De Nieuwe Taalgids. Jaargang 10

[p. 65]

Jeremias de Decker als cultuurbeeld uit zijn puntdichten.

Puntdichten, wie kent ze niet! Daar is onze Huyghens b.v. met:

Jan sagh een arm man naeckt, maer soght geen geld te derven.

Ik sterf van kou, sei d' arme man.

Soo doen wy allegaer, sprack Jan;

Want, wierd een mensch niet koud, een mensch en sou niet sterven.

en de veel latere Staring met:

Waarom uw Boek aan 't licht onttogen?

't Verschijn gerust, al is 't niet groot:

Wordt Eikenschors bij 't pond gewogen,

Men weegt Kaneel bij 't lood.

Er is verschil natuurlik. Niet zozeer tusschen Huyghens en Staring in 't algemeen; - want zowel de een als de andere maakt zulke gedichtjes in onderscheidene soorten, - als wel in den aard van deze twee puntdichten. In 't eerste is het in de allereerste plaats om de woorden, en wel om een paar gemakkelik aan te wijzen woorden te doen, en niet om het verder dragen van de inhoud; in het twede heeft de toeleg bestaan om een veelzeggende inhoud samen te vatten in een kort bestek. In 't eerste wordt datgene wat aan het puntdicht als zodanig zijn waarde verleent, in de laatste regel gevonden; het laatste versje bergt zijn kracht in de tegenstelling van de twee laatste parallel lopende regels. Ik sterf van kou, in 't eerste gedichtje, wil op twee manieren worden verstaan; de uitdrukking heeft in ons dageliks gebruik, één zin, en zal door ons gehoord worden uit de mond van iemand, die aan voelt komen, dat hij bij gebrek aan de nodige lichaamsdekking, de strijd tegen de natuur moet opgeven. De twede verklaring is gezocht; feitelik toch is het koud worden van het lichaam een bijkomend verschijnsel in het intredend ontbindingsproces, tengevolge van de vertraagde bloedsomloop en de verstoorde stofwisseling. Dit ‘koud worden’ wordt echter door Huyghens, door middel van het woordje ‘van’ in een causaal verband met ‘sterven’ gebracht, met het ene als oorzaak en het andere als gevolg. Doch zo ‘physies’ de zaak niet deugt, de natuur is wel zo goed voor de dichter

[p. 66]

een oogje te sluiten; en we zullen dus maar met hem zeggen, dat in waarheid de mens, zo hij niet koud wordt, ook nog geen verschijnselen van zijn afsterven vertoont, of zo Huyghens het uitdrukt: ‘Wierd (hij) niet koud, (hij) en sou niet sterven’. In elk geval zit hier de pointe in de geestelike conjunctie van de begrippen ‘kou’ en ‘sterven’. Oorzaak en uitvloeisel zijn behendig verwisseld. Dat is mogelik gemaakt door ons taaleigen. Door Huyghens is ondeugend met die ‘dubbele zin’ gespeeld.

Zulke ‘woordspelingen’ hebben de geboorte aan heel wat puntdichten gegeven. Ze zijn bij hopen te vinden in de dichtwerken van de 17^de eeuw. Ze zijn van velerlei soort, gewaagd soms, allerplatst nu en dan, maar vele malen ook getuigenissen van een vlugge geest. Enkele zijn door onze Bloemlezingen het eigendom van onze scholen geworden. Wij allen kennen b.v. Huyghens' ‘Mijn paard vergaat, omdat het niet vergaat’ enz. en zijn: ‘Hoe komt 't dat Amsterdam zo gram was’ met het tweezinnige ‘er voor zijn’. Huyghens was er een liefhebber van.

Niet lang behoeven wij bij Starings versje stil te staan, waar in de beide laatste regels een algemene, en in wat kunstpraestaties betreft, een zeer veelzeggende waarheid wordt uitgesproken; n.l. het kostbare en kostelike wordt in minimale hoeveelheden genoten; het grovere en minderwaardige gaat in massaler hoeveelheden van hand tot hand. Maar 't is hier kort en duidelik, plasties (‘pond’ naast ‘lood’) en met overleggend vernuft (beide woorden doelen op ‘boombast’) gezegd en daardoor is de waarheid in een gemakkelike en licht te bewaren vorm in 't oor blijven hangen. En dit is wel het gelukkige kenmerk van een ‘puntdicht’, dat het iets van een algemene, en blijvende waarheid weet uit te drukken in een sterk tot de zinnen sprekende vorm. De ‘manier van zeggen’ moet ‘inslaan’, moet ‘pakken’. Hierbij komt geluk en vindingrijkheid te pas. Dit, van Staring, is al heel gelukkig gevonden. En dat deze soort versjes wel van het echte allooi worden geacht, blijkt uit de aanhaling die Staring als ‘motto’ aan 't hoofd van zijn eigen ‘Puntdichten’ heeft geplaatst, en die hij bij Huyghens heeft geborgd:

‘Een kleinen Hamer, snel gedreven, heeft meer macht
Dan een zwaar ijzer dat maar op den bout geleght wordt.’

De snelheid moet het doen, de met vlugge geest in weinig woorden krachtig gekondenseerde gedachte. ‘Sneldichten’ noemt Huyghens ze. Een snelle inval spitst de geest op een zo onmiddellike en juist

[p. 67]

mogelike voortbrenging. Op bijeenkomsten in zijn tijd ging het dan ook ‘heet van de rooster’. Het ene woord maakte het andere gaande. Zo kreeg men dan ‘kniedichten’, waaraan ieder die kon, meedeed. Hele goede werden op schrift bewaard, en later in de dichtbundels opgenomen.

Er zijn natuurlik ook andere. Er zijn ook versjes, - en daarom komt de Amsterdammer Jan Vos er ook toe om onderscheid te maken tussen ‘puntdichten’ en ‘steekdichten’, - die van een persoonlike aard zijn, en de les lezen aan drinkebroers, overspelers, dieven en diefjesmaats, twistzieke predikers, schijngeleerden, gierigaards, verkwisters, - 't zij ze de persoon in zijn historiese wezenlikheid vrij duidelik aanwijzen, 't zij ze hem laten wegschuilen in een of ander scherpe tiepe die een generalisatie dekt. Ook de ‘vrouw’ moet het nog al eens ontgelden, en vooral niet minder, de ‘dokter’ en de ‘jurist’. In 't algemeen kan men zeggen, dat schier zonder uitzondering, bij iemand die puntdichten schrijft, de ‘eeuw’ slecht is. Die neiging, om de ‘tijd’ te gispen, wordt er niet minder op, wanneer zo'n schrijver belezen is. Want Juvenalis en Persius prikkelden tot navolging, dwongen in elk geval, door hun levendige en rake schilderingen van 't oud-Romeinse leven, tot vergelijking en waarneming van het aktuele. En evenmin mag men de nawerking wegcijferen van de grote geest, die met zijn brede ontwikkeling en zijn ruim vergezicht, de Nieuwe tijd en de Oudheid in één lijn kon zien, en de beide domeinen op elkaar projecteerde. Wij menen Erasmus, voor lange jaren de leidende geest, de schrijver van de ‘Lof der Zotheid’.

Doch alle ‘puntdichten’, herhalen we, hebben iets gemeen. Ze zijn kort, en in hun betrekkelike kortheid veelzeggend. Het zijn vernuftsproeven. Het vernuft gaat spelen en spitst zich, en 't daardoor ontstane vers geeft ons vermaak door de aard van de formule, waarin het spel en de kracht van het vernuft zijn neergelegd.

Jeremias de Decker is geen man van ‘grappen’. ‘Heel goed jocks en ben ik niet,’¹⁾ zegt hij, en dat komt uit. ‘(Ick) hebbe veel liever dat ghy leert als lacht,’ zo leidt hij zijn versjes in. Er is dan ook meer ernst in als misschien ‘de regelen van 't ambacht schijnen te lijden’. ‘Er zijn ook vertaalde bij,’ zegt hij, maar wil die niet vóór, maar onder de zijne laten passeren. Is hij soms wat ruw en scherp van stijl, dan ‘en laet dat (ick bid's u) met den haetelijcken name van rou en schamper niet werden uytgemeten; ons ampt vereyscht iet sulcks; anders tast een Prediker de feylen aan, anders een Punt-

1) Zie ‘Aen den Leser,’ het woord, dat de Puntdichten voorafgaat.

