De Nieuwe Taalgids. Jaargang 13

[p. 120]

Woordgeslacht als eenheidsgraad.¹⁾

I.
Vrouwelikheid = Zwakke Eenheidsgraad.

Het vnw. ze kan een veelheid aanduiden: tafels, volk, de Entente, bv.: Maar de Entente gelooft niet in de oprechtheid van de partij van Trotsky. Zij (lees: ze) zien er in verraders en woordbrekers. (Fr. v. Eeden in De Amsterdammer 12-1-'18). - De politie moest ze nog wegdoen, het volk (uit een gesprek).

Behalve 'n veelheid kan het vnw. ze 'n vrouw aanduiden; ook nog 'n stof, bv. thee, of 'n hoedanigheid, bv. goedheid.

Maar komt dan 'n veelheid met 'n vrouw overeen? of 'n vrouw met 'n stof? of 'n stof met 'n hoedanigheid of 'n veelheid? Dat laatste lijkt me het eerst aannemelik. Misschien zal de taalhistoricus alleen maar aan 'n toevallig zo geworden klankgelijkheid denken; als tegenwicht kan het dan geen kwaad dat een onderzoek als het mijne alleen op 'n mogelik samenvallen van inhouden let; misschien dat dan een derde zo veelzijdig is om beide zienswijzen in één beschouwing gelijk recht te doen wedervaren en daarbij elkaar steunende en elkaar tegenwerkende faktoren te bespreken.

Als men zegt dat er aan 'n gebouw ‘heel wat steen’ is verwerkt, dan zegt 'n ander weer dat er ‘veel stenen’ zijn gebruikt; en in 'n machine die ‘veel steenkool’ verslindt, gaan ‘veel kolen’. Vooral als het voedsel geldt, wordt 'n veelheid van voorwerpen licht 'n stof: door het stuksnijden of kauwen verliezen ze d'r voorwerpskarakter, o.a. de persoonlike omlijning; 'n mens is nu eenmaal geen haai, en

1) Dit artikel is de verkorte inhoud van een reeks beschouwingen, waarvoor ik als inleiding schreef Rondom de kern van ons woordgeslacht (zie vorige jaarg.). In die inleiding heb ik o.a. besproken, dat ik met woordgeslacht allereerst het geslacht van de persoonlike voornaamwoorden bedoel en dat ik daarvoor in hoofdzaak de tegenwoordige taal uit mijn omgeving (Holland) heb waargenomen.

[p. 121]

zo komen de ‘vissen’ als ‘vis’ in mond of maag terecht, de ‘kippen’ als ‘kip’. Al voor ze op tafel komen, worden de ‘kolen’ tot ‘kool’ en de ‘ingelegde haringen’ ‘'n fles met haring’. En als ik van die zure waar zeg, dat ik ze 'n goed volksvoedsel vind, duidt dat ‘ze’ dan op haringen of op haring? Wie durft dat beslissen? Wie zal beslissen of ik op zeker moment van het koken nog appelen heb of al appelmoes? In ons brein schijnt het dikwels ook te koken, ook zonder dat we kwaad zijn. Het volgende recept is van 'n heel gelijkmoedige kok:

Men maakt de haring ('n stof!) schoon, legt ze enige tijd in het water, dat enz. Vervolgens doet men ze (haring of haringen?) in 'n potje of glas, enz. Men giet er gewoon azijn over, zodat ze (haring of haringen?) daarmede bedekt zijn. Na enige dagen zijn de haringen voor het gebruik gereed. (De Voorhoede, 11-3-1911.)

Wie durft beslissen of dat middelste ‘ze’ in ons brein op voorwerpen of op 'n stof duidt?

