De Nieuwe Taalgids. Jaargang 11

Boekbeoordeling.

Jacob van Maerlant's Heimelijkheid der Heimelijkheden. Opnieuw naar de Handschriften uitgegeven en van Aanteekeningen voorzien door Dr. A.A. Verdenius. (Amsterdam - A.H. Kruyt - 1917).

‘Het overzicht, dat in de volgende bladzijden over de bron der Heimelijkheid en hare wordingsgeschiedenis gegeven wordt, berust voor een deel op wat hier en daar verspreid van deskundige zijde verschenen is, voor een ander deel op eigen onderzoek, dat uit den aard der zaak op vele punten niet tot een afdoend resultaat kon leiden.’

Op een korte Inleiding volgen in ‘hoofdstukken’ beschouwingen over I, Het Arabische Sirr-al-Asrār (vergelijking tusschen de 2 Arabische versies en de Latijnsche vertaling); II. Onderzoek naar de bronnen van het Arabische werk; III. Latijnsche Vertalingen; IV en V. De Middelnederlandsche vertaling. Daarop volgt de tekst van het dichtstuk (blz. 116-187) gevolgd door een ‘Bladwijzer’ voor de in de inleiding besproken plaatsen, en ‘Aanteekeningen’ (blz. 189-210). Een glossarium meende de uitgever achterwege te mogen laten, met het oog op de volledigheid van het zo goed als voltooide ‘Middelnederlandsche Woordenboek’.

De hoofdstukken IV en V zijn voor ons van het meeste belang.

Wat de verwantschap der HSS betreft, stelt de schrijver zich de

[p. 202]

onderlinge verhouding aldus voor (blz. 92 vg.): Uit het origineel (A) is voortgekomen een handschrift X, waaruit Y en L (het Leidse) zijn gevloeid. Y is de grondslag voor B (het fragmentaries Brusselse), en Z, uit welke laatste hs H (het Haagse) en C (het Comburgse) stammen. Clarisse gebruikte voor zijn uitgaaf (Dordrecht 1838) alleen de hss. H. en L., Kausler (Denkmäler, Tübingen 1844) gaf een vrij getrouwe afdruk van C en gaf z'n aantekeningen met gebruikmaking van Clarisse's uitgave en van een Lat. druk van het Sec. Sec. Het Brusselse fragment is door de beide uitgevers niet gebruikt. Het is door Clarisse beschreven in zijn Inleiding tot de Natuurkunde van het geheel- Al.

Ook bij deze uitgaaf is het Leidse hs. ten grondslag gelegd. Enige wijzigingen in de orthografie meende de uitgever zich te mogen veroorloven (o.a. de omzetting van i en ii in j en ij; van u en uu in v en w waar dit het lezen verduidelikte; het toevoegen van d h waar wij die horen en het weglaten er van, waar wij die niet horen). De interpunctie is door hem aangebracht. Tekstafwijkingen zijn door een kursieve druk aangeduid; de niet gekozen lezing van L wordt dan aan de voet van de bladzijden gegeven bij de varianten in C, H., tenzij de tekstverbeteringen uit deze laatste hss. konden worden gegeven. Alleen zijn zuiver grafiese verschilpunten, als volcke-volck, goed-goet, swaer-zwaer, inden-ynden, ghierich-ghíerech, niet genoteerd. Voor meer dergelijke verschilpunten wordt naar het hoofdstuk over hss. en orthografie verwezen. Konstante varianten, als up-op, ghenegone, af-of, worden eenmaal vermeld, met de bijvoeging, dat het verschil regelmatig is.

In aansluiting bij Jonckbloet en Te Winkel acht ook Dr. Verdenius Jacob van Maerlant de maker van het leerdicht. Ten bewijze hiervan haalt de uitgever tal van plaatsen aan in Maerlant's overige werken, die woordelik of altans met geringe wijziging voorkomen in de H. d H. Evenzo geeft hij, in verband met zijn bevinding omtrent de inwendige bewijzen, een verdediging van de mening, dat het inderdaad de jonge Floris V is geweest, waaraan de destijds op Voorne vertoevende Maerlant zijn werk heeft opgedragen. Trouwens, de gegevens liggen voor de hand, dat het Sec. Sec. uit kracht van de oorspronkelike bedoeling, waarmede het heette geschreven te zijn, in hoofdzaak als een vorstenspiegel en als een compendium van eerste-hands-wijsheid werd beschouwd.

Voor zijn vertaling, betoogt Dr. Verdenius, kan Maerlant niet gebruik hebben gemaakt van een hs. van een der verkorte Latijnse redakties, voor zover ze hem bekend zijn. Aannemeliker komt het hem voor, dat zijn Latijnse bron het onverkorte Sec. Sec. van Philippus is geweest.