[p. 68]

dichtschryver’. Bij dit laatste woord heeft hij iets op te merken. Hij kan onmogelik de ‘Latijnen’ volgen, met zulke gedichtjes ‘Epigrammata’, zo veel gezegd als ‘Opschriften’ te noemen; en waarmee hoofdzakelik loftuitingen op ‘goden, helden en doorluchte mannen’ worden bedoeld. Wat hij geeft toch, is meer een wijze van schrijven ‘naar de waarheid’, aangezien men in de mensen, meer gebreken vindt dan deugden, meer om te ‘laken’ als te ‘loven’, meer om te ‘kijven’ als te ‘kussen’, meer om te ‘steken’ als te ‘strelen’. 't Woord ‘opschrift’ is daarom te laf; de scherpe kant er aan, de angels, zo gezegd, pleit voor de term ‘Puntdichten’. Ondertussen zal hij geen namen noemen. Hij schrijft aan of over mensen met ‘ongebruikelike’ namen, voor een of ander vagum individuum. Pieter of Paulus behoeft er zich niets van aan te trekken. Hij bedoelt er niemand mee, of 't moest wezen: zich-zelf.

In zoverre De Deckers' Puntdichten niet op bepaalde personen zien, hebben ze niet de waarde, welke die van andere, zoals de Hekelrijmpjes van Vondel en de Lof- en Steekdichten van Jan Vos als historiese notities kunnen aanwijzen. Ze zijn van een meer algemene aard. Maar daardoor winnen ze aan belang naar een andere zijde. Ze zijn toch ontstaan in een zekere tijd, en geven de indrukken weer van een persoon, die in die tijd staat, en die geprikkeld wordt door heersende denkwijzen, door afwijkingen in de zeden of ook wel door zijn aandacht treffende feiten en persoonlikheden. En juist, omdat de dichter zich maar uiterst zelden met ‘jock’ of ‘bon mots’ ophoudt, en bij hem het begrip ‘Puntdicht’ zeer ruim wordt genomen en zijn ‘Invallende Gedachten’, want dit zijn het merendeels inderdaad, laat weiden op velerlei gebied tot aan zijn Geboortedag, zijn Sterfdag, de Dag des Oordeels en andere ziels-overdenkingen toe, - waarbij inderdaad echte stukjes poëzie gegeven worden, - vertonen ze samen, een spiegelbeeld van een vrij uitgebreid kultuurgeheel. Vooral in het 2^e Dl. begeeft hij voorgoed de door 't genre bepaalde grenzen. Om dat 2^e Deel, - met het Eerste deel was de drukker al bezig, - in handen te krijgen, heeft de Uitgever, zoals hij meedeelt, alle moeite gedaan. De Decker, verklaart hij, wilde zijn latere gedichten liever onderdrukken dan laten drukken.¹⁾ Doch De Decker had reeds een goede naam, en de Verzamelaar, die wist dat de dichter iets achter de hand hield, rustte niet, voor hij alles bijeenhad. In 1656 verscheen

1) D' Uytgever Aen den Leser. In J. de Decker's Gedichten, verzameld en uytgegeven door J.K. Gedruckt by Jacob Colom, wonende op 't Waater, in de Vierige Colom. Anno 1656.

[p. 69]

er een bundel, waarin, naast het uit Buchanan vertaalde De Dooper alsmede de Goede Vrijdag, Verscheyde Wercken, ook 711 Puntdichten, in twee Boeken, werden opgenomen. Over de Puntdichten alleen, handelt dit opstel.

Zoals reeds is gezegd, leveren ze een ruim veld van beschouwing. Wie Jan Vos' Puntdichten leest, ziet, al is het hier en daar door een nevel, voor hem levend worden het 17^de-eeuwse Amsterdam. Wie De Decker's Puntdichten doorbladert, ziet in 't vage, natuurlik onvolledig en met gapingen, als een geheel, ‘de wereld’. De eerste Amsterdammer heeft, met alle belangstelling voor het plaatselike, ons het leven gegeven van de straat en in de grote burgerfamilies, waar Vos zich thuisvoelde en waar hij zich geheel heeft gegeven; - de laatste heeft zijn opmerkzaamheid uitgebreid tot alles wat door lezen en nadenken, door waarnemen en uitkijken zijn geestelik eigendom is geworden, beter nog, voor alles wat tot de opbouw van zijn geestelik vermogen heeft bijgedragen. Als Jan Vos wijs-geletterd is, dan is De Decker wijs-geleerd. Hij heeft geen scholen doorlopen, evenmin als Jan Vos; maar zo deze goed heeft afgekeken, trouw onthouden en gewiekst gebruikt, wat hem te pas kon komen, De Decker - in zijn soort evengoed een burgerman als Jan Vos, - heeft zijn kennis uit de boeken gehaald, uit boeken natuurlik, die het meest voor de hand lagen en die hem de algemeen verbreide, en uit zich zelf universele kennis dier dagen hebben gegeven. De Decker staat in dit opzicht gelijk met Vondel, ook een autodidakt, die zich ook met de algemene eeuwkennis heeft gevormd. Vondel is verder gegaan, is schier geestelik geheel theoloog geworden, en heeft zich, met de theologie, de ganse Katholieke wetenschap eigen gemaakt. De Decker - van oorsprong een Vlaming - was een Gereformeerde, en was van huis uit, theologies en universeel, in 't vroegste gezinsleven reeds goed onderlegd. Doch het verschil in godsdienst tussen beide mannen geeft geen reden om te besluiten, dat de aard van de kennis bij die twee verschillend zou moeten zijn. Vondel is, zo goed als al zijn Hervormde landslieden, in de eerste plaats door en door Bijbels. Trouwens op het ganse Christendom, in zijn volle breedheid rustte de zedeleer reeds eeuwen lang. Het zedelik inzicht van De Decker is hetzelfde, dat we in onze litteratuur van de vroegste schrijvers tot ver in de 18^de eeuw - en natuurlik bij de erkend Christelike geesten in de 19^e - overal terugvinden. De Decker ook, - op elke bladzijde lezen we het getuigenis, - is een achtenswaardige persoonlikheid met een breed opgevat, beslist uitgesproken,

[p. 70]

en innig doorleefd Christelike levensbeschouwing. Nergens horen we, over hem, van blaam; te meer waarderen we zijn bescheidenheid, en Vondel heeft hem als een ‘keurig’ dichter geprezen.

In 't kort geven de ‘Puntdichten’ deze beschouwing: God is de schepper en onderhouder der wereld. Daarop plaatste hij de mens als heer van 't geschapene en ter verheerliking van Zijn lof. Aan de man gaf hij de vrouw tot een gezellin. Doch de mens wordt, door de zonde, verlokt om te begeren. Vandaar zijn hang aan geld en goed. Doch boven zijn aardse belangen staat de Deugd. Al 't andere is tijdelik leengoed, en strekt slechts, begeerd en bemind, ten verderve. Een matig gebruik ervan brengt de vrede, en met haar de vrome zin en de liefde. Mijd dan de weelde, is zijn vermaan, ontvlucht de twistzoekers. Leer Gods liefde kennen uit zijn Woord en zijn Werken, en bereid de ziele voor tot haar komst in het Vaderhuis.

Ieder ziet, hoe vele verwanten zulk een belijder telt in alle doorlopen eeuwen.

God is de Schepper der wereld. En de inrichting van dit scheppingswerk getuigt van Zijn doorzicht en Zijn beleid. Zou het mogelik kunnen zijn dat onder de redelike schepsels iemand het bestaan van deze Meester zou kunnen lochenen? Onmogelik zou het kunnen zijn met het hart,¹⁾ misschien met de mond. Maar dan is de mond die van een zotte. En als nu reeds van een zotte de mond het hart tegenspreekt, wie schieten er dan over om ongodisten te zijn! (II, 358).²⁾ Epicureërs en Atheïsten hebben slechts uit te kijken, om Gods beeld even duidelik in vuur, lucht, aarde en water, dier en plant gegrift te zien, als Phidias het merk van zijn geest in Pallas' schild heeft geprent (I, 26).³⁾ Hem na te speuren in zijn wonder-

1) Niet alleen door de Ouden beschouwd als de zetel van de neigingen, maar ook van de erkenningen, welke grond aan die neigingen geven: van het ‘kenvermogen’ dus = geest, verstand.

2) Godloos sot.

3) De Pallas van Phydias enz.
Vergelijk: Eens godloosen grafschrift (I, 53):

Hy stierf, als of hy geen herleven had verwacht:
Hy leefde, als of hy noit om sterven had gedacht.

