De Nieuwe Taalgids. Jaargang 11

Zijn schaapjes op het droge hebben.

Onze uitdrukking ‘hij heeft zijn schaapjes op het droge’, die wij gebruiken, wanneer iemand na hard werden verder onbezorgd kan leven, komt ook in Duitsland in dezelfde betekenis en ongeveer in dezelfde vorm voor: ‘Er hat sein Schäfchen ins Trockne gebracht’; ndd. ‘he het sine Schäpken in 't Dröge’ of ‘he het se in 't Dröge brogt’. Hermann Paul zegt ervan in zijn ‘Deutsches Wörterbuch’ S.v. Schaf: Ursprung nicht ganz klar. Toch heeft men al op verschillende wijzen gepoogd, een verklaring te vinden.

Vroeger werd veelal aangenomen, dat de oorspronkelike vorm van de zegswijze zou geweest zijn ‘zijn scheepjes op het droge hebben’; men dacht hierbij aan visserschuiten, die, zoals vroeger algemeen gebruikelik was, hoog op 't strand getrokken werden en zo voor de storm in veiligheid waren. Deze verklaring is algemeen opgegeven, want in de oudste vormen is in de uitdrukking altijd van ‘schapen’ sprake; zo reeds bij Campen ‘Gemeene Duytsche Spreeckwoorden’.

[p. 291]

Andere verklaringen gaan dan ook met recht van een grondvorm ‘schapen, schaapjes’ uit. Stoett Spreekwoorden³ Nr. 1886 meent, dat de oorspronkelike betekenis kan zijn ‘hij heeft zijn schaapjes binnen en kan nu beginnen te scheren’. De schaapjes zijn dan ‘dat waarvan men voordeel kan plukken in veiligheid, bepaaldelik van geld gezegd, van welks rente (= wol) men kan leven.’ Inderdaad ziet deze verklaring er aannemelik uit; maar er blijven bezwaren over. In de eerste plaats gebruiken wij ‘op 't droge brengen’ van iets, wat uit 't water komt; Stoett echter moet aannemen, dat 't hier - naar analogie van schepen, die op 't strand getrokken worden voor de veiligheid - zou betekenen: in veiligheid brengen. Verder wordt van het ‘scheren’ in de uitdrukking niets gezegd. Eindelik mist men een duidelike overgang van ‘zijn schaapjes scheren’ naar ‘onbezorgd kunnen leven’; in het Duits betekent ‘sein Schäfchen scheren’ alleen ‘seinen Vorteil wahrnehmen’.

Een aanwijzing voor een andere verklaring geeft Kluge in zijn Etymol. Wörterbuch⁸ S.v. Schaf, waar hij zegt: ‘Vielleicht ist es aber eine ironische Umwendung eines dem Gleichnis vom guten Hirten entnommenen aber erweiterten Bildes.’ Ik geloof ook, dat dit de weg is om tot een verklaring van onze uitdrukking te geraken: aanknoping aan een konkreet verhaal. Bij Kluge's opvatting zijn de bezwaren echter dezelfde als bij die van Stoett: ‘Ironie’ en ‘Erweiterung des Bildes’ moeten aangenomen worden; de afstand tussen de gelijkenis en de uitdrukking is, dunkt mij, te groot, zodat wij een andere aanknoping moeten zoeken.

Er bestaan nu sprookjes, waarin verhaald wordt, hoe een arme boer door z'n slimheid na veel moeite tot rijkdom komt; eindelik is hij in het bezit van een kudde schapen, waarvan hij beweert, dat hij ze uit 't water heeft gehaald en leidt nu verder een onbezorgd leven. Ik bedoel de sprookjes van het type ‘Das Bürle’ Grimm Kinder- und Hausmärchen Nr. 61. Hier vinden wij naar ik meen een voldoende overeenstemming in de algemene situatie, die het mogelik maakt, dat het verhaal het uitgangspunt vormt. [Dat sprookjes aanleiding zijn geweest tot het ontstaan van zegswijzen, komt meer voor; ik herinner slechts aan ‘Boontje komt om zijn loontje’, een uitdrukking die van een sprookje van het type ‘Strohhalm, Kohle und Bohne’ Grimm KHM 18 (Nederlands: Erwtje, boontje, strootje en kooltje vuur) is uitgegaan; vgl. Stoett Spreekw.³ Nr. 298]. Ik geef van ‘das Bürle’ een wat uitvoeriger inhoudsopgave.

Een boertje is zo arm, dat hij niet eens een koe bezit; dan laat hij een kalfje van hout maken, dat hij zelf op de dorpsweide brengt.

[p. 292]

Als de herder 's avends zonder 't kalf thuis komt, verlangt en krijgt 't boertje als schadeloosstelling een koe. Maar voor een koe heeft hij geen voer en 't beest moet geslacht worden. Boertje brengt de huid naar de stad om hem te verkopen, komt onderweg achter de liefdesgeheimen van een molenaarster en weet daardoor driehonderd daalders in zijn bezit te krijgen. Thuis gekomen zegt hij, dat hij 't geld voor de koeiehuid gekregen heeft en alle boeren slaan nu hun koeien dood; maar voor de huiden krijgen ze bijna niets. Boertje wordt nu door de bedrogenen bij de schout aangeklaagd en ter dood veroordeeld; in een vat, waarin gaten geboord zijn, zal hij in 't water gerold worden. Daar komt juist een herder met zijn kudde schapen langs op een ogenblik, dat het vat zonder toezicht is. Boertje in 't vat begint te schreeuwen: ik wil geen schout worden - de schaapherder wil wèl, neemt zijn plaats in 't vat in en wordt verdronken, terwijl 't boertje met de kudde schapen naar huis gaat. In 't dorp zien hem de boeren, die van de executie terugkomen en vragen: Waar kom jij vandaan? Uit 't water? - Ja zeker, zegt boertje, diep, diep in 't water waren mooie weiden waarop veel lammeren graasden, daarvan bracht ik een kudde mee. - Zijn er nog meer? vragen de anderen. - O ja. - Allen gaan naar 't water terug. Juist was 't een blauwe hemel met schapewolkjes; ze meenden de schapen al te zien, plompten allen in 't water, de schout 't eerst - en verdronken. ‘Da war das Dorf ausgestorben und Bürle als der einzige Erbe war ein reicher Mann.’ - Hij had zijn schaapjes op 't droge.

Het sprookje is oud en zeer verbreid. De oudste overlevering er van hebben we in een latijns gedicht Unibos (Eenos) dat een ongenoemde lotharingse, nederlandse of franse clericus in de 10^e of 11^e eeuw vervaardigde (Uitgeg. in Grimm und Schmeller Lateinische Gedichte des 10. und 11. Jh.) Een zeer groot aantal varianten wordt verder genoemd in de ‘Anmerkungen zu den Kinder- und Hausmärchen’ van Bolte en Polivka onder Nr. 61 (Bd. II S. 10-18); daaronder zijn ongeveer twintig Noord- en Zuidnederlandse varianten.

Rotterdam.

H.W.J. Kroes.