Zoals haringen worden tot ‘haring’ en kolen tot ‘kool’, worden gortjes tot ‘gort’ en rijstkorrels tot ‘rijst’. Maar bonen of erten worden niet tot ‘boon’ of ‘ert’, zaden wel weer tot ‘zaad’, garnalen niet licht tot ‘garnaal’, turven wel weer tot ‘turf’, kolen als brandstof weer niet licht tot ‘kool’; de keuze tussen veelheids- en niet-veelheidsopvatting is hier geen gevolg van verstandelik en konsekwent zien, maar van onberedeneerde vlugheid, meer overeenkomstig de sfeer van winkel, keuken en tafel, waar niet zozeer stelselmatig gedacht als vlug gedaan en onsystematies genoten wordt. Uit die sfeer komen de vele onregelmatige werkwoorden met zwakke verleden tijd en sterk verleden deelw. Bij diezelfde schotel- en spraakmakende gemeente heb ik ook 'n wonderlike inkonsekwentie in het gebruik van enkel- en meervoudsvormen ontdekt.

Hoe vin je die savoykes? vroeg 'n Brabantse vrouw. Toch gold 't maar één savoyekool. 'n Volgende keer, in hetzelfde geval: De savoykes worden al gaar. 'n Andere keer, ook over savoyekool: Gewoon afkoken, en hoogstens 'n stukje boter d'r bij, dan is het heerlik, he? en na enige ogenblikken: dàn zijn ze lekker.

Wat hierbij het geval is? Een savoyekool is in snippers gesneden en als zodanig 'n veelheid, maar daardoor is het voorwerp kool ook te meer 'n stof; maar wàt nu eigenlik? 'n stof of 'n veelheid. Voor even dubieuze gevallen, waarin alleen de spraakmakende gemeente voor ons soms - niet altijd - beslist, stelde mij de ui, die in schijven is gesneden, de zuurkool, gesneden spek. Hoe hier enkel- en meervoud als zielsverwanten voortdurend met het grootste gemak

[p. 122]

elkaars taak overnemen, blijkt uit de genoteerde voorbeelden, die ik hier in 'n noot geef.¹⁾

Ook nog uit andere gevallen blijkt de verwantschap tussen veelheid en stof, nl. waar ze beiden eensgezind tegenover het enkele voorwerp staan. Men vergelijke:

Stof en Veelheid.	Voorwerp.
Heb je nog van die inkt voor me?	Heb je nog zo'n pen voor me?
Heb je nog van die pennen voor me?
Heb je nog wat inkt voor me?	Heb je nog 'n pen voor me?
Heb je nog wat pennen voor me?
Veel, weinig inkt.	'n Grote, 'n kleine pen.
Veel, weinig pennen.
Al de inkt, al de pennen	De hele pen
(allemaal).	(helemaal).
Als het 'n deel geldt:	Als het 'n deel geldt:
De bovenste suiker is nat.	Het bovenste (deel) van de plank is nat.
De bovenste planken zijn nat.

Als nu voldoende is aangetoond, dat de stof en de veelheid, die in de spraakkunst soms zo sterk onderscheiden worden als ‘enkelvoud’ en ‘meervoud’, toch dikwels evenzeer gelijk als verschillend zijn, dan is het zaak die gelijkheid in één term te karakterizeren. Dat de veelheid en de stof allebei zwakke eenheden zijn, is uitvoerig besproken in de vorige jaargang; (dat de stof een zwakke eenheid is, zal hierna nog eens afzonderlijk ter sprake komen als tegenstelling tot het voorwerp). Stof en veelheid dekken elkaar wat de eenheidsgraad