Dit ziet op de Epicureeërs, van wie men hoogst eenzijdig waande, dat ze maar raak leefden, en om het heden met volle teugen te genieten, zich niet wilden bekommeren om hogere belangen en God God lieten. Vandaar de vergelijking van de mens, in die richting ontaardende, met het dier in Voor Epicurus (I, 252):

Gemack en Wellust zijn, het hoogste goet des menschen:
Recht hebt gy, Epicuur, hy kan niet hoogers wenschen,
Hier ben ick 't eens met u: maer soo ghy Mensch albier
Niet aen en siet als Mensch, maer simpelyck als Dier.

Zie verder Op Bibinus (I 253) en In Epicuri de grege porcos (II, 189).

[p. 71]

werken, betaamt de mens, en strekt hem tot eer. Doch ook hierin is een grens. De Almachtige te willen leren kennen in zijn oneindigheid en onmeetbaarheid, zou getuigen van drieste overmoed. Vooral zijn het de astrologen die met het voorspellen van 't mensenlot in Gods geheimenis tasten.¹⁾ Wat mag Copernicus beweren, wanneer hij verkondigt dat de aarde om de zon zou draaien. Wie draait nu eigenlik, de aarde of de man zijn bol?²⁾ Doch hoe gaat het: de men en de aarde dringen beide tot de hemel door; de oude Prometheus gaat steeds door aan de Olympus het vuur te ontstelen.³⁾ Maar de

1) Ook hier weer de gelijkstelling van de overmoedigen met ‘redelozen.’ Dit komt steeds voor. Wie afwijkt van zijn verplichtingen, vooral als ‘kind’ tegenover de ‘Vader,’ is niet slecht zozeer, maar ‘sot.’ Zie Op Iemand Astrologum Judiciarium (I, 132):

Het boeck, in 't welck het lot van kleenen staet en grooten,
Is op (= open) alleen voor God, voor menschen geest gesloten.
Ghy dan, die spreken derft van elcks aenstaende lot,
Slaet stout en onbeschaemt uw' tong in 't ampt van God.
Ghy poogt ons nakend lot ons uyt de Maen te toogen,
En voelt niet eens wat maen u uytwast boven d' oogen.
Ghy raeskalt wonder veel van Steenbock, Ram en Stier
Man tast eens naer uw hoofd, wat zijt ghy voor een dier?

Vergelijk nog Hemelmetinge, tegens de menschelijcke vermetelheyd (I, 14) en Ne sutor ultra crepidam, Op Publia (I, 172).
Met die ‘sotheid’ is gelijk te stellen de domheid, eigenlik bekrompenheid. Wie er niet bij kan met zijn verstand, en daarom niet gelooft, vergeet, dat er in hem zelf zo veel is, waar hij niet bij kan. Tegenover God, die dat alles weet en regelt, valt het daarom te zwijgen. Op dit antwoord wordt gediend, iemand, die de ‘vleselijke opstanding’ te kras vindt. Zie Tegen iemand ongeloovig (II, 397).

2) Op Decianus Copernicist (II 288). Verg. Winter-sonnestand, aan Ponticus atheist (I, 144).
Men kon dus, - we zijn reeds in 1656 - nog geen afstand doen van Ptolomaeus en zijn inzichten. Maar Tycho, - die wist men te prijzen!

3) Zie Aerdworm (I, 147):

Staeg willen Aerde en Mensch als door den Hemel dringen

Sy met haer steyl gebergt, hy met sijn hoogen moed:

En wat is d' Aerde doch? het grond-sop aller dingen,

En wat de Mensch? de Worm, die daer in leyt en wroet.

[p. 72]

Mensch is aarde, doet als de aarde, en trekt naar die aarde als naar zijn vlees en bloed.¹⁾ De aarde is ook zijn moeder. Doch is hij daarom niet gehouden, tevens naar de Hemel, zijn vader, te kijken? Hoe heeft God hem duidelik voor ogen gesteld, hoe veel de vader meer voor hem is dan de moeder. Laat hij eens klimmen op een berg; van de aarde zijn moeder, ziet hij niet eens het duizendste deel, de Hemel heeft hij vóór zich voor de helft.²⁾ Of is de moederschoot meer dan des vaders aangezicht? Natuurlijk is de plaats van de mens omlaag: de zwaarheid van zijn zonde houdt hem op de aarde terug.³⁾ Doch welk een woonoord en standplaats, om van hier de schoonheid en de berekende orde der grote wonderwerken te aanschouwen! Hij ziet de planeten wentelen om de aarde; de Zon in 't midden van de rij,⁴⁾ om alles te verlichten en te verkwikken met haar kracht.⁵⁾ Beschouw de plaatsing der maan, als 't meest onmiddellik palende aan de aarde; de wisselvalligheid in haar verschijningsvormen komt ook de ongedurigheid en de veranderlikheid van 's mensen woonoord het meest nabij.⁶⁾ Let op haar houding tegenover de Zon; ontwijkt ze haar Bruidegom op 't verst, dan is ze zwaar en vol van zijn vuur; wordt ze, in zijn nabijheid, door hem omarmd, dan houdt zij haar aangezicht voor ons verholen.⁷⁾ Hoe kweken 't vuur en het water

1) Men lette op de aardig gevondene Samenspraeck tusschen 't Lichaem en de scheydende Siele (I, 298).

't Lichaem

'k Liet eens om uwen 't wil mijn' moeder d' aerde vaeren:

De Siele

En ik uytsinnige mijn' vader God om dy:

Nu moet ick wederom tot mynen vader vaeren

(Hy vordert my tot sich) en tot uw moeder ghy:

Tot dat (wanneer het weer eens tijd word van vergaren)

Mij God hertront aen u, en 't aerdryck u aan my.

2) Soon der Aerde (I, 102).

3) Alle swaer sackt na beneden (II, 378).

4) n.l. van af de Maan tot en met Saturnus.

5) De Deugd in 't midden (I, 203).

6) De Mane (II 43).

7) De Mane (II, 82). Zie de seven Planeten (II 76-82), waarin de zeven hoofd-metalen de zeven planeten vertegenwoordigen; lood, tin, ijzer, goud, koper, kwik en zilver geven de natuur aan van Saturnus, Jupiter, Mars, de Zon, Venus (de Cypriese), Mercurius en de Maan. Overigens staat de dichter vast in de omloopstijden: zoo b.v. bij Saturnus heet het:

In uwe loode kar doorsweeft de goude schaer
Der teekens tweemael ses in tweemael vijftien jaer

bij Jupiter:

Ghy jaeght uw' tinne koets langs gulden wagen-spoor
In ses-paer jaren tijds de ses-paer beelden door. Enz.

[p. 73]

de rood- en groengekleurde regenboog, die ons leert hoe God ons verzekert, dat hij de zondaars zowel kan straffen met de vlam, als met de vloed.¹⁾ Doch heeft men wel eens opgemerkt, dat de kleine mens in zijn wezen het grote Universum afspiegelt?²⁾ Ook hij verenigt in zich de vier elementen, die in een welgeregelde en evenwichtige verbinding de kosmos samenstellen. Van zelf is zijn stoffelik deel gevormd uit aarde en water, zoals ook al het ondermaanse, wat de materie betreft, aarde is en water.³⁾ Doch zonder lucht en vuur, zou het levend scheppingswerk geen harmonies complex kunnen zijn. Van zelf, kan in de kombinatie der vier elementen, het ene of het andere overheersen. Ook in de jaarseizoenen treden verschillende eigenschappen op de voorgrond. Aan de lentetijd is de lucht eigen, aan de zomer de vermeerderde werking van 't vuur, aan de herfst

1) De Regenboog (II 372-374).... dien paers-groen rooden Boog.... geteelt uyt vier en vocht.... Vergelijk ook nog met veel verdere strekking Medicamenta per contraria fiunt Arist. 1, Ethic. 3. Van den Sondvloed en Iongsten Dag (I 281):

De wereld had wel eer van doen een' kouden vloed,

Tot koeling van haer heete en vuile minneparten.

S' eyscht nu in tegendeel een vier een heeten gloed;

Doordien de Liefde koelt, ja dood vriest in ons' harten.

Soo worden strydige door strydige vermant;

De hitte door de kou, de koude door den brand.

2) Kleene Wereld (I, 209). Verg. hierbij de breder uitgewerkte vergelijking in ‘Den Gulden Winckel’ I (Vondel-uitgave van Unger II): Dit alles was overgeleverd uit de Oudheid en stond op Aristotiliaanse grondslag; ook is dit getal 4 mede in verband met het Kruis, Christelik-symbolies geïnterpreteerd. Nieuw is ook dit nog, in 'T lichaem der Aerde (I, 20):

Mijn water is mijn bloed, mijn' vlieten sijn mijn' aeren;
Mijn' steenen mijn gebeent, mijn kruyderen mijn hairen.

