De Nieuwe Taalgids. Jaargang 10

[p. 288]

Opmerkingen over de klemtoon in Nederlandse plaats- en straatnamen.

Naar aanleiding van Prof. Schrijnen's artikel in deze jaargang ontvingen we de volgende twee bijdragen, die we hier gaarne plaatsen:

Het komt mij voor, dat de geleerde schrijver in zijn verlangen om eenige regelmaat te vinden in de beklemtoning dier woorden, wel wat voorbarig is geweest. Bij een nauwkeurige beschouwing zal, dunkt mij, blijken, dat op dit gebied nog vrijwel regelloosheid heerscht, met slechts hier en daar een neiging tot regelmaat.

De heer Schrijnen merkt op, dat men zegt: Maaspòòrt, Geldersche pòòrt, Oudemàrkt enz., omdat men ook kan zeggen: hij woont op de markt, bij de poort, maar zelf moet hij onmiddellijk wijzen op Mòèsmarkt; dit zou dan zijn omdat de verkoopwaar het eerste lid tot het voornaamste maakt; het accent op het eerste lid van namen als Vìschmarkt, Bòtermarkt, Gròènmarkt, zou dus dienen ter onderscheiding òf aanwijzing, ook in het geval van bijv. Gròènmarkt (in den Haag) waar sinds tientallen van jaren geen markt meer gehouden wordt. Maar hoe dan te verklaren de beklemtoning van ‘Nieuwmàr(k)t’, waarvan het eerste lid toch zeker langen tijd een onderscheiding-aanduidende bepaling is geweest.

De wetlooze verscheidenheid in de beklemtoning van plaatsnamen blijkt ook uit de volgende voorbeelden: Oósterhout naast Zuiderzéé; Oósterhout naast Noordwijkerhòùt, Voorhòùt; Moerdìjk naast Kìnderdijk; Oósterbeek naast Zuid-Hòlland; Nòòrdwijk naast Beverwìjk; Geertruidenbèrg naast Zèvenbergen; Hèèmskerk naast Koudekèrk; Zwìjndrecht en Bàrendrecht naast Maastrìcht; Zwollerkèrspel naast Bòvenkarspel.

Eigenaardig is ook, dat -lo(o), dat toch ook bosch beteekent, nooit den klemtoon heeft (behalve weer in Heilòò!), vgl. Hengelo, Almelo, Ruurlo, Hummelo, Venlo enz., terwijl -bosch in plaatsnamen steeds beklemtoond is; bijv. 's Hertogenbòsch, Oudenbòsch.

Een sterk voorbeeld van de kracht der analogie levert de klemtoon van IJmùiden. Dit betrekkelijk jonge, bewust gevormde woord, waarvan het eerste lid een bekende plaatsnaam is, heeft toch den klemtoon van zijn voorbeelden IJsselmùiden, Genemùiden gevolgd.

[p. 289]

Verder wijs ik nog op Enkhùizen naast Vèènhuizen, Zèvenhuizen.

De heer Schrijnen zegt ook nog, dat aardrijkskundige namen het finale accent dragen als het geheele woord belangrijker beschouwd wordt dan het eerste lid. Dan zouden saamgestelde plaatsnamen, welker samenstelling niet meer duidelijk of verbleekt is, de neiging moeten vertoonen om het finale accent aan te nemen. Maar dan wijs ik op Àrnhem, Àlkmaar, Mèdemblik, Lèèuwarden enz. enz.

Ik geloof niet dat er eenige bevredigende algemeene regel kan opgesteld worden voor de beklemtoning van plaats- of straatnamen.

Wel is 't opmerkelijk, dat -straat in samenstellingen nooit den klemtoon krijgt. Het accent van -gracht in samenstellingen is niet altijd zeker. Het accent van -weg en -laan wisselt af, bijv. Beeklààn, Valkenboschlààn, maar Koningìnnelaan, Pàlmenlaan. Zoo ook -weg, bijv. Pàrkweg, Heiligewèg enz.

In 't algemeen verliest het eerste lid, wanneer het adjectivisch is, eerder zijn accent dan in andere gevallen, bijv. Leiderdòrp naast Oùddorp; Wittesìngel naast Buìtensingel; Haarlemmermèèr naast Làndsmeer; Bommelerwààrd naast Zègwaard. (Vgl. ook nog hoogeschóól, hooglééraar.)

De ouderdom der namen, analogie en plaatselijke omstandigheden hebben op de beklemtoning hun niet altijd na te sporen invloed uitgeoefend.

Semarang.

Z. Stokvis.

* _* *

Hoewel Dr. Schrijnen's conclusies mij in 't algemeen aannemelijk voorkomen, schijnt het mij evenwel niet mogelijk, hierdoor alle accenten te verklaren.

Waarom b.v. spreekt men in Amsterdam van het Dàmrak? Is rak dan minder kenschetsend dan gracht of sluis of schans of dijk of poort, plein, markt?

Vanwaar Noordzée en Zuiderzée, terwijl de tegenstelling het initiaal accent zou doen verwachten? En vanwaar naast de Hollandsche namen Niéuwerkerk en Oúderkerk, naast de Friesche Oénkerk, Gíekerk, Oúdkerk en naast den Zeeuwschen Seróoskerke de Groningsche plaatsnamen Hoogkérk en Leegkérk voor dorpen in elkaars onmiddellijke nabijheid, die blijkbaar aan de tegenstelling hun naam hebben te danken? Zou hier een andere oorzaak zijn dan de grilligheid van de taal, die zich niet altijd aan haar eigen wetten wil storen?

Nog iets. Vanwaar in Amsterdam Prins-Héndrikkade naast Stadhouderskáde en Geldersche káde, en Wíllemspark en Vóndelpark naast

[p. 290]

het Groningsch Zuiderpárk? Vanwaar in Groningen: Martíni-kerk en Martínus-kerk naast De nieuwe kérk; Praedíniussingel, Émmasingel en Ubbo-Émmiussingel naast Zuidersíngel, Westersíngel, Heeresíngel? Wat deze laatste vragen betreft, het komt mij voor, dat bij 't accent ook de aard van het eerste lid der samenstelling een rol speelt. Misschien heeft Dr. Schrijnen ook hieraan gedacht, toen hij schreef: ‘2. Het eerste lid kan als het belangrijkste beschouwd worden om zich zelf.’ Zooals een adjectief minder vlot een echte samenstelling met een substantief aangaat dan een zelfstandig naamwoord of een werkwoord of een bijwoord (in 't Gron. Oósterstráat is 't accent ook minder scherp dan in 't Gron. Heerestráat en in 't Amst. Heérenstraat), zoo behoudt m.i. een eigennaam uit den aard der zaak langer zijn waarde-accent dan een soortnaam. Wanneer een eigennaam zijn accent prijsgeeft, zal daarvoor een bijzondere reden moeten bestaan. Zoo laat zich de naam van den Cornput-síngel (in Steenwijk) waarschijnlijk hieruit verklaren, dat deze daar de eenige singel is.

Groningen.

A.S. Bijl.