De Nieuwe Taalgids. Jaargang 11

[p. 304]

Spreekwoorden en spreekwoordelijke uitdrukkingen, voornamelijk uit Goeree en Overflakkee.

Al sedert jaren heb ik er mij op toegelegd spreekwoorden, zegswijzen, dialectische woorden en uitdrukkingen uit den mond van het volk op te teekenen. Zoodoende heb ik heel wat studiemateriaal verkregen, waaruit ik in de eerste plaats de spreekwoorden en uitdrukkingen kies, die ontleend zijn aan het landbouw-, veeteelt- en visscherijbedrijf van het eiland en daardoor mogelijk inheemsch zijn.

Landbouw en veeteelt:

Hij loopt op z'n leste gras. Meer gebruikelijk is: op zijn laatste beenen, maar denken we aan eene koe, die spoedig geslacht moet worden, dan is de uitdrukking duidelijk genoeg.

Hij of zij is nog al los op de melk. Hij (of zij) is gemakkelijk aan 't praten te krijgen en laat dan de geheimen, die hij (of zij) weet, wel los.

De eene koe melkt heel wat gemakkelijker dan de andere. Sommige koeien houden de melk zoogenaamd op, andere laten ze vlug vallen. De eerste zijn taai, de laatste los op de melk.

't Is er altijd melk uit volle testen, wordt gezegd van een royaal levend gezin.

Niet in een mandje melken. Dit wordt gezegd van iemand, die secuur te werk gaat.

Er ligt land achter de stee. De rijkdommen van den boer bestaan grootendeels uit landerijen. De uitdrukking wordt figuurlijk gebruikt in de beteekenis van: die familie is rijk.

Eten of je moet gaan hooien. In den hooitijd is er voor de boeren weinig tijd om te eten. Dikwijls gaat het er dan ook in een vloek en een zucht naar toe. Er wordt wel eens gezegd: een aardappel in den mond, een aan de vork en een in 't zicht.

Een smoel als een mendeur. Misschien is de uitdrukking: een smoel als een hooischuur meer algemeen. De mendeur is de groote schuurdeur, waardoor het hooi naar binnen gereden wordt. In die deur

[p. 305]

bevindt zich een kleinere, de zoogenaamde klinketdeur, waardoor men gewoonlijk naar binnen gaat.

Nog groen koren te velde hebben. Kinderen hebben. Het wordt wel eens gebezigd tegenover menschen, die smalend spreken over de ongelukken van anderen of die zich minder edel willen wreken. Zoolang de boer zijn koren nog groen te velde heeft, kunnen tal van oorzaken nog misgewas veroorzaken.

Boven gras en koren komen. Uit de moeilijkheden geraken. Als het onkruid in het voorjaar welig tiert en de gewassen dreigt te verstikken, bevindt de boer zich in een netelige positie.

Zoo valsch als een juin wordt gezegd van schijnheilige menschen. Uiterlijk zie je niets bijzonders aan een ui, maar als je ze schoonmaakt, loopen de tranen over je oogen.

De konte tegen de kribbe gooien, synoniem met: zich verzetten, koppig zijn.

Den heelen dag in 't haam zijn. Men zegt ook wel: in het tuig. Deze uitdrukking beteekent: den heelen dag druk in de weer zijn.

Hij heeft een goed stal en goed voer zegt men van iemand, die er goed uitziet, wien men kan aanzien, dat hij niets te kort komt.

Hij spit ze allemaal in één mand. Hij maakt voor niemand onderscheid, scheert ze allemaal over één kam. Bij het aardappelspitten worden de aardappelen gesorteerd in groote, poters en kriel. Wie ze allemaal in één mand spit, maakt dus geen onderscheid.

Als je sja roept, bedoel je alle hoenders. In 't algemeen iets zeggen, opdat degene, op wien het van toepassing is, den passenden schoen kan aantrekken.

De leste man de zak opgeven. Het laatst thuis komen. Bij het koren dragen komt degene, die de zakken opgeeft, het laatst, omdat hij ook den laatsten man zijn zak moet opgeven.

Een vent als een spit aarde wordt gezegd van iemand, die buitengewoon goedig is. Een spit aarde blijft liggen, zooals men hem neergooit.