3) Zie het zinrijke Houwelijck tusschen Aerde en Water (I, 223):

Al wat er speelt en teelt, teelt of in veld of vloed;

Derhalve wilde God die twee in een vergaren;

En voegde, op dat de mensch na wensche wierd gevoed,

Het Aerdrijck als een Bruyd in d' armen van de Baren,

De Baren weder op en om den vasten grond:

Aldus wierd veld en vloed vereenigd in een Rond.

[p. 74]

de overwegende kracht der aarde, aan de winter het leeuwenaandeel van 't water. Welnu, ook in de samenstelling der animale vochten en substanties valt de overwegende heerschappij der lucht te erkennen, zoals bij de Sanguinici, terwijl het meerdere vuur de Choleriese natuur bepaalt, die op haar beurt bij de Melancholici wordt gekonditionneerd door de overwegende invloed van de aarde, en het Phlegma een overheersend quotum van 't water in de samenstelling der elementen onderstelt.¹⁾ Doch hoe eigenaardig, dat dit viertal in de schikkingen van 't wereldbeleid telkens terugkeert. Zijn er niet vier aarddelen, en worden overeenkomstig hiermee de volkeren niet gescheiden door vier godsdiensten?²⁾ En welk een orde en regelmaat in de schikkingen der eenheden en der onderdelen.³⁾ Niets gaat er

1) Zie De Vier Vochtigheden (II, 227-230). Verg. ook Over de verve der Americanen en Africanen (II, 313) waarin de vraag wordt opgeworpen, of bij de Roodhuiden, de hitte en het vocht; bij de Zwarten de werking van de hitte en de droogte de kleur van 't vel soms bepaalt.
In 't Houwelijck tusschen Hemel en Aerde (II 370) is de ‘lucht’ de middenstof, die de werking van de Hemel overbrengt op de Aerde. De voorstelling is poëties:

Den Hemel wonder wijd van 't Aerdrijck afgescheyden

Sou zijn' verliefde bruyd noyt voelen doen de vrucht

Van zijn' omhelsingen, 't en waer dat God de lucht

Die tot aen beyden reykt, gevoegt had tusschen beyden: enz.

welke verhouding Christelik gesymboliseerd wordt in Houwelijck tusschen God en Mensche (II, 371):

De Mensche bleef van God voor eeuwig afgescheyden

Had Jesus niet geweest der sonden tusschen-schot.

Hy, die van beyden heeft, maekt vrede tusschen beyden:

Hy, waere God en Mensch verwart den Mensch met God.

2) Deelen der Aerde (II, 116). Verg. over de Werelddelen nog I, 21-24, waarin ze worden gekarakteriseerd.

3) Tot in het naïeve toe. Acht (II, 274) toont de overeenkomst tussen de acht zaligsprekingen en het achttal in Noachs ark; de Geestelyke Zodiak (I, 25) vormen de twaalf Apostelen; het aantal Muzen (zie Praedicamente II, 31) komt overeen met het aantal (algemene) eigenschappen; in Catechismus (I, 88) wordt gewezen op 7 ('t Gebed des Heren) 10 (de Geboden der Wet) en 12 (Artikelen des Geloofs), maar op de climax in de Tien Geboden en de Twaalf Geloofs-artikelen (II, 345) wordt gewezen naar aanleiding van deze vraag:

Waerom 't Geloof de Wet in lengde gaet te boven

En tal van regelen, en kan ick niet bevroên:

Of schreef 'er God twee min van doen als van gelooven,

Om dat gelooven ons min lastig valt als doen?

Onder de Goddelike ordeningen rekende men ook ('T Herte, I, 143) de plaatsing van 't hart in 't ‘slincker deel,’ omdat het meest ‘na slinckse lusten helt.’ Interessant is dit: het Vermenigvuldigen (ook optellen) gaat van rechts naar links; de Deling van links naar rechts; het antwoord bij de eerste bewerking ‘loopt naar beneden;’ bij de Deling ‘loopt ze op’ (= omhoog) (zie Arithmelijke vermeerdering en deeling I, 41). Immers het ‘delen’ is een deugd die voert tot God: het ‘vermeerderen’ is een menschelik aards gezind ‘gebreck.’ De door eeuwen van scholastiek en casuïstiek gespitste geesten puntten zich op allerlei ‘Witz.’ Zie Problema over de straffe van Thaïs (I, 194) waarin Thaïs ‘met bloote rugge’ moet boeten, 't geen zij ‘van voren’ had misdaan, omdat met recht de straf op de zonde zou volgen. Verg. ook De Brune's Jock en Ernst en Wetsteen der Vernuften, Jonctys' Tooneel der Jalouzyen en derg.

[p. 75]

verloren; elke dood is een nieuwe geboorte.¹⁾ Dit evenwicht handhaaft zich in de ganse schepping, die gedreven wordt door een heimelike kracht, waardoor de ene hemelbol gedragen wordt en bewogen wordt door de andere.²⁾

In dit schoon heelal staat de mens het hoogst. Aan hem is de heerschappij toegewezen over het dier. Zijn plaats, wilde God, zou zijn tussen Hem en het redeloze wezen. Zoals hij het standpunt inziet, waarop het dier staat tegenover hem, de heerser en de verzorger van de hem omringende levende wereld, zo leert hij ook beseffen, wat hij verschuldigd is aan God, die de Regeerder en de Bestuurder is der menselike dingen.³⁾ Zie slechts 's mensen hand, en ge erkent dadelik zijn meerderheid en zijn hogere bestemming.⁴⁾ Richt ook uw ogen op zijn ganse gedaante, vol rustig vertrouwen; en datgene, wat hem ons ontdekt als zelfbewust gebieder, zich veilig voelend in zijn onbelemmerde vrijheid, is de totale afwezigheid van

1) Dit is geen materialisme, maar de erkende ekonomie van 't Godsbestuur. Zeer duidelik is dit inzicht (Vgl. Unius corruptio generatio alterius, II, 308):

All watt'er tusschen Maen en Aerd-bol is besloten,
Is wisselziek van aerd, word stadig als vergoten.
Vrucht word geduurig saed, saed weder t'elcken vrucht;
Lucht water; water land; land water: water lucht;
Lucht vier, en vier weer lucht: dus is de stof der saken
Geduuriglijck verlet met maken en ontmaken;
Maer blijft geduriglijck. All wat men sterven siet,
Verwisselt slechs van form: noyt gaet 'er iet te niet.

2) Zie Sympathia. Aen Juvenalis (I, 152). Men zag daarin hetzelfde wat men opmerkte in de werking van de ‘Poolster’ op de ‘naald.’

3) Reden (II, 12).

4) Lof der Hand (II, 176).

[p. 76]

de wapenen, waarmee het dier, 't zij met tanden, horens of klauwen, zich tegen zijn natuurlike vijanden beschermen moet.¹⁾ De grote vraag is evenwel, of de mensch zich steeds die meerderheid bewust is, en of hij door het verzaken van wat God hem in deze tot plicht heeft gesteld, aan de eisen van een goed Regeerder voldoet. Er zouden namelik beesten genoeg zijn, die, zo ze stem en rede hadden, zich terecht over de mensen zouden beklagen, en aanleiding genoeg konden vinden, om de zogenaamde meerderheid van hun menselike meesters, gelet op hun onmenselik gedrag, in twijfel te trekken.²⁾

Om hem in zijn zorg- en moeitevol leven bij te staan, schonk God de man een gezellin. Hij schiep ze uit Adam, de man. Van die éne maakte God twee, en die twee maakte hij weer tot één.³⁾ Die éénheid uit de tweeheid spreekt duidelik van het wezen en 't doel van 't huwelik; en met de splitsing van de éénheid tot de tweeheid heeft God de weg gewezen naar de veelheid. God sprak het: ‘Vermenigvuldigt u!’ en zo werd het huwelik het fondament van het familieen van het maatschappelik leven, en is de echtelike trouw de

1) Natura omnibus aequa (II, 329).

2) 't Heuschte en onheuschte Dier (II, 120). Zie ook Klachte der Beesten over den Mensche (II, 84) waarin het krasse verwijt:

'T is (roept ghy) maer een beest, als ghy uw' heerschappij

Soo beestig over ons misbruyckt tot tiranny;

Maer, groote meester, seg, is 't u soo schoon vergeten,

Dat ghy en wij in Dier al van een' maegschap zijn?

