De Nieuwe Taalgids. Jaargang 11

[p. 51]

Een eigenaardig gebruik van het lidwoord ‘de’ in het Brabants.

Onderstaand puntdicht - Hoofd en Kop - van de Vlaamse dichter Frans de Cort bracht me weer in de gedachte het eigenaardige gebruik van het Lidwoord de vóór persoonsnamen, een gebruik, dat men in het Zuiden van ons land (nl. in Brabant) veelvuldig aantreft in de spreektaal en dat in 't Frans en 't Duits ook in de (lossere) schrijftaal voorkomt, en dan al of niet met 'n idée van familiariteit.

Het puntdicht begint:

Eens zat Matthijs van Bree 't profiel
Te schetsen van Den Door en 't viel
Hem mee, die trekken vol van leven
En schalkheid treffend weer te geven.

- - - - - - - - - - - - - - -

Dat ‘van Den Door’ beduidt dan volgens de noot: van Theodoor van Rijswijck, een Vlaams dichter. Het gebruik van het Bepalend Lidwoord de (den) is hier de weinig voorkomende biezonderheid.

Wie iets aan Frans deed, ontmoette, b.v. in Dubois: Partie complémentaire (12^e druk. 1913. pag. 61.) al modellen van dit ‘Lidwoord vóór eigennamen:’ Le Dante, Le Tasse, Le Poussin, waarbij ‘Le’ evenwel kan wegblijven, en andere voorbeelden als: La Patti, La Malibran, La Pompadour etc. waarin het veelal voorkomt en iets familiaars of soms (La Pompadour) min of meer ‘verdachts’ uitdrukt.

De Duitsers kennen dit ‘Lidwoord voor eigennamen’ eveneens en men vindt het o.m. in gevallen, waarin wij spreken van Die Mina, Die Jan e.a. (met 'n voorn.w.) b.v.: Der Karl ist doch ein liebes Kind; waarin het Lidwoord nog ‘aanwijzende’ kracht heeft en zijn verwantschap met het voornaamwoord verraadt. Onderscheidingsgevallen als: Die Spartaner lieferten den Alexander dem Lycurgus nicht aus, e.a. zijn evenzeer veel voorkomend, maar onze taal kent ze niet, heeft ze niet nodig blijkbaar. In 't Engels is voor zo ver mij bekend het alleen-zaligmakende ‘Lidwoord van Bepaaldheid’ The niet gebruikelik voor persoonsnamen, en blijft het zelfs weg in gevallen,

[p. 52]

waarbij de naam wordt voorafgegaan door een bijv. n.w. en waarbij wij een v.n.w. of 'n lidw. gebruiken: Die arme Piet... of De arme Jan wist geen raad... De Engelsen zeggen b.v.: Poor Jack remained all night in the streets. (Die... of De arme Jack...)

En hoe staat het nu met het ‘Lidwoord vóór eigennamen’ in onze ‘langue familière,’ speciaal dan in onze zuidelike provincies en meer biezonder in Brabant, want hier in Holland (Zaanstreek) hoorde ik er nooit van, en in andere gewesten verbleef ik niet lang genoeg om ervaring in deze op te doen; Amsterdam doet er, naar ik meen, niet aan. Maar in het zuiden konstateerde ik duidelik drie onderscheiden gevallen, waarin men in de ‘spreektaal van alle dag’ heel gewoon weg het Lidwoord de (den) zet voor mannelike persoonsnamen; zonderling genoeg doet men het voor vrouwelike niet. Dat men nu (te Eindhoven, Helmond, Den Bosch (?) heel eenvoudig de Fransen of de Duitsers na zou doen, is moeielik aan te nemen, te meer omdat het oudste Nederlands dit verschijnsel al kent. Stoett (Mnl. Syntaxis § 90 b) geeft voorbeelden als: ‘Daer naer quam die Cypio met banieren,’ en voor het vrouwelik: ‘Hier mede verwan die Magdalene den here Jhesum van Nazerene;’ maar hij merkt op, dat de meeste gevallen voorkomen met een genitief des, b.v. ‘in des Diderics tiden.’

Voor het tegenwoordige Brabants zijn de volgende drie gevallen te onderscheiden:

a) Het Lidwoord staat bij voornamen: Den Door (zie ons Puntdicht), Den Thès (Matthijs), Den Theum (Thomas) en enkele andere.

b) Het Lidwoord staat bij familienamen, al of niet gewijzigd of verkort:

Den Brouns, Den Booms, Den Hamer, Den Boex, Den Blox (Bloks), De Wijn, Den Brüning, Den Brans, Den Bax, De Cox, Den Ruth, De Fens, De Philips, De Vlok (Van Vlokhoven), De Vlijm (Vlijminx), Den Derp (Derpen), De Woud (Weytens), De Schreud (Schröder), De Jans (Jansen), De Voster (Vosters), Den Raay (Raaymackers), De Pank (Panken), Den Teunis (Teunissen), enz....

c) Het Lidwoord is gebruikt als sub. b., maar dan vóór een eigennaam, die meestal een min of meer tastbare woordspeling inhoudt op de persoonsnaam (familienaam), soms ook een ongewenste of minder duidelike verkorting is. (b. en c. lopen vaak parallel!): Den Hop (Hoppenbrouwers), De Vlieg (Vliegen), De Vlok (zie boven), De Krab (Crabbendam), Den Hamer (zie boven), De Koning (Koonings), De Spoor (Spoorenberg), Den Herz (Hertzberger), De Som (Van der Sommen), Den Aap (Aben), e.a.

