren. Dat hij niet steeds het Latijnse, maar ook wel het Franse woord geeft, is in dit verband van betekenis.

Het inheemse woord zal het alleen dan van een barbarisme kunnen winnen, als het in een gunstige konditie daartoe verkeert. Als n.l. het vreemde woord nog niet algemeen is doorgedrongen. Als het eigen woord positieve steun geniet, bijv. die van een invloedrijke persoonlikheid. Of als het de naam is voor een nieuw begrip. In zulke gevallen kan het eigen woord een barbarisme vóór-komen en vóór-blijven. En het verdient dan ook zeer zeker de voorkeur.

Deze verdienstelike zijde van algemeen-puristiese aktie kunnen we, zoals we zagen, ook nagaan bij Simon Stevin.

Baarn.

K.W. de Groot.