Waerom oock ons verschil niet groot en hoort te vallen:
Ja sweemt ghy niet na twee de vuylste van ons allen

Van buyten na den aap, van binnen naer het swijn?

Zie over die laatste vergelijking Vreck en Quist-goed (II, 13) waarvan de laatste leeft, en de eerste sterft als een swijn, door alles na te laten.
Over de wijsheid der dieren die zonder zorgen over 't gisteren en de toekomst, beter dan wij de vruchten van 't heden kunnen genieten: Beest is wijs (I, 54). Voorts een stukje verklaring van Griekse mythologie (Chiron I, 47): Achilles zou in de krijgskunst bekwaamd zijn door de centaur Chiron, ‘mensch boven, onder beest;’ een bewijs in de krijg ‘geweld met reden’ gaat gepaard, ‘of liever’

‘dat de krijg de redelijcke geesten

Eensdeels van reden bloot, en menschen doet verbeesten;

Of immers menschen past van beestelijcken aerd?’

(De 17^de eeuwers moesten eens weten, hoe het er nu van langs gaat, en hoe, bij parlementarisme en algemene dienstplicht, de volken zelf zich geven aan het ‘beestelijck’ bedrijf).

3) Wascht en vermenigvuldigt Gen. 1.

[p. 77]

grondzuil van de Staatsorde.¹⁾ Ieder houde dus de echt heilig. Maar de man zoeke de waarborg van de trouw in de vrouwen-deugd, en niet in haar schoonheid.²⁾ Schoonheid en kuisheid gaan zelden gepaard.³⁾ Niet minder komt een blauwkous als huisbestierster te onpas.⁴⁾ De bestemming van de maagd is, een vrouw te worden.⁵⁾ Doch ieder bezinne zich, dat een twede huwelik zijn bezwaren inbrengt. Zo dikwels toch wordt de Vader van zijn eigen kinderen een Tyran, een Moeder van haar eigen kroost een Stiefmoeder.⁶⁾ Wat de vrouw echter nodig heeft, is enige toegevendheid van de zijde van de man. Ongetwijfeld is de vrouw in en door de zondeval schuldiger dan de

1) Tegens d' Echt-schenders (I, 266).
Casuïsties is ook in deze dingen het uitspelen van het pro en contra als in een ‘cour d'amour.’ Salomo geeft het pro, Paulus het contra. Vandaar het gekunstelde woordspel in versjes als Voor den Caelibaat. Aan de Getroude (1, 287):

Wee hun (segt Salomon) die van geen houwen houden:

Maer Paulus houd voor goed den ongehouden staet.

Wee onser volgt de trou, wee mij den ongetrouwden.

Ons is een enckel dan, uw wee een dubbel quaed.

Waartegen in gaat Tegen den Caelibaat (I, 288).

2) En veel minder in wulpsheid (Op Paris Oordeel I, 189).... ‘die boven Pallas deugd. En Iunoos Majesteyt Vrou Venus vreugd waardeerde.’ Maar dat deden in de jonge Koningszoon de ‘rijckdom, onverstand en onversochte jeugd’ (die) ‘wanen dat de deugd de wellust wijckt in weerde.’....

3) Gratior est pulchro veniens e corpore virtus. Tegen de schoonheyd (II, 125).

4) Non habeat matrona, tibi quae juncta, recumbit, Dicendi genus. Juvenal. Sat. 6. Aen Iemand. Deze is vertaald. Ook de Romeinse satyrist weet met geleerde vrouwen geen raad.

5) Verg. de hist. Van de dochter van Marius (II, 51), die ijverig ‘onderstond’ haar de ‘sucht tot snyverheid’ aan te preken. Doch zij antwoordt o.a.:

Uw leer (na mijn begrijp) en heeft noch slot noch grond.

Kijck hoe my vrou Natuur den boesem hoogt en rondt;

En die doet niet om niet, gelijck de wijse spreken:
Ach! Van haer heylig wit Nature te versteken

Waer meer als kettery, waer schade, schand en sond.

Ook hertrouwt (zie Op Fotis I, 127) de weduwe gaarne, die zich liever de mus dan de tortel tot voorbeeld stelt.

6) Op Poppilia (I, 183). Zie verder over losse zeden o.a. Schaduw-min (I, 187); Op d' onbeschaemde en dertele bruyd van Fronto (I, 186). Op Pomponia (I, 184). Overigens moet de dichter, in dit opzicht, niets van Martialis hebben, die sterk wordt uitgemaakt (Batavae auris. Op Martiael, II, 170) o.a. ‘Ons Holland heeft genoeg van uwen Roomschen dreck.’

[p. 78]

man.¹⁾ Doch Christus' oordeel leert ons, hoe Mozes' wet ons in dezen niet meer kan voldoen.²⁾ Is ze alreeds door haar grotere zachtheid reeds niet in staat, krachtige weerstand te bieden?³⁾ Niettemin, hoe hoog staat ze niet in haar kracht, wanneer ze als in Lucretia en in Porcia, de eer boven het leven wil stellen.⁴⁾ Houd de vrouw

1) Zie Verleyde verleydster (II, 351).

'T wijf liet zich van de Slang, de Man van 't wijf verleyden.

In lijden heeft alleen des mans vergrijp bestaen,

Des Slangs vergrijp in doen, des wijfs vergrijp in beyden,

'T wijf vat en word gevat, verraed en word verraên.

Een vergelijking tussen de licht vallende vrouw met de licht-‘swijmende’ Maan geeft Val Evae (I 164) waarbij de Man de zelden-‘swijmende’ Zon is.

2) Niet n.l. met de ME. en katholieke uitwisseling van Maria en Eva, maar door de Christelike emancipatie tegenover de ‘Mozaïes’ verklaarde minderwaardigheid. Ook hier speelt de letterknechterij van de Bijbellezer haar spel.
In Scheppinge der Vrouwe (I, 165) heet het:

Als Moses kortelyck de wonderen doorliep,
Die elck op sijnen dag die wijse Godheyd schiep,
Die 't all op tal en wigt, op mate wrogt en regel,
Besloot hij met dit slot als met een gulden segel,
(God sag het aen voor goed) elck dagelijcks bedrijf:
Maer liet 'et in de pen, na 't scheppen van het wijf.

Doch Christus redt de Waerdigheyd der Vrouwe (I, 166):

De Vrou (soo Mozes schrijft) wierd uyt de Man geschapen:

Ia Man en Vrou wordt een (segt Christus) door de trou:

Soo dan Gods geest iet goeds gesegt heeft door zijn' knapen

Of van of tot den Man, dat slaet oock op de Vrou.

Vergelijk ook nog, als antwoord op een ‘vraag des tijds’ in die eeuw, Tegen den selven (II, 180).

3) Volgens Galenus, wegens haar constitutie, volgens de vermakelike Varro wegens haar naam (Mulier quasi viro mollior, I, 207).

4) Toch wordt in twijfel getrokken, of Lucretia's zelfmoord als de ware oplossing mag gelden. Het vraagstuk, met zijn delikate ethiek, interesseerde sterk de casuïsties redenerende Renaissance. Daardoor trad het ook in de juridiese sfeer. Het spitsvondig gezoek in deze en dergelijke gevallen gaf aanleiding tot een wijdvertakt anekdotisme. Voor de daed der Roomsche Lucretia (I, 219) was, voor de rechtbank der eer, dit te zeggen, dat zij met haar ‘bloed,’ bij ‘haar man,’ en met haar ‘ziel’ bij ‘Jupijn,’ getuigenis gaf van het verzet van haar rein geweten tegen het bezoedelen van haar lichaam. Daartegenover stond nuchter en positivisties op bloot prakties-rechtskundige grond de vraag (Tegen de daad der selve, I, 220), of de Romeinse edelvrouw, - zo ze willens zich had prijsgegeven, met haar dood de blaam ongedaan kon maken, en zo ze, tegen haar wil, beledigd was, zij zich niet aan een dwaasheid schuldig maakte, door met haar dood de schuld van een ander te ‘besterven.’ Haar dood zou dan het doel voorbijlopen en, zo niet een misdaad, dan toch iets onzinnigs zijn. Verg. Van Porcia uit Martiael (I, 272).
Zie ook de schone hulde Aen zekere doorluchtige Vrouwe (II, 110, 111).