1) De knolraapkes (= 'n halve knol) hebben lang staan te stoven. En van één ui: Die uien waren helemaal weggebraaien en hele grote schijven waren het toch! - Bij het kachelaanmaken: Dàn hout d'r op en dàn anthracietjes! - Van suiker: Dus ze worden toch achtergehouden; en van olie: ze hebben lang 45 c. gekost en nou was ze ineens 60 c. - Van soep: hij kookt toch goed, die soep en dan worden ze (= de erten?) later nog gaar daàrin (= in de hooikist). - Anthraciet die gaan maar langzaam aan. - Van zuurkool: De eerste keer was ze rijkelik zuur. De tweede keer hebben we ze afgewussen en toen waren ze toch zo lekker Later in 't gesprek gebruikte spreker, 'n Waalwijker, geboortig uit Antwerpen, nog eens ‘waren’ en toen ten slotte: maar toen we ze afgewassen hadden, was ze goed. - Van gort: Ze zijn niet gauw gaar; en toen de aangesprokene: Die moet nou nog de hele nacht in de hooikist, dan is ze goed; en later: ‘Ik dacht dat ze (= de gort) op 'n oliekacheltje goed gaar werden!’ ‘Ja, als ze heel lang opstaan.’ - Van spek: ‘Ik had zo veel gesneden spek klaar gezet. Hij heeft ze laten staan’ (N.B. het spek).

[p. 123]

betreft, en zo kan het gekomen zijn dat we èn in de vrouwelikheid van het vnw. ze èn in de meervoudigheid van het andere ze niets hoeven te zien dan een zwakke eenheidsgraad, de middelste van het drietal, ie, ze en het; precies hetzelfde ze, dat we ‘meervoudig’ noemen, kan tegelijk een zeer karakteristieke aanduiding zijn van de stof, ook al bestaat die niet uit een veelheid van snijdsels of schijven.¹⁾

Na al het voorgaande zal menig lezer denken: U heeft iets verdonkeremaand. De gort is gaar is niet hetzelfde als de gortjes zijn ‘gaar en zo is ook ze is gaar niet hetzelfde als ze zijn gaar: het ene ze is dus het andere niet!’ Dit ‘dus’ is minder een steun voor slimme konkluzie als een masker voor domme gewoonte. We zijn gewoon tussen voorwerp en gezegde overeenkomst in getal te zien en als het niet te zien is - zoals in ons geval -, het te denken. Maar in een geval als ‘Dat zijn mijn ouders’ verzaakt men deze gewoonte weer om een andere gewoonte te volgen, om nl. dat (tegenover die) enkelvoudig te noemen. Als zo'n ‘uitzondering’ wordt dan ook het Mnl. geval ‘Scat dien men te rovene pleghen’ opgehelderd. Zo'n ‘uitzondering’ is ook het bekende Griekse geval. Vanwaar ook hier weer een regel, die het toch niet zonder talrijke ‘uitzonderingen’ kan stellen? Omdat men ook hier de aard van z'n eigen werk niet kent.²⁾

1) Dat het vnw. ze zo karakteristiek is ter aanduiding van stoffen, dat het zich zelfs doet gelden tegen de invloed van een onzijdig lidw., heb ik soms gemerkt in schoolopstellen, bv.: Maar toch kan de schade van het vuur niet opwegen tegen de vele voordelen die zij den mensch bereidt.