Hij staat lucht voor de meet. Hij neemt de zaken niet zwaar op. Lucht staat voor luchtig. Iemand, die b.v. een meet gras of klaver moet maaien, kleedt zich zoo luchtig mogelijk.

Zijn rok voor iemand op 't end leggen. Voor hem moeten werken. De veldarbeiders hebben de gewoonte hun jas (rok) op het eind van de meet te leggen, als ze aan het werk gaan.

't Land laten pokken en mazelen. De grond laten verbrokkelen, uitvriezen.

Zit vast. Reken maar, dat er moeilijke tijden komen. Als de boer bij het opladen van zijn wagen van den eenen korenhoop naar den

[p. 306]

anderen rijdt, roept hij den man, die boven op den wagen zit, toe: ‘Zit vast’, wat zooveel zeggen wil als: ‘Pas op de schokken.’

Er is niet met hem te ploegen of te eggen zegt men van een onwillige.

Iemand een prange op de neus zetten. Weerspannige paarden zet men een prang op den neus om ze te kalmeeren. De uitdrukking wordt meer gebruikt in de beteekenis: iemand verbieden iets te verklappen.

Meevallen in de kook. Letterlijk kan men dit zeggen van erwten of boonen en aardappelen. Figuurlijk wordt het vaak gezegd van menschen.

Visscherij:

Onklaar zijn. Deze uitdrukking beteekent: onwel zijn. Men denke hierbij aan een vaartuig.

Hij komt van ebbe. Hij komt te laat; hij komt, als het gunstige oogenblik voorbij is. De visschers gaan met vloed de haven uit en komen met vloed weer binnen (ze visschen, zooals ze dat noemen, een tij).

Er staat zee. Er is oneenigheid, ruzie. De uitdrukking wordt ook gebezigd, als iemand boos is en te keer gaat. Ook als het er bij een bevalling op aan komt.

Uitslaan om achter de waarheid te komen. Een spiering uitgooien, om een kabeljauw te vangen. De visschers slaan hun netten uit.

Menschen, die in twee pannen visch bakken. Zoo noemt men hen, die geen partij kiezen, maar nu met den een, en dan met den ander meepraten.

In de tweede plaats geef ik hier een serie uitdrukkingen, die ik voornamelijk op het eiland hoorde gebruiken, speciaal in Goeree.

Ze zijn met hetzelfde sop overgoten. Ze zijn precies eender.

't Is vuil vet en vuile boter. 't Is allebei eender, maar geen van tweeën goed.

De laatste knikker staat op. Deze uitdrukking hoorde ik mijn moeder bezigen, toen ze iemand met de gekleede jas zag loopen uit.... armoede.

Er met je gat naar toe gaan zitten. Je onverschillig toonen, je van een zaak niets aantrekken.

't Mes bij iemand op tafel leggen is een uitdrukking voor: er meeëten, die ik nooit anders dan in Goeree gehoord heb.

Jan Paoter en Maoter. Hiermede duidt men iedereen aan. Onderwetsche menschen in Goeree zeggen b.v.: Jan Paoter en Maoter komt daar over den vloer. Je moet niet alles aan Jan Paoter en Maoter vertellen.

Ik kom kanbeure nog. Dit woord beteekent misschien. Men vergelijke kanbeure = 't kan gebeuren eens met misschien = 't mag geschien.

[p. 307]

Goed zijn smoesje kunnen maken = Goed zijn woord kunnen doen.

Iemand den bast krauwe of de rik schure. Dat woord rik is het dialectische woord voor rug. De uitdrukkingen beteekenen: hem den mantel uitvegen.

Een luchtheersens (dial. lucht = licht, heersens = hersenen) is eigenlijk iemand, die niet goed wijs is. 't Zit er niet diep, zegt men wel eens.

't Is mar akwa. 't Is maar voor de grap. (Lat. aqua). (Nooit elders gehoord dan in Goeree).

't Is een antrek. 't Is een oogenblikje werk.

Te like goa. Iemand de laatste eer bewijzen. Verg. Duitsch: Zur Leiche gehen.

Een pasjes bij iemand omdraaien. Een kort bezoek bij iemand afleggen.

Hi heit er niet veel diengene van (diengene voor dingen) wil zeggen: hij beleeft er niet veel pleizier van.