[p. 79]

dan hoog, - predikt hij - met de gevoelens heilig te achten, waaruit de ware liefde ontspruit, en met u te verzetten tegen die gekunsteldheid, welke zich regelen en voorschriften verwaardigt aan te bevelen bij het knopen van betrekkingen tussen de beide geslachten. De natuur wijst vanzelf de weg, - wordt terecht geoordeeld, - en laat zich niet in 't gareel leggen door geschreven handleidingen, welke de jongelingen en jongedochters de lessen aanbieden, welke ze in de minnehandel te volgen hebben.¹⁾ Daarom valt het ook zo veel te meer te misprijzen, wanneer de vrouw niet gekozen wordt om haarzelfs wille, maar om haar geld en haar goed.²⁾ Immers treedt in zulk een tere zaak, als het huwelik tusschen twee mensen mag gelden, op de wijze van Varus een element, dat eeuwen door tot verderf van de mens had gewerkt: zijn zucht om door vermeerdering van bezit in zijn eigen oog en in dat van anderen meer te schijnen dan hij inderdaad is. Die zucht is in de eerste plaats, op geestelik gebied, te zoeken in de ontembare weetlust, die haar vermetelheid tot zover uitstrekt, dat ze zich onderstaat de omvang van het Heelal te schatten;³⁾ ze is te vinden bij de Tiran, die de grenzen van zijn koninklike opdracht te buiten gaat;⁴⁾ ze openbaart zich in de driest-

1) Tegens de Minne-kunst van Naso. Aen den selven (I, 170). Zeer terecht verwijt de dichter:

Seg, sinrijcke Poëet, waer waren uwe sinnen,
Als ghy de kunste schreeft van spelen, streelen, minnen?
Een' kunst die in gebruyck geweest is eer ghy waert,
Die niet uyt regels vloogh, maer uyt der dingen aerd; enz.

Verg. ook Minne-kunst (II, 33) Met de opmerking: De min werd door natuur en niet door konst begrepen; Door 't oor en boortse niet, sy vaert door 't oog in 't hert.

2) Verg. Op Varus (II, 107).

3) Hemelmetinge, tegen de menschelijcke vermetelheyd (I, 14). Zie ook Op Geber Alcumist (I, 74).

4) De gulden middenweg wordt aangepreekt in Cato en Gnatho (II, 186):

Ghy Cato poogt den Vorst door wetten te besnoeden;

Ghy Gnatho spreeckt hem vrij van aller wetten band.

Ghy Cato sijt om hals, geraekt de Vorst aan 't woeden;

Ghy Gnatho lyveloos, geraekt hij tot verstand.

De kwestie: volksmacht of vorstenmacht was in de 15^e tot de 17^e eeuw eeuw een gewichtig vraagstuk. De strijd hierover is aktueel in de geheel Renaissance-litteratuur, en komt in de 16^e eeuw uit Italië en Frankrijk ook hier naar voren, b.v. in Vondel Pascha en Hooft's Baeto.
Mooi is ook dit, en een echt humanisties symptoon (Vorst en Wet, II, 115)

De straf word bij den Vorst somwijlen afgebeden,

De wet integendeel staet stijf en onverset:

Sy weegt alleen de fout, Hy oock d' omstandigheden;

De Wet is een streng Vorst, de Vorst een' sachte Wet.

[p. 80]

heid, waarmee de nooit te bevredigen dorst naar de schatten der aarde het waagt de uiterste zeeën te beploegen,¹⁾ en de natuurkrachten te tarten; ze toont zich, in stoffelike zin, in de nooit genoeg te laken geldgierigheid, die het Goud tot een Afgod verheft,²⁾ en 't Goed hoger stellen dan 't Bloed en 't Gemoed.³⁾ Vandaar de schaarsheid aan belangeloze en eerlike mensen.⁴⁾ De vorsten trekken het zwaard, zo 't heet, voor heilige belangen, inderdaad om hun eigen roem te vermeerderen.⁵⁾ Pluimstrijkers prijzen de groten der aarde

1) Zie Tegen de Schipvaert, uyt Propertius (II, 34) en Versekeraers (II, 36) Daarentegen Lof der Schipvaert (II, 75) uit meer vaderlands-ekonomies oogpunt:

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Nu Lezers, oordeelt eens met suchteloose sielen

Wat is 't dat ons van tween het meeste voordeel doet,

Het mast- of meulen-seyl, de kouteren of kielen,

Het ploegen van het veld, of 't ploegen van den vloed?

2) Zie Numus Numen 'T goud is God (I, 199) ‘.... Men juycht als Pluto pleyt; men dut als Plato preekt.’ En 't Goud (II. 233). Ook nog: Geldzucht (I, 112) en met geestige echo-werking, Weerklanck (I, 275), Op Ruffus (I, 275) en passim.

3) Zie Bona Summum Bonum (II, 31) met dezelfde woordspeling in 't Hollands; en't sarkastiese Et genus et formam regina pecunia ornat. Hor lib. 1 epist 6 (II 323). Tot de boven aangeroerde tijd- en strijdvragen behoort ook Vleesch en Geest (I, 142):

Als God het vleesch gemaeckt en maecksel had gegeven,

Versag hij 't eerst daer na van levendigen geest.

Sou 't vleesch hierom den geest dus heersch-sieck wederstreven,

Om dat het ouder is en eer als hij geweest?

4) Vgl. Eerlijck Man (I, 36) en de voor de tijdgeest kenschetsende charge Van Lubijn en Rufijn (II, 285).

5) Verg. Prinssen (I, 291) en het uitvoeriger Arcanum Politicum. Reden van Staat (II, 134), waarin het oude nieuw en het nieuwe oud wordt:

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Vergaep u aan geen' schijn van titels of tiaren,

Maer schiet uw' oogen-strael eens achter de gordijn:

Ghy sult die meesters daer niet meer als menschen vinden,

Ja snooder mogelijck als iemand van 't gemeen:

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
De tochten die een' Vorst en verckenhoeder drijven

Sijn al van een gewicht: daar wijven week van moed

Om kampen met de tong, daer kinderen om kijven,

Daer stelt een Vorst een land in brand om en in bloed,

In 't algemeen staan ‘Prinsen,’ d.i. Monarchen in de schatting der Republikeinse 16^e-18^e eeuwse Nederlanders niet hoog. Evenmin de ‘hoge polietiek.’ Zie Op Caesar Borgia; tegens Nicolaes Machiavel (I, 119), In Ludovici XI Dictum: Nescit regnare, qui nescit dissimulare (I, 42) en Philippe, cogita te hominum esse (II, 205).

[p. 81]

uit bejag naar winst.¹⁾ De gevleide raaf gelooft zijn veren wit. De behaaglike schijn wordt gevierd, het ware wezen belachen. Mannen en vrouwen voorzien zich van valse pruiken en vlechten, om zich hun gebreken te ontveinzen.²⁾ Landsregeringen en handelsgezelschappen stellen zich tot heersers aan over heidense volken. Maar hoe!...³⁾ En toch, hoe goed kunnen we het weten, dat alle goed tijdelik is, en er niets gaat boven de waarde van ons inwendig bezit.⁴⁾ Immers wat het ons gegeven aardse goed aangaat, is het ‘genoeg’ ons meer waard dan het ‘vele’.⁵⁾ Het buiten ons staande en hetgeen ons omhangt, kan ons niet zozeer dekken, maar strekt des te eerder om onze armoede van binnen naar buiten bloot te leggen. De adellike

1) Zie de klacht in Lasteraers en Pluymstrijckers (II, 57).

2) Op Plancinus (I, 17).

3) Zie De Vier Deelen der Aerde (I, 21-24), waarin o.a. Europa stoft:

In staet in krijgs-bestier, in konsten allerhand,

Heb ick mijn susteren nooit boven mij geleden.

Mijn' goud- en glory-sucht heeft Asiën vermant,

'T woest Libyen verwoest, America vertreden: enz.

De andere, met name Africa en America klagen: de laatste: ‘'T waer beter onbesocht en onberoemt gebleven, | Als zulk' een' roem gekocht voor vrijheid, goud en leven. | Ick heb Euroop met goud en silver sonder maet | Tot berstens toe vervult: maer, leyder! niet versaet.’
In Laat de kinderkens tot mij komen. Matth. cap. 19 (II, 348) wordt dan ook gezegd, dat van wege de ‘vlees-lust’ bij de een, en de geld-sucht bij de ander, ‘weynig jongelingen’ en ‘weynig grijserden’ in den Hemel zullen komen.

4) Op Antronius (I, 82). Op Marinellus (II, 352).

5) Wensch (I, 27) en voor de gulden middelmaat, met Horatiaanse berekening: Dum vitant stulti vitia, in contrariam currunt. Sat 2 (II, 143).