2) Het vnw. dat (zijn mijn ouders) is niet zo enkelvoudig als men meent; ook het vnw. men niet; ook in het bekende Griekse geval, waar een onzijdig meervoudig onderwerp korrespondeert met een enkelvoudig gezegde, is dit onderwerp niet zo meervoudig als men meent. En als we het latijnse bona vertalen door het goede of gaudia door vreugde, dan is noch het latijn erg meervoudig, noch het nederlands erg enkelvoudig, wel enigzins wat de vorm betreft, niet wat de inhoud aangaat. Enkelvoudigheid en meervoudigheid lopen hier naar elkaar toe, de zwakke eenheid is het ontmoetingspunt. In ons geval, in het éne ze, zijn enkelvoudigheid en meervoudigheid helemaal ineengelopen, er is heel geen verschil meer, het verschil tussen is en zijn kan ons totaal niet van die mening afbrengen.
Als 'n beslist meervoudige vorm erken ik in dergelik geval alleen 't woord ‘zullie’. Maar hoe is dit aan die sterke meervoudsinhoud gekomen? De etymoloog zegt: via het naamwoord ‘lieden’. Ik voeg er aan toe - om daardoor pas voorgoed de aard van ons werk te belichten - via het bewustheidswoord ‘lieden’. Een voornaamwoord, vooral het onbetoonde, is veel minder een bewustheidswoord dan een naamwoord, men gebruikt het ook veel meer zonder erg. Bij die zwakke graad van bewustheid is het te begrijpen, dat we er soms geen spoor vinden van diè tegenstellingen, die in de bewustere levenshelft zo'n grote rol spelen, o.a. de tegenstelling eenheid en veelheid. Wat in het biezonder die tegenstelling betreft, ontmoeten we zelfs bij de bewustheidswoorden, de naamwoorden, al vreemde dingen. Een stereotiep voorbeeld is de overgang van een meervoudig gaudia in een enkelvoudig la joie; minder internationaal maar even sprekend is voor ons geval het nederlandse voorbeeld: meerv. slage → enkelv. slaag (ransel). Het raadselachtige bestaat hier alleen voor de grammaticus, die slechts in bewustheidsdingen thuis is en niet weet dat ook het naamwoord net als de mens zelf tot twee werelden behoort, een bewuste en een onbewuste. In de bewuste wereld mag wat meervoud is, geen enkelvoud zijn, noch ooit enkelvoud worden; tussen die twee dingen bestaat daar doorlopend een afstoting, een eeuwige haat; maar tussen diezelfde dingen bestaat in het onbewuste leven een doorlopende toenadering, een eeuwige liefde. Men hoeft zich dat niet te mooi voor te stellen. Als ik zeg, en daaromtrent zijn het de meeste psychologen eens, dat in het onbewuste alles ‘één hart en één geest’ is, dan bedoel ik daarmee, dat er alle onderscheidingen, dus alle verdelingen en verdeeldheden ophouden, omdat alles er wordt opgenomen in de éne onbewuste liefde van de spreker, d.w.z. in diez'n liefde voor zich zelf, de levenskern van de onbewustheid, zijn egocentrisme, zijn persoonlike eenheidskracht. Dat nivellerend onbewustheidsproces, dat we zelfs al bij de naamwoorden waarnemen, kan te lichter bij de onbetoonde voornw. plaats hebben. Tussen ons zgn. enkelvoudig en ons zgn. meervoudig ze bestaat niets dan toenadering, er werkt niets dan 'n uitvloeisel van sprekers eigenliefde, een zekere mate van eenheidskracht.
Ook het vnw. je is getalloos. Maar, zal men zeggen, evenals je en ze is ook we onbetoond, en toch is dit vnw. van de eerste persoon niet getalloos, zoals die tweede en die derde persoon.
Dat komt waarschijnlik omdat we geen eerste persoon is. We betekent de som van één keer ik + één of meer keer je of ie of ze. Tussen ik en we is dus niet alleen getalsverschil, maar ook persoonsverschil. De spraakkunstige gewoonte om we kortweg eerste persoon te noemen, is niets dan systeemzucht, 'n soort gemakzucht.

[p. 124]

De studie van de vnw. is iets dat zich op de rand van het onbewuste waagt, geen tocht in de volle zon zoals het werk van de lexicoloog meestal is, maar een zoeken en tasten in schemer en duisternis. Of die moeite onnodig is? Het beginsel dat de taal veel on- en minder bewuste elementen bevat, is al zeer oud, maar de toepassing ligt nog in de luren. Die toepassing zal met nieuwe konklusies ook nieuwe gewoonten moeten brengen. Dat is geen onoverkomelik bezwaar. We zijn ook wel gewoon geworden in de morgen- en

[p. 125]

avondster, ondanks de gangbare antithetiese namen, één zelfde planeet te zien; misschien zal nieuwe taalwaarneming op den duur ook de gangbare antithese ‘enkel- en meervoud’ in sommige gevallen te niet doen, in andere gevallen tot bescheidener grenzen terug dringen. Een goed begin daartoe is, in het besprokene ‘ze’ niet steeds officiële vrouwelikheid of populaire ‘meervoudigheid’, maar ook eens ‘zwakke eenheidsgraad’ te erkennen.