[p. 53]

De laatste twee categoriën leveren wel de meeste voorbeelden op; die sub. a. zijn meer zeldzaam en komen slechts bij enkele bepaalde voornamen voor.

Veel meer andere dan de drie genoemde zijn me niet bekend. Ik hoorde nog wel eens: Den Driek (Hendrik of Hendrikus), Den Hein; De Cas (Caspar). Ik breng dit weinig voorkomen dezer gevallen in verband met wat we vinden op blz. 335 in de ‘Aanteekeningen’ bij de Inhoud van de Gedichten van De Genestet (Volksuitgaaf bij Van Druten te Utrecht. Zonder jaartal.): De Sint Nicolaasavond: ‘Hoe innig sommige voornamen met geslachtsnaam en individu verbonden schijnen.’ Niet ieders naam is alzoo ‘geschikt’ voor het Lidwoord!

In uitdrukkingen als: De ‘Piet’ uithangen, (De) domme ‘Hans’ zijn; voor (de) onnoozele ‘Tienus’ (-Jaap) spelen e.a. komt dat o.m. aan de dag. Het voorafgaande Lidwoord, (indien al aanwezig), staat daar niet meer voor een ‘zuivere’ eigennaam, maar voor 'n persoonsnaam, die is afgezakt of opgeklommen, als men wil, tot ‘gewoon’ zelfst. n.w., al blijft de hoofdletter behouden.

De in- en door elkander lopende gevallen onder b. en c. zijn in de gesproken volkstaal zeer gewoon, maar komen toch in de schrijftaal niet voor. Alleen in ons Puntdicht staat het gedrukt, maar in de meer biezonderlik zuidelike toestanden beschrijvende werken van Stijn Streuvels (Minnehandel I-II), of Maas (Landelijke Eenvoud, Het Goud van De Peel), vindt men ze niet. Ook niet b.v. in de Bloemlezing, Vlaamsche Oogst (1904). (‘Zoo schiep hij (= Rodenbach) Gudrun’ (bl. 164) en ‘Zoo moest Conscience in de werkelijkheid grijpen om de Trien uit zijn Loteling voor te stellen’ (bl. 169) staan buiten onze gevallen; ze zijn wat anders).

Ook de meervoudsnamen kunnen onbesproken blijven; ze zijn algemeen gebruikelik: De Jansens, De Hendriksen, enz. wonen overal!

Slechts schijnbaar soortgelijk zijn gevallen als: Zij werkt bij (op) ‘De Lamp’ (n.l. op Philips' Gloeilampen fabrieken); Hij is op de lucifer (= lucifersfabriek), want hier zijn verkorte substantieven op weg om eigennamen te worden.

Met enkele voorbeelden en een slotopmerking wil ik besluiten: Voorbeelden:

a. Den Thès zal 't niet lang meer maken. Den Theum heeft het tegenwoordig druk. De Cas was ook op de markt. Den Helm (Wilhelmus) kan er wat van maken.

't Is alles zeer eenvoudig gesproken taal Men zal in deze en de voorafgaande voorbeelden opmerken, dat het gebruik van de en den uitsluitend bepaald wordt door de volgende klank (n vóór b, d, t, h en

[p. 54]

vokaal), evenals in: den boer opgaan, voor den dag, aan den haal enz.).

b. De jongens werken bij de Schreud. Den Brouns is allang dood. Den Hamer had 'n brouwerij. Den Derp heeft 'n drukke zaak. Wij werken bij Den Herz (maar bij De Philips). De Som is 'n vrolike vent. Ze zaten bij Den Raay te kaarten. Dat heb ik van De Jans (Jansen) gehoord. - De Vlieg woont langs de weg. Hij is 'n zoon van Den Teunis (Teunissen).

En als slot de opmerking, of het excuus vooraf: Mocht deze of gene in deze korte verhandeling zijn naam ‘ijdel’ zien gebruikt, hij vergeve me mijn driestheid en bedenke, dat ik hem met z'n naam nodig had om er mijn gevallen aan te demonstreren. Ik weet nu al, dat een paar ‘old fellows’ zeer vereerd zijn door mij in dit tijdschrift te worden genoemd, zonder de minste bedoeling trouwens. Aan die mijn dank, aan de anderen mijn excuus.

Wormerveer.

M.H. van de Ven.