De Nieuwe Taalgids. Jaargang 11

[p. 195]

‘Het verheven deel’ der letterkundige lektuur.

Bij 't hoofonderwijzers- en 't eindeksamen geven de kandidaten aan de eksaminator een lijstje met de door hen gelezen boeken en stukken. Deze ondervraagt ze over die lektuur.

De bedoeling van dit eksamen is, de studenten te dwingen om veel en vooral ‘goed’ te lezen. Op 't vele komt het niet zozeer aan, ofschoon het toch ook niet te weinig mag wezen, zelfs niet, al is dit weinige goed.

Het doel van deze maatregel zal wel getroffen worden; door deze officiële dwang zullen de kandidaten lezen, zo veel en zo goed als 't kan.

En toch!

En toch grijns ik tegen dit eksamen.

't Wordt schoolvosserij.

Men maakt de lektuur tot leerstof. Kennis van aardrijkskunde, van theorie van rekenkunde, en kennis van Da Costa's Hagar, Vondels Lucifer, van Couperus' Eline Vere worden behandeld als gelijksoortige dingen.

Men moet de Stadhouders kunnen opnoemen en wat vertellen van hun aard en hun daden. En zo moet men de personen kunnen opnoemen uit een drama en wat vertellen van hun aard en hun daden.

Men leest niet Streuvels' Vlaschaart, men leert hem. Al lezende, denkt men aan het eksamen en aan wat men daar over 't boek zou kunnen vragen.

Vragen en antwoorden! Een katechismus over een ongelukkige zieke die zich om 't leven bracht, over 't slachtoffer van een wrede hartstocht, die zijn geliefde zoon doodsloeg in toorn.

Er was 'ns 'n dichter en die werd verliefd. En toen, toen zong 't in hem; in z'n tenen zong 't, en in elk zijner vingers zong 't; z'n hele lijf zong; en hij was verrukt over de hele wereld, en de hele wereld zong in hem; de wereld was z'n meisje, en z'n meisje was de wereld; hij leefde in één heilige extase; hij werd er innigvroom van en staarde God liefdevol aan; hij kon huilen en lachen om z'n geluk; hij wist niet dat hij at, dat hij werkte, leefde; hij

[p. 196]

was verliefd. Twee uren aaneen kon hij stil zitten staren, recht voor zich uit, wezenloos. Enzovoorts. En toen trouwde het meisje met 'n ander. En hij schoot zich dood. Of wel: ‘hij kreeg 't meisje, en deed 'n reisje’, enzovoorts.

Dat is de inhoud van een duizendmaal geschreven boek.

Daarover moet je nu 'n katechismus kennen, en vragen en antwoorden vanbuiten leren.

Wie zal 'n boek beter kennen dan de auteur! Eksamineer de dichter zelf eens op die geschiedenis, in een interview, nog net voor-ie zich doodschoot.

Hij zou antwoorden: Stik!

Dat is natuurlik 'n heel onvoldoend antwoord.

En verbeel-je, op 't hoofonderwijzers-eksamen, tegen de districtsschoolopziener: Stik! als-ie wat vroeg over Perk of Kloos z'n verliefdheid.

Ja maar, die kandidaten zijn geen dichters, ze hebben de dingen maar gelezen en niet geleefd.

Ik hoop toch wel dat ze er iets van geleefd hebben.

En dàt, dat wat ze bij de lektuur beleefd hebben, dàt is 't verheven deel van hun lezen. En daarop worden ze niet geëksamineerd, en dat kan ook niet.

Ik acht 't mogelik dat de beste lezer van 'n boek of 'n vers, 't slechtste eksamen doet, omdat-ie geen schoolvosserij kan verkopen.

Droge kerels, zonder gemoed, met 'n heldere wiskundige kop, die, eerlik gezegd, de hele literatuur larie vinden; die 'n dooie kikvors en 'n samengestelde volzin en Sara Burgerhart met dezelfde rustige flinkheid analiseren, die halen hoge sijfers bij dat lektuur-eksamen.

En dat stille jongetje daar, kijk, hij ziet wat bleek, hij is verlegen, heel z'n gezicht en z'n houding tuigt van ingekeerdheid; nou, hij heeft zitten huilen toen-ie Ferdinand Huyck las om Amelia die zo stil verliefd was op Ferdinand; hij heeft gehuild om Begga en om die Allerzielendag in de kerk; hij leest met z'n gemoed, hij vreet z'n boeken op en denkt aan geen analyses; hij krijgt onvoldoende op 't eksamen voor z'n lektuur.

Hij zegt dat hij Begga zo mooi vond, en Ferdinand Huyck was ook zo mooi; maar hij is de intrige 'n beetje kwijt, hij is allerlei kleine dingen vergeten; hij maakt 'n onnozele indruk. Als-ie nu zei dat-ie zo'n meelij voelde met Amelia, dan zou zo'n knappe eksaminator hem misschien uitlachen.