Men ziet, ik pleit niet voor doorlopende erkenning, ik wil geen beginselmanie tegen de praktijk in. Het kan bv. nodig zijn, het ene en het andere ‘ze’ uit elkaar te houden om wille van de overzetting in 'n andere taal, bv. het Frans. In plaats van dan op omslachtige wijze ‘ze met een meervoudig werkw.’ te onderscheiden van ‘ze met een enkelvoudig werkw.’, onderscheidt men dan kortweg ‘'n enkelv. en 'n meerv. ze’. Aan dergelike handigheid beschuldigt men zich in elk vak. Scherpste en minst gemakkelike terminologie is alleen onontbeerlik in dàt deeltje van het geval, dat precies in het centrum van de aandacht staat, zoals in onze beschouwing alleen maar het vnw. ze zelf, en niet het bijbehorende werkwoord.

Of de aanduiding van abstrakta e.d. door ze, iets te maken heeft met eenheid, kan hier niet besproken worden, omdat die aanduiding in onze tijd allereerst op invloed van het schrift wijst. Ik keur dat niet af, maar op het ogenblik houd ik me alleen bezig met huidige taalnatuur, niet met kultuur of historie.

De vraag of de aanduiding van de vrouw door ze, iets te maken heeft met eenheidsgraad, wordt om taktiese redenen verschoven naar het slot van deze beschouwingen.

II.
Mannelikheid = Sterkste Eenheidsgraad.

De bekende Haagse boekhandelaar Simon Blok hoorde ik eens tegen 'n dame zeggen: 'k Heb niets als het koningskind van Marryot, als u die wil hebben, en toen kort daarop in de winkel van Couvée iemand vroeg: Heeft u voor me één van de blaue Bücher over Griechische Bilder, toen hoorde ik de bediende antwoorden: Ik geloof wel dat ik 'm heb; misschien ligt ie in de etalage. En dezer dagen hoorde ik van een docent aan de Volksuniversiteit: Als een lichaam zich op aarde bevindt, dan is de kracht die 'm er af gedrukt wil houden, kleiner dan de dracht enz.

[p. 126]

Niemand hoort in dergelike taal iets biezonders, zo gewoon klinkt het! Andere zou het reeds algemeen bekend zijn, dat in de gesproken taal het gebruik van de voornaamwoorden niet allereerst teruggaat op het geslacht van het naamwoord maar op het algemeen karakter van het aangeduide verschijnsel, en dat men dan vooral ‘ie’ gebruikt om levende wezens ('n koe, 'n kat) of voorwerpen aan te duiden, 'n boek, 'n schip, 'n ei, 'n hart, 'n gebouw, 'n gordijn, 'n lichtbeeld, 'n hoofd, 'n telegramformulier, 'n dubbeltje, 'n schilderijtje.¹⁾