[p. 82]

Ridder draagt in zijn keten een halsband;¹⁾ de weelde omhult zich zelf als met zorgen;²⁾ en de Fortuin, onbetrouwbaar als ze is, staat bekend door haar blindheid.³⁾ Daarbij komt, dat iemand, die te veel besteedt aan zich zelf, feitelik dit meerdere onthoudt aan de in gebreke blijvende arme.⁴⁾ Vrij van smetten is alleen de zichzelf-beoefenende Deugd;⁵⁾ zó vrij inderdaad, dat de rechtvaardige, zelfs als balling 's lands, zich overal thuis en nergens vreemdeling voelt. De zonde alleen brengt de schande, en niet het schavot; en 't is de eer die de mannen tot ware prinsen verheft, en niet de kussens en tronen.⁶⁾ Zij leven dan ook voort in hun faam, de bra-

1) Op Tullers (I, 69). De ‘Ridder’ brassend en snoevend, is n.l. de slaaf van zijn hartstochten.

2) In Weelde siet toe. Aen mijne Lands-lieden (I, 239). De waarschuwing, Bijbels-profeties, heeft een aktuele zin:

Hoewel de Vrede thans in velden lacht en vloeden,

Hoewel ons' Ackeren verladen-staan van vrucht,

Hoewel wy ademen in onbesmette lucht:

Laet ons niet dertelen, noch heeft den Hemel roeden:

Gelooft my, Lands-genoot, God hoeft om ons te slaen,

Om ons te geesselen niet buyten ons te gaen.

Zie ook Op Marianus (II, 14), en Nulla est sincera voluptas. Aen Rullus (II, 182) waarin: ‘Dit leven | laet geen' vollen vrede toe: maer mengt in alle saken | De roosen van vermaek met doornen van verdriet.’

3) Favet Fortuna fatuis. Op Faustus (I, 146). Steil Stoïes is Solon gevolgt bij Stobacus (II, 296). Vandaar ook de charge op aedellik gesnork in Quae non fecimus ipsi, vix ea nostra voco. Ovid. Metamor. lib 13. Op Flaviaen (II, 336) en idem, (II, 91).

4) Verg. Kerckdief (II, 105).

5) Zie Vryheid (I, 162). Horatiaans is ook 't Vaderland (I, 104):

Noyt is 'er wijs gemoed, noit moedig hert gebannen;

Der vromen Vaderland is alle duyn en dal:

Alom is Deugde wel: recht deugdelijcke Mannen

Sijn nergens ballingen, booswichten overal.

6) Bij 't gemis aan alle staatsburgerlijke rechten werd dan ook zeer gevoeld de hoge waarde van het zedelik Ik, boven wetten en machten. Zonder gezag, is 't een Koninklik gemoed, die dus spreken kan (Aen Iemand, II, 385):

De sonde alleen is schand: schavotten, stroppen, roeden,
En krencken nimmermeer den goeden naam des goeden:
Schoon deugde menigmael seer veel te lijden heeft;
Noyt lyd hy schandelijck, die vroom en eerlijck leeft.
Soo boeven ergens oock op troon of kussen raken,
Noch kussen, vriend, noch troon er kan hun eerlijck maken:
Hoe heerlijck stoel of troon of kussen wesen kan,
De man vereert de plaets, de plaetse niet den man.

Hierbij ook het onderscheyd tusschen Wysheid en Geleertheyd (II, 183), aanvangende: ‘Het weten is wel schoon: maer doen gaet boven weten.’ En om zo te leven, dat men boven de laster staat: Laster-wrake (II, 114).

[p. 83]

ven.¹⁾ De enkele regering, die de mens nodig heeft, is zijn eigen heerschappij over de zinnen.²⁾ Niet de mond moet gespaard, maar de maag, niet de lust dient bevredigd, maar de honger.³⁾ Al te sterke begeerten staan ons te beteugelen door de onthouding;⁴⁾ en zo al niet wordt begeerd, het menselike in ons te verstoren, de matigheid leert ons aan zijn openbaringen een grens te stellen,⁵⁾ en legt ons de regelen op, volgens welke wij ons leven hebben in te richten.⁶⁾ Daarmee is natuurlik niet gezegd, dat wij mensen zouden moeten versmaden, 't geen de Natuur aanbiedt. De kledingstoffen, bijvoorbeeld, zijn er nu eenmaal, en mogen als al 't geschapene ten bate van onze verzorging worden aangewend. Doch ieder houde er rekening mede, dat hij zich heeft te kleden volgens zijn rang en staat.⁷⁾ Evenmin is ons de karigheid voorgeschreven: God immers verschaft ons meer dan het broodnodige.⁸⁾ Doch men neme onder het gebruik dier gaven in acht, dat de zeldzaamheid van de genieting het telkens te smaken

1) Zie de rij van puntige Epitaphiën: Op L Vives, Aen Titiaen, Francoys Draeck (I, 107-109), Op 't beeld van Hendrik den vierden (II, 270), Op het Lyck van Marten Harpertss. Tromp (II, 272), Hollands Groete aen Jacob van Wassenaer (II, 273), R Agricola (II, 278).

2) Excellens sensile laedit sensum. Aen Sabellus (II, 192).

3) Aen Moriaen (II, 121).

4) Remedium Amoris (II, 202).

5) Matigheyd en doet natuure geen geweld (II, 150).

6) Diaeta, Leef-regel (I, 176), met een kurieuse uitweiding over onze gastronomiese veelzijdigheid in Homo Pantophagus. Eetall (I, 67).

Geen Zee, geen Aerd-gewas voldoet ons' leckerny,

Kortom geen element: soo 't (soo men ons doet weten)

In ons self-standigheyd verandert wat wij eten,

Help hemel! wat Chimeers, wat monsteren zijn wij!

7) Zie Kleeds gebruyck. Aen Marinus (II, 206). De [redenering is - in dezelfde zigzag-lijn - als die van Huyghens in zijn ‘Kostelick Mal’; vandaar ook de slotregels:

Gods mildheyd heeft de stof der fulpen en sattynen
Verordent tot gebruyck der menschen, niet der swynen;
En die na maet en staet sich aenstelt in sijn' dracht
Kan van die stof 't genot wel nemen sonder pracht.

8) Aen sekeren te karigen Huysvader (II, 287). Ook hier wordt gewezen op God, ‘Die op des werelds disch ons wildbraed, fruyten, wijnen. | En suykeren soo wel als water schaft en brood.’

[p. 84]

genot des te groter maakt.¹⁾ Daarom legge de mens zich beperking op; daarom onderdrukke hij in het biezonder die begeerten, waarvan de bevrediging hem zou verlagen tot onder 't gedierte, met name de zo diep vernederende zonde der dronkenschap.²⁾ Ook zorge hij in zijn leven vrede te houden met zijn medemensen, en vermijde bovenal het getwist der Grodgeleerden.³⁾ Pleiters en doktoren mogen zijn huis niet betreden, zo hij er slechts voor zorgt, er de matigheid en de vrede binnen te houden.⁴⁾ Neen, de ware Medicijnmeester en de

1) Voluptatem commendat rarior usus (II, 236).

2) Zo vindt men dezelfde geest en toon, als in onze anti-alcoholgenootschappelike propaganda, bij 't lezen van Onbescheyden bescheyd, ongesonde gesondheyd (II, 318):

Een glas tot aen den boord vol druyven-sap geschoncken

Heet een gesondheyd thans, en dat van stonden aen

Tot op den grond geleêgt heet thans bescheyd gedaen;

Maer hoe men (dunkt my) meer gesondheyds heeft gedroncken,

En wackerder bescheyd gedaen heeft over disch,

Hoe dat men min gesond en min bescheyden is.

Verg. ook nog: Op Bibinus (I, 253), zeldzaam krachtig van expressie; de Apotheosis of vergoding van Bacchus (I, 124) met het sarkastiese:

De wyn brengt waerheyd voort, doorbreeckt den mist van 't veynsen;

De borst, die nuchter sloot, weet droncken van geen slot.

De Rijnsche druyf doorgrond bey nieren en gepeynsen,

Leyt hert en herssen bloot: is Bacchus dan geen God?

Alsnog: Tegen de gulsigheyd, uyt Theognis (I, 128) en op de ongezondheid van een verwekelikend leven, doorgebracht in overdaad en onbewegelike rust, Op Iemand (I, 279) en het schone Voorbeeld van Matigheyd (II, 32) van ‘Eens Pottebackers Soon een machtig Vorst geworden’ enz.

