De Nieuwe Taalgids. Jaargang 13

[p. 47]

Kroniek en kritiek.

‘Den’ als spelvorm voor ‘de’.

Niemand zal aarzelen als hem gevraagd wordt welke vormen het meervoudig lidwoord in het Frans heeft: Natuurlik twee, nl. lè vóór konsonanten, lèz vóór vokalen, beide geschreven met de drie letters l-e-s. Een vreemdeling die Nederlands verstaat, zal weldra bemerken dat op dergelijke wijze bij het lidwoord de drie letters d-e-n tweeërlei betekenis kunnen hebben: in verreweg de meeste gevallen duiden ze de klank də, in sommige gevallen de klank dən aan. Deze eenvoudige waarheid wordt hier te lande maar al te vaak miskend. In het Verslag van de Staatskommissie over het spellingvraagstuk lezen we (blz. 5): ‘Wanneer de een verkiest te schrijven ik heb den man gezien, en de ander ik heb de man gezien, dan beteekent dit niet, dat één zelfde taalvorm zoowel door den als door de wordt voorgesteld; maar wel, dat volgens den één een vorm van het lidwoord nog bestaat, waarvan het bestaan, althans in dit geval, door den ander wordt ontkend.’

In deze vorm, en met dit ongelukkig gekozen voorbeeld, is de uitspraak stellig onjuist. Het is niet in een paar regels te zeggen wanneer de letters d-e-n werkelik den aanduiden. Als datief van het onzijdig is den standvastig in uitdrukkingen als in den beginne, na den eten. In andere uitdrukkingen waarin den bewaard bleef als mannelik lidw. (voor den dag, aan den drank, aan den haal enz.) staat dikwels daarnaast, en als beschaafd gelijkwaardig, de vorm de. In eigennamen als Den Bosch, Den Haag handhaafde zich den: ons klinkt De Haag nog als minder beschaafd in de oren. Omgekeerd klinkt ‘van den een naar den ander’ in omgangstaal minder gedistingeerd dan de vorm de of d'.

Bovendien zijn er bepaalde taalkringen waarin de oude buigingsvorm zich gehandhaafd heeft, òf uit traditie, b.v. op de kansel, bij bijbellezing, in redenaarstaal, òf ten gevolge van letterkundige behoefte (in verzen of in litterair proza), òf onder invloed van het schrift, ten gevolge van een verkeerde leesgewoonte. Deze drie gevallen zijn niet steeds zo streng te scheiden als hier geschiedt, maar wij willen ze toch afzonderlik beschouwen.

[p. 48]

De n-uit-traditie heeft, als alle traditie, een zeker recht van bestaan. In een bijbeltekst, in een kerklied, in een plechtige rede of toast is een ongemene stijlvorm onmisbaar en voor menigeen is de oude taalvorm daarmede onverbrekelik verbonden. Maar geen traditie is voor de eeuwigheid bestemd. Van kansels en katheders kan men in onze dagen vaak zeer ongemene, welverzorgde taal horen van sprekers die de buigings-n kunnen missen.

In poëzie en poëties proza zal de den-vorm - met zoveel andere oudere vormen - nog lang voor veel dichters een onmisbaar en waardeerbaar bezit blijken. Juist omdat dichters voor het oor schrijven, zullen ze er goed aan doen, ook in hun spelling zorgvuldig de en den te onderscheiden, opdat geen lezer hun bedoeling misverstaat. Deze aansporing is niet overbodig, want tal van letterkundigen volgen op dit punt eenvoudig de oude sleur en schrijven den krachtens hun schoolherinnering of volgens het algemene spelgebruik. Men lette er eens nauwkeurig op, wanneer ze eigen werk voordragen, want dat is de beste proef. Met zekerheid kunnen we vaststellen dat de schrijvers van hedendaagse romans, novellen en toneelstukken overal de bedoelen als ze den schrijven. Het is eenvoudig absurd, te veronderstellen dat Coenen, De Meester, Robbers, die nog den schrijven, daarmee te kennen willen geven dat die biezondere vorm van het lidwoord ‘nog bestaat’, terwijl Emants of Brandt van Doorne, die in volkomen dezelfde gevallen en in dezelfde stijl de schrijven, daarmee feitelik een ander woord zouden bedoelen.

Wie dat meent - en daarmee komen we tot het derde punt - zit vastgegroeid in een verkeerde leesgewoonte. Dit moeten wij bij de steller van het spellingrapport wel aannemen; anders had hij nooit dit zo alledaagse voorbeeld gekozen. Van de honderd maal dat men het zinnetje ‘ik heb den man gezien’ zou kunnen ontmoeten, kan ik me nauweliks voorstellen dat éénmaal werkelik de stijl een denvorm mogelik zou maken. Ik vind in deze zin den man evenzeer een taalfout tegen het Nederlands, als les femmes, met s gezegd, een taalfout tegen het Frans zou zijn. Wij lachen er nu om dat de schoolmeesters uit de dagen van Siegenbeek leerden uitspreken zin-gen, omdat die twee letters n-g er toch niet voor niets stonden! Maar begaan onze konsekwente den-lezers niet dezelfde fout, als ze zo schromelik schrijfvorm en taalvorm verwarren?

Met onze spellingvoorstellen ten opzichte van de buigings-n kan geen werkelik taal-kundige iets anders bedoelen dan in het schrift de ware taalvormen vast te leggen, dus den overal waar inderdaad den bedoeld is; de waar geen andere taal-vorm dan de op zijn plaats

[p. 49]

zou zijn. Schrijft de Regering een daarvan afwijkende regeling voor - gelijk de Kommissie adviseert - dan kan dat nooit iets anders betekenen dan dat den in een bepaald aantal gevallen de traditionele spelling blijft voor de taal-vorm de (b.v. van den man, met den leeuw). De ondenkbare eis dat op alle scholen in die gevallen den gelezen moet worden - en dat zou eigenlik de konsekwentie zijn van de boven aangehaalde uitspraak - zou leiden tot averechts leesonderwijs en onverdedigbaar taalbederf.

Onze lezers zullen mogelik deze beschouwing vanzelfsprekend, en onze waarschuwing overbodig achten, maar wij weten dat op menige school, waar alle ennetjes nu trouw gelezen worden, ook de nieuwe regels als een nieuw taal-voorschrift opgevat zullen worden. Dat kan een Kommissie, waarin taalgeleerden van naam zitting hebben, toch niet bedoelen? In elk geval hadden wij gaarne gezien dat in de besproken aanhaling uit het Verslag de spel-vorm en de taal-vorm zorgvuldiger onderscheiden waren.

C.d.V.