1) In deze beschouwing, die de voornaamwoordelike aanduiding uit 'n bepaald oogpunt behandelt, moesten die aanduidingen zelf als 'n bekend gegeven kunnen opgevat worden, maar de feiten, die die aanduiding betreffen, zijn nog niet ten halve bekend. Daarom geef ik de nodige hier. 'n Huisgenoot zei: We hebben zo'n mooi beeld gehad! Die waterdraagster, je weet wel, die zo in de zon kijkt! En daar (op, 'n zuil) stond ie op. In het toneelstukje De Oostindiese Compagnie zegt iemand van 'n ei: en dan verdomt ie het! (d.w.z. het ei wil niet rechtop blijven staan, vóór Columbus zelf het kunstje vertoonde). - In de Haagse Volksuniversiteit zei 'n docent: 'k Wil 'm (= 'n lichtbeeld) 'n beetje scherper hebben.... Nou is ie goed! (Voor wie menen mocht dat dit 'm en ie teruggaat op ‘de schilderij’ - Spreker had het over schilderijen - voeg ik er bij, dat Spr. meestal ‘het schilderij’ zei). - Bij het eten van 'n konijn zei de gastvrouw: Hier heb ik het hart! echt de vorm van 'n hart! en na enige ogenblikken tegen 'r zoontje: ik geef er niet om; hier heb j'm. In de tram zei 'n moeder: Waar is het kaartje? en na enig zoeken verheugd: Ik heb 'm, en tegen 'r zoontje: ik zal 'm aan de kondukteur geven. Kleine voorwerpen zoals 'n kaartje worden, dat is waar, ook dikwels met 't aangeduid. Opmerkelik is dit geval van 'n tandarts, die een goude vullinkje heeft laten vallen: Jan, zoek die vulling 's, die ik heb laten vallen, 't komt me voor, dat ie daar ongeveer liggen moet; en onder 't zoeken: Hier moet het liggen, in dit rayon; en eindelik de knecht: Hier heb ik 'm! - In 'n gesprek kort na de ramp met de Titanic: Wanneer 'n schip rondom water raakt, dan krijgt ie 'n gelijkmatige druk. - Over 'n orgel: die gaat daar de straat in, ik heb 'm er in zien schieten. - In Zijn Evenbeeld, 235 van J.A. Simons - Mees: En hij was over de mand heengegaan 't ding (= de auto). - In De Violiers, 47: Een David Blesje.... Mooi van kleur is ie niet. - In 'n schoolopstel: Ach, zo juist heeft hij een telegram ontvangen: ‘Moeder ernstig ziek, kom dadelijk!’ Hij heeft hem zijn patroon laten lezen. - In 'n gesprek: Hij draait tegenwoordig 'n dubbeltje twee keer om voor ie 'm uitgeeft. - Hij is helemaal vochtig, dat boeket! Waar zou ie nou zo vochtig van zijn? Aanduidingen door ‘die’ hebben als tegenstelling tot de onzijdigheid van het korresponderende zelfst. nw. dezelfde waarde als ‘ie’; daarom volgt er hier nog een: Een dame van 't bureau van de Haagse Volksuniversiteit zei: De kurzus is in het gymnasium. Weet u die? En het volgend jaar dezelfde persoon: De kurzus is in het Lyceum. Weet u die?

[p. 127]

Ik neem hier alleen vrouwelike dieren, en dingen met een onzijdige naam, omdat daarbij de ie-aanduiding onwederlegbaar op andere faktoren wijst dan die wij gewoon zijn bij ons verzorgde schrijven in het oog te houden. Dezelfde docent die ‘het lichaam’ een enkele maal met ie aanduidde, gebruikt meestal i.p.v. ‘lichaam’ het woord ‘voorwerp’ en dàt heb ik 'm nog nooit met 'm of ie horen aanduiden: zijn gesproken taal op de kurzus staat doorlopend sterk onder de tucht van de schrijfregels en deze eisen in ons geval overeenkomstig een lidw. ‘het’ ook een vnw. ‘het’. Alleen in het schrijven van jonge leerlingen vindt men hier ‘fouten’, bv.: Deze lachte en liet daarna het hoofd op den borst zinken om die niet meer op te heffen. Aan goede wil om in geslachtsdingen korrekt te zijn, ontbrak het deze leerling, blijkens dat kunstmatige ‘op den borst’, niet; die goede wil werd daar nog gesteund door het bijeen zien van ‘op’, ‘den’ en ‘borst’. Maar het woord ‘die’, waarmee die leerling zo spontaanweg ‘het hoofd’ aanduidde, stond ook zo ver van dat onzijdige zelfstandige naamwoord af! Spraakkunstige gedachten omtrent behoorlike geslachtsovereenkomst drongen zich nu niet aan de schrijvende leerling op en.... z'n eigenlike gedachten, nl. die over het vertelonderwerp, konden hun normaal verloop houden. In dat verloop nu, tussen z'n bewuste gedachten-elementen door, mengden zich, zoals bij ieder van ons bij het spreken, ook onbewuste elementen, wijsgerige indelingen, waar we zelf geen erg in hebben. Immers wat die leerling bewust indeelde bij de kategorie ‘hoofden’ en dus ‘het hoofd’ noemde, dat deelde ie onbewust in bij de sterke eenheden door middel van het vnw. ie (of die). Met zo'n dubbele indeling. nl. een biezondere en meer algemene, houden zich ook weleens de naamwoorden op, bv. koèbeest, mànspersoon, vròuwmens (Brabants: frăməs). Op zo'n manier zouden 'n man, 'n koe en 'n stoel kunnen genoemd worden een mànding, 'n koèding, 'n stoèlding, zoals een kind wel spreekt van 'n schèpding (= schop) of 'n kràbding; maar tot zo'n sterk-algemene bijgedachte brengen het de naamwoorden in de regel niet; voor die handigheid in het filosoferen, haast dromende weg, moet men bij de voornaamwoorden terecht: in het vnw. ie komen èn het algemene begrip ‘ding’ of ‘voorwerp’ èn het algemene begrip ‘levend wezen’ tot het nòg algemener begrip ‘sterker eenheid’ samen, zoals we te voren zagen, dat het vnw. ze èn het begrip ‘stof’ èn het begrip ‘veelheid’ deed samenkomen in het begrip ‘zwakke eenheid’.