[p. 197]

Die Amelia was geen eksamen-onderwerp voor de knaap, 't was 'n mens met wie-ie meeleefde; maar hij zou liever tien keer onvoldoende krijgen dan te bekennen dat-ie om ze had gehuild.

O knappe eksaminatoren, zoudt gij zelf graag geëksamineerd worden op alle boeken die ge ooit laast?

Ik niet.

Er zijn boeken waar ik bijna niets van heb onthouden dan de stemming die er in zat; als ik er aan denk, dan snuif ik alleen nog maar de geur hunner atmosfeer op; ik heb er niets van behouden, dan.... de ziel.

De zielstoestand van de schrijver, de trillingen van zijn gemoed, die heb ik meegemaakt, en die zijn onvergankelik bij me. Maar de gebeurtenisjes, al dat bouwwerk en knutselwerk, die ben ik kwijt. Eigenlik heb ik ze nooit goed gehad, geloof ik. Gij hoeft niet smalend te praten van mijn zwak geheugen. Geheugen is 't vasthouden van iets; maar daarvoor moet je 't eerst hebben; anders kun je 't niet houden.

'n Mens kan maar één ding tegelijk fixeren. En als de lezer heel z'n wezen heeft gericht op de ziel der dingen die hij leest, dan zijn de gebeurtenisjes en verhoudingen in 't boek maar bijzaak. Hij moet ze zien en begrijpen, maar ze blijven in z'n onderbewustzijn. Ze zijn niet meer dan de schragen en planken van 't toneel waarop de toneelspeler speelt. Of nog beter vergelijking: ze zijn 't houtwerk waarop de metselaar zijn gewelfboog bouwt; het is tijdelik nodig; maar later breekt hij 't af en dan staat de metselboog vast en blijvend.

En zo breekt de tijd het timmerwerk af van de boekengebeurtenisjes, dat voor de superieure lezer nooit veel soliditeit had.

Ik ken iemand die De Delftsche Wonderdokter had gelezen. Het leven met (ik zeg niet: het lezen over) die grote mens en ware Christen had hem zo aangegrepen, dat zijn oud verschrompeld geloof weer ging opleven; hij had God teruggevonden en kon weer bidden.

Me dunkt dat hij goed had gelezen. Want dat boek was als leven in zijn ziel gekomen, als levende werkelikheid; en nimmer raakte hij meer kwijt, wat die Man in hem had gedaan.

Zou Geertruida Bosboom - Toussaint hem niet een superieure lezer hebben gevonden?

Maar zijn die dingen van je ziel iets om op het eksamen uit te kramen?

Ik acht het waarschijnlik dat hij de intrigetjes van de geschiedenis niet best kende, terstond na de lezing. Juist omdat z'n zielsvermogens

[p. 198]

zo geconcentreerd waren op de hoofdzaak, geloof ik dat de bijzaakjes maar slecht waren opgenomen en dat hij na een jaar, op een eksamen, zeker onvoldoende had gekregen.

‘Dan had hij 't boek nog maar eens moeten herhalen!’ zegt een eksaminator.

Zeker!.... herhalen! Met dat woord bewijst ge de onbeduidendheid van het lektuur-eksamen.

Men kan 'n menu herhalen, maar 't eten zelf gebeurt maar eens.

Ik zie kans, iemand die De Delftsche Wonderdokter niet gelezen heeft, les te geven, 'n uur of twee, over dat boek, zó dat-ie 'n prachtig eksamen doet.

Maar wat wil ik dan?

Moet men dat eksamen dan afschaffen? Neen, het werkt goed. De kandidaten worden gedwongen om te lezen en geprikkeld tot wakkerheid bij de lektuur. Er zijn er te veel die dat nodig hebben.

Maar ik wou 'n beetje weifelmoedigheid doen ontstaan bij de eksaminatoren; hun schoolmeesterlik zelfvertrouwen wat verzwakken.

Zij moeten geloven dat de kandidaat die zo weinig weet te vertellen van 'n boek, het op zijn manier biezonder goed gelezen kan hebben.

En dat die andere, die gladekker, die heldere, kloeke, vaardige vent, die geen antwoord schuldig blijft, en alles uit mekaar haalt en in mekaar zet, zo knap als de bouwmeester van 'n kermistent, dat hij 't boek misschien zeer gebrekkig heeft gelezen, naar 't oordeel van de auteur zelf.

Mijn stukje moge voor de eksaminatoren zijn een ‘aanleiding tot de kennis van een verheven deel’ der letterkundige lektuur, namelik tot dat wat de boeken uitwerken in het gemoed der lezers.

En moge de overweging hen angstvallig maken, dat dit verheven deel aan hun onderzoek ontsnapt.

J.M. Acket.