Iemand een garre afjagen. In 't nauw brengen, ongerust maken. In Goeree zegt men tegen een kier of reet garre, maar wat het woord garre in deze uitdrukking beteekent, weet ik niet.

Loopen als een tiet. Meer bekend is: als een kievit, maar in Goeree zegt men tieten tegen kuikens.

Iemand op z'n vestje spuwen. Iemand aanspreken over wat hij misdaan heeft. Ook wel, hem er aan herinneren.

Ik lust van 't heele varken. Eigenaardig is, dat deze uitdrukking het meest gebruikt wordt, als er bij de eene of andere gelegenheid drank gepresenteerd wordt en den persoon in kwestie de keus gelaten wordt - klare jenever, of jenever met stroop. Dit laatste is de volksdrank in Goeree, als het varken geslacht wordt.

Een varken sterft niet van een vuilen, maar wel van een leegen bak. Men moet niet al te vies zijn. Een ander spreekwoord zegt ook: Vieze varkens worden niet vet.

Dat zal de kat het haar uitgaan = dat zal ternauwernood kunnen. Mogelijk moeten we hier denken aan een nu verboden volksspel: het katknuppelen. Op het ijs werd een gesloten ton geplaatst met een kat erin. De sleetjerijders moesten nu probeeren onder het rijden het vat stuk te slaan en de kat, die natuurlijk in doodsangst zat, te bevrijden. Wien het gelukte, kreeg den prijs. (Deze medeeling kreeg ik van een nog levende oom van negentig jaren. In zijn jeugd gebeurde dit nog.)

't Is me daar een kattebakje. 't Is me daar een rommeltje. Men denke aan het bakje met zand voor de poes.

Hij loopt rond als een schijtenden hond. (De n is dialectisch). Hij loopt maar heen en weer, of hij geen raad weet.

[p. 308]

Naar zijn staart omdraaien van kwaadheid. Mogelijk moeten we hier ook aan een hond denken. Zouden we hier misschien ook kunnen denken aan een oorworm?

Met 't gatje door de goot beteekent: ternauwernood. Mogelijk moet men hier denken aan een hond of kat, die door een gotegat in de schuur kruipt.

Zijn eigen nest beschijten. Zich door eigen schuld in een onaangename positie brengen.

Dan volgen er nog eenige van elders.

't Is zoo vast als een muts met zeven keelbanden (Friesche uitdrukking).

't Hangt er om als nat hooi om een schuit, zegt men wel van de kleeren van een meisje, als ze niet te best zitten.

Er moet nog heel wat aan gebogen worden, eer het een hoepel is. Dit spreekwoord hoorden we eenige malen in Sliedrecht gebruiken, in de beteekenis van: De opvoeding van het kind is nog lang niet voltooid.

De rouw in de kerk brengen. Op Charlois en andere plaatsen bestaat de gewoonte, dat de familie van een overledene den Zondag, nadat hij boven aarde staat, naar de kerk gaat. De dominee wordt van te voren verwittigd en herdenkt den doode in zijn gebed.

Een presentie hebben als een rijzen bezem. 't Wordt gezegd van een trotsch, opgedirkt meisje. Ook wel van iemand, die zich wil laten gelden. De groote rijzen bezems zijn algemeen bekend, vooral bij straatvegers.

Er wordt voor je gebeld, zegt men wel tegen iemand, als er een toespeling op hem gemaakt wordt.

Naar 't lekken van de goot gaan luisteren. Een middagslaapje gaan doen; men zegt in Goeree ook wel: een tukje doen.

Op een geschud bedje komen. In een mooie positie geraken.

Van 't eene warme nest in 't andere komen, zegt men van iemand, die van de eene mooie positie in de andere komt.

Er is geen hoekje de punt af. 't Is er alles keurig in orde.

En tot slot eenige platte volksuitdrukkingen.

Op een grootemans kakhuis willen zitten en door de bril vallen. Boven zijn stand willen leven en zoodoende verkeerd uitkomen.

Mijn scheten kraken niet, klaagde een vrouw haar nood, maar als mijn man wat zegt, gehoorzamen de jongens dadelijk.

't Is zoo vast als een scheet in een netje, wordt gezegd van iets, dat heel onzeker is.

Schijt nooit op je vaders drempel. Wees niet ondankbaar jegens je ouders.

F. den Eerzamen.