Dat het voorwerp meer dan de stof door ‘ie’ wordt aangeduid, is niet geheel onbekend, immers in geslachtslijsten vindt men soms bij een zelfde woord aangegeven: ‘als voorwerpsnaam: mannelijk,

[p. 128]

als stofnaam: vrouwelijk’. En dat vooral voor het levende wezen het vnw. ‘ie’ een karakteristieke aanduiding wordt geacht, blijkt wel daaruit, dat zelfs uiterst spraakkunstig-korrekten na woorden als ‘het paard’, ‘het schepsel’ het vnw. ‘hij’ niet foutief meer vinden.¹⁾ Met het verschil tusschen stof, voorwerp en levend wezen, wat de veelvuldigheid van de ie-aanduiding betreft, loopt het verschil in eenheidsgraad tussen die drie kategorieën parallel.

Dat verschil gaan we nu duidelik maken.

Een groter en ongelijker veelheid geeft de eenheid te meer gelegenheid z'n kracht te tonen. Een stof, bv. appelmoes, heeft in al z'n delen een zelfde aanzien, een zelfde aanvoeling, een zelfde smaak. Dit lijkt wel bevorderlik aan de eenheid, maar dit is schijn: we moeten niet vergeten dat in onze tijd in ons begrip ‘eenheid’ meer en meer een verschuiving plaats heeft naar het begrip ‘gelijkheid (in de veelheid)’, zoals we dat hebben in ‘eenheidsworst’, ‘eenheidskleding’ en in al die artikelen waarvan de produktie stervende is; zulke eenheid, die volkomen gelijkheid betekent, is in onze beschouwing eenheidszwakte; eenheidskracht bestaat juist waar een zekere ongelijkheid tussen het vele bestaat, iets wat het Nederl. Woordenb. bij grote ongelijkheid zelfs als een ‘hogere eenheid’ prijst. Welnu, die weg naar de hogere eenheid gaat niet de stof, maar het voorwerp op. 'n Appel is niet zoals appelmoes in al z'n delen gelijk: steel, wangen, kroon, schil en kern hebben 'n verschiellende kleur, smaak en vorm; en juist het feit dat al die verschillende appeldelen toch steeds bijeen blijven, die bijeen-heid is tegelijk de kracht van de eenheid. Vooral als de appel rolt en zelfs dan alles bijeenblijft en niet uiteenvloeit, zoals de appelmoes in zo'n geval zou doen, juist dat rollende, bewegende bijeenblijven vertoont ons de eenheid in al z'n kracht. Maar 'n appel beweegt alleen door invloed van buiten, anders ligt ie stil en is ie niet in staat zich als eenheid-op-z'n-best te doen gelden. Een levend wezen daarentegen beweegt zich uit zich zelf zo dikwels ie zelf wil, want leven en bewegen is synoniem en 'n levend wezen maakt dus te dikwelder de indruk van 'n allerkrachtigste eenheid. Zelfs de delen van 'n levend wezen hebben dikwels nog 'n eigen beweging: iemands armen zwaaien, z'n handen draaien, z'n ogen