[p. 203]

Evenwel is de Nederlandse bewerking een zeer, en dan nog onregelmatig verkorte. In 't eerste gedeelte volgt de auteur zijn bron op de voet, en slaat in de eerste twee traktaten (de verhandeling over Deugden en Ondeugden) niet alleen zeer weinig over, maar blijft angstvallig dicht bij 't Latijn. De overige traktaten, voor zover hij ze vertaalt, verkort hij sterk, niet, door uit de hem voorliggende tekst zelfstandig een uittreksel te maken, maar door gedurig kleinere of grotere passages weg te laten, zodat wat hij geeft, wederom een trouwe navolging blijft van het niet-gecoupeerde Latijn. Het slot van zijn arbeid toont meer de aard van een vrije bewerking en draagt blijken van overhaasting. Niet altijd is het origineel begrepen, of altans juist vertaald. Eigen uitingen zijn schaars, en die we vinden zijn onbelangrijk.

Daarentegen heeft de uitgever Maerlant de verdienste laten wedervaren, die hem als de auteur van zijn populariserende wetenschappelike werken trouwens door niemand zal worden onthouden, n.l. van er steeds naar te hebben gestreeft, de stof aantrekkelik en leesbaar te maken. Behalve I en II, heeft Maerlant de andere traktaten bekort, en daarmee tevens de lange inleidende bespiegelingen over de raadgevers (IV) laten vervallen. Zo missen we ook in de Ned. vertaling IX en X, over de strategie en de physiognomie, zo mede de verhandeling over sterren en planten met haar natuur-filosofiese en alchimistiese inleiding (IV). Een ‘lapidarijs’ had Maerlant reeds geschreven. Tegenover de wonderstenen staat hij bovendien vrij scepties (Nat. Bl. vs. 1151 vgg.): z'n godsdienstzin kan zich gestoten hebben aan de neo-platoniese en Hermetiese bespiegelingen over God en de wereld; ook kunnen tegenover de zeer jeugdige vorstenzoon paedagogiese overwegingen hebben gegolden. Juist de occulte wijsheid, die aan het werk de titel geeft, wordt in 't Nederlands weggelaten. De ‘heimelijkheid’ is bij de metamorfoze vervangen door de ‘vrijgevigheid’, waarmee de auteur het verhalende element in 't werk tot zijn recht laat komen, en waar mee hij de ‘scoone sede’ der Indieërs, de legende van het giftmeisje, het verhaal van de weverszoon en de twee koningszonen, de Jood en de Magieër, aan zijn lezers mededeelt. Daardoor maakte Maerlant van het ‘koningsboek’ een ‘volksboek’. Als kompositie echter kon het niet worden gered: daarvoor was het in zijn opzet en uitvoering van meet af te heterogeen.

Hiermee echter valt het Sec. Sec. niet buiten het kader van de meeste overige der werken. De meeste dezer werken waren compendia, of lieten zich voorstaan het te zijn: en het multum moest noodwendig uitvallen in multa. Ook de wetenschappelike opvatting van die tijden leidde er toe. Men ‘verzamelde’, gaf daartoe wetenschap en kritiek

[p. 204]

op wetenschap dooreen; en gaf liever de éénheid in ‘vorm’ prijs, dan aan de volledigheid, die voor hen de ‘éénheid’ was, te kort te doen. De uitgever plaatst terecht ook dit vorst- en volksboek in de lijst van zijn tijd door het in zijn wezen en in zijn bestemming te voegen in de rij van de andere gelijksoortige werken van die dagen: Die Bouc van seden, De Dietsche Doctrinael en der Leken Spieghel. Het laatste werk vooral, zet de traditie van Maerlants opvatting, ook met materiaal uit de H.d.H., op de meest getrouwe wijze voort.

Over de eerste hoofdstukken nog dit (Eindbeschouwingen, blz. 52).

‘Ik meen in het voorgaand onderzoek aannemelijk te hebben gemaakt, dat het Sec. Sec. in zijn oorspronkelijken uitgebreiden vorm is: een Arabisch compilatiewerk, grootendeels, misschien geheel opgebouwd uit Arabische bronnen, waarvan de voornaamste zijn de tractaten-cyclus der Trouwe Broeders, Hermetische geschriften, de pseudo-aristotelische Lapidarius en medische werken van Arabische artsen (Avicenna). In hoeverre de schrijver gebruik kan hebben gemaakt van een of meer epistulae Aristotelís ad Alexandrum dient nader onderzocht: in elk geval heeft hij deze beide beroemde historische namen op handige wijze aan zijn werk verbonden om zijn succes te verzekeren.’

Weinigen - de stichters van godsdiensten daargelaten - hebben als Aristoteles en Alexander na hun dood meer gewicht in de schaal gelegd dan tijdens hun bestaan, door dat het nageslacht hun betekenis exponentsgewijze verhoogde. Voorzichtiger en bescheidener doet Dr. Verdenius, die ons herinnert, hoe wij in onze onderzoekingen aan grenzen zijn gebonden, vooral ook hierom, omdat het in stoffen als deze, genoegzaam geheel aan ‘Vorarbeiten’ ontbreekt. Te prijzen is het dan ook, dat hij de hand aan de ploeg heeft geslagen, en in zijn betrouwbaar en zakelik gedokumenteerde arbeid, de vrucht van eigen onderzoek en anderer bevindingen heeft neergelegd.

J.K.