1) Enige bewijskracht hebben ook de volgende gevallen met het lidw. de: Na het uitkiezen lopen al de kinderen hard weg, de ene verstopt zich in dit, de andere in dat hoekje. (Schoolopstel). - Niet lang daarna vertoonden zich twee herten, die niets kwaads vermoedend, rustig graasden. De jager stond op en trof de grootste, terwijl de andere van schrik op de vlucht ging. (Schoolopstel).

[p. 129]

schuiven en knippen, z'n hoofd buigt; en als nu ook z'n benen gaan schrijden, dan gaat heel de zwaaiende, draaiende, schuivende en buigende massa in 'n gezamelike beweging, uren lang en mijlen ver, en steeds, tijdens die verplaatsing, blijft alles bijeen en aan het einde van die schijnbare revolutie blijkt alles nog hetzelfde, ja volgens de bevinding van de geneesheer die de wandeling had voorgeschreven, nog beter dan eerst, één gezond mens, als organisme harmonies samengesteld uit vele en velerlei organen, 'n model-eenheid.

Dat de vrouw, hoewel evenzeer een levend wezen als een man en dus uiterlik evenzeer een krachtige eenheid, toch niet met ie maar met ze wordt aangeduid, wordt aan het slot van deze beschouwingen besproken. Wel lijkt het me doelmatig hier aan het feit te herinneren, dat in sommige dialekten de vrouw wordt aangeduid met ie (bv. in 't Brabants, Afrikaans, Maleis (?)), in verband met het sexueel evenzeer bevreemdende feit, dat in het Algemeen Beschaafd ook een duidelik vrouwelik dier, bv. een koe, met ie wordt aangeduid. Is dit werkelik zo bevreemdend? Al is vrouwelike sexe iets zeer belangrijks, we hoeven er daarom toch niet, net als straatjongens, altijd de mond vol van te hebben! Moet, zelfs in onbetoonde terloopse woordjes als vnw., onze overgezonde ontvankelikheid zich steeds openbaren? Naast belangstelling in vrouwelikheid blijft ook tegenover hetzelfde wezen onze belangstelling bestaan in z'n meer algemene menselikheid en in z'n nog algemener voorwerpelikheid, kortom in z'n grote eenheidskracht, zoals die zich dan in 'n vnw. ‘ie’ vertolkt, ook tegenover 'n koe of 'n kip, zelfs al staan ze vlak naast de melkemmer of de eierkorf. Wie tegenover de algemeenheidsklimax Anna, vrouw, levend wezen, voorwerp, eenheid het met z'n begrijpen niet verder brengt dan tot ‘vrouw’ of ‘vrouwelik dier’, die brengt het als taalwaarnemer dikwels niet verder dan tot wanbegrip of.... onnodige boosheid. Om het feit dat allerlei levende wezens, o.a. ‘'n koe met grote uiers’, door het vnw. ‘ie’ werden aangeduid, hebben tal van letterkundigen eens bij de Minister een verontwaardigd rekwest ingediend en later bij monde van een hunner in dat taalfeit een ernstig geval van degeneratie gekonstateerd, voor ‘Volk en Stam’ een nog groter ‘Gevaar’ dan de import van uitheemse taaltheorieën, zoals die waarmee ze waren grootgebracht. Tot zulke miskenning van eigen Stam en eigen Taal komt het, als men nooit z'n eigen taal met eigen ogen leert zien.

(Wordt vervolgd).

Ph.J. Simons.