3) In Aen de Gods geleerde (I, 202) komen de ‘Vorsten noch eens aen vrede’, al is 't wat laat, ‘Maer Kerck-geschil berockt onsterffelijcke krijgen; | Dat schrijf dat kijf-gevecht en heeft noch end noch maet’. Zodat de ‘pennen’ meer nood brengen dan de ‘piecken’. Ieder ‘Kerck’ durft roemen op de grond der ‘Waerheyd’ te staan (Kereken I, 73). Over het broederlik omgaan met zijn medemensen, ook met zijn minderen: Aen Iemand (II, 45), waarin: ‘Wy sijn hier wel ('t is waer) wat ongelijck van lot; | Maer alle niettemin uyt eenen tronck gehouwen, | All uyt een kley gekneed: rechtschape borsten houwen | Hunn' minder' voor een' mensch, hunn' meerder voor geen God’. Over de mildheid in 't lijfstraffelike (Gerecht II, 171): ‘'t Gerecht heb slechs den hals te kerven of te stoppen; | 't Riekt eenigsins na wreed all wat daer boven gaet’. Hierbij ook als Vorstelike en huisvaderlike tuchtschool; Videbis ea saepe committi, quae saepe vindicantur. Sen. 1 de Clem. (II, 172), van een modern-aandoende humanieteit.

4) In Genees-konst en Rechts-geleertheyd (I, 11) worden de loopgraven geopend:

Waer 't dat wy na natuur en maet te leven wisten,

En na den reden-toom ons' lusten deden gaen;

Waer 't dat wij wijsselijck ons pijnigden t' ontslaen

Van ydel pleyt-geraes en sotte kinder-twisten;

Eerlang waer Bartolus versleten en verrot,

Hippocrates eerlang gegeten van de mot.

Verg. ook I, 118 (Aen de Medicyns en Rechts-geleerde); I, 196 (Adams val, aen Adam); I, 235 (Triumviri) waar de ‘Predikers’ die Dritte im Bunde zijn; I, 236 (Aen Iemand); II, 26 (Van quaed tot erger) en II, 41 (Rechts-geleerde), die daar een ‘recht-verkeerde’ heet. De Medici laten eveneens menige veer, als altijd. Om te beginnen: Aesculapius Drykop (I, 84):

Dry voud is 't aengesicht van allen Medicijn;

'T schijnt naer iet Duyvels, Gods en Menschelijcks te swemen:

Op 't eerste pols-gepeyl schijnt hy een God te zijn;

Een' menschelijcken treck sal sijn gelaet hernemen,

Als hy den siecken vind geseten by de vier:

Maer als hy loon versoeckt; 't is, Satan, ga van hier.

De Oogst-maand van deze ‘Satan’ is de ‘Mey-maend’ (Aen Aulus Chirurgijn I, 66) als wanneer ‘De schorfte suy veren (ons) nier en bloed’. Het Goddelike in hem is afkomstig van Aesculaup (zie Aen de leerlingen van Aesculapius, II, 280); deze deed de lijken herleven, waarom Jupiter hem vergramd in 't graf bliksemde; maar zijn leerlingen (quantum mutati ab ille!) maken de levenden tot lijken. Dit ziet de Dondergod wèl door de vingers.

Daerom en slingert hy noyt blixem op uw' daken,
Ghy word daeromme noyt geblakert noch gesengt,
Maer noch wel rijckelijck met gulden dau besprengt.

Op sekeren Herder (die) ‘veel meer gevonden | Word aen der rijcken disch als voor der armen bed’ doelt II, 15; Emblema, ad Praedicatores (I, 175); en hij vermaant ze, om naar ‘den aerd der hanen’ eerst zelf met de vleugels te klappen, alvorens anderen te wekken: alleen vóórdoen doet volgen; Op Fretillus preker (II, 214, 215) leert ons iets omtrent een broeder die ‘die gesond is van leer, van leven ongebonden’ en ‘als hy word versocht te leven als hy leert’,

Ick trecke (seght hy) 's jaers een loon van honderd ponden;
Waer voor ick leer en preek: maer om noch tienmael meer
En deed ick, Broeders, niet 't geen ick u preek en leer.

Verg. nog Op Lycon (II, 346) en Dat Jesus heeft begonnen beyde te doen en te leeren Act. I, 1 (II, 356). Op Pansa (II, 207) doelt het Fatalisme geworden Praedestinatie-geloof. (Zie N. Taalg. IX, afl. V).

[p. 85]

ware Pleiter voor hem is de Christus;¹⁾ Hem moet hij volgen op de smalle weg, die Christus is voorgegaan, en waarop zijn getrouwen hem zijn gevolgd.²⁾ De Godsdienst is een boom met bittere wortels,

1) Christus is Preker, Medicyn en Pleyter (II, 392).

2) 'T hemelrijck (II, 391). Over de trou te volgen wegen (Matth. 7). Op 't Spreeckwoord difficilia quae pulchra. Hesiodes gevolgt bij Erasm. in Adag (I, 24 en I, 90). Verg. Gulden Winckel XLIX. Wat de volgelingen betreft, zie daarvoor zijn warme verering Aen de Martelaren of Bloed-getuygen Christi (III, 384).

[p. 86]

maar zoet van vruchten.¹⁾ Ziel en lichaam, wij weten het, voeren een felle strijd.²⁾ Lichaam en ziel zoeken toch, elk voor zich, de weg naar hun eigen huis.³⁾ Voor wie de Hemel wil zoeken, moet

1) De Vreese des Heeren is 't begin der Wijsheyd. Syr. cap. 1 (II, 357).

2) Het dualisme krijgt een scherp karakter in 't volgend pleidooi (II, 379, 380).

't Lichaem aen de Siele.

Schaemt u, mijn heer, mijn' Siele; hoe? zyt ghy dan geschapen
Om u aen slijm en slijck (ô snoodheyd!) te vergapen?

Hoe? sal ick met het hoofd recht na den Hemel gaen,

Ghy eeuwelijck als slaef na d' aerde gaen gebogen,
En uw gedachten noyt soo hoog gaen als mijn oogen,

Soo houd ick my 't goed om u ten dienst te staen?

De Siele aen 't Lichaam.

Dat ick niet hoogs en denk, niet hemelsch ben gesint,

Daer af hebt ghy de schuld, die met uw valsche perten

My slijm en slijck voor goud, voor glory rook en wind,

Voor lusten aenprijst, pry, een deel gesmuckte smerten:

Dus poch op uwe deugd en vroomheyd niet soo seer;

Waer't ghy my trouwer knecht, ik waer u wijser heer.

In Heautontimorumenos (II, 187) worden de ‘geesten’ en de ‘dieren’ gelukkig geprezen omdat zij niet in zich voelen, zoals het menschelik schepsel, de ‘prickels van sijn' plagen,’ n.l. het gezamenlik dragen van ‘lijf en geest.’ Hier wordt diep gevoeld de ‘tragedie’ van het mens-zijn. Zie ook: Waere vrede en heylige oorloge (II, 403), waarin een ganse wereldbeschouwing besloten ligt.

3) Op 't Spreekwoord; Elck vogelken is geerne daer 't gebroeyt is (II, 361). Dat de ziel ook kan zondigen (Ghy en sult niet begeeren, II, 401) getuigen o.a.:

Der handen suyverheyd kan niet voor (God) passeren,

Ten sy men oock het hert van boosheyd suyver heeft:

Niet schandigs te begaen, iet schandigs te begeeren,

Dat is slechs borgerlijck, niet Christelijck geleeft.

Daarom Oordeelt niet, Matth. cap. 7, vers 1 (II 368), immers ‘God siet der sonden saet, ghy slechs de bloote bloemen: | God keurt de daed na 't hert, ghy 't herte na de daed.’
Didakties treedt op: Calamitas virtutis occasio. Senec. de provid. Vrucht der besoeckinge, aen de Besochte (I, 238). Fraai is:

Die troetel-kinderen die noit in kruys en vielen,

Meent ghy, Gods kinderen, dat God de sulcke spaert:

Neen, neen: uw oorlogs-hoofd mistrout die laffe zielen;

'T kruys is te mannelijck, hij acht 'et hun niet waerd.

De Deugd blinckt als se blaeckt, klinckt als se word geslagen:

Word tot haer nut geploegt, wanneerse word geplaegt,

Het Land dat dragen sal moet schup en ploeg verdragen;

Verdraegt oock, Broeders, wat, op dat ghy vruchten draegt.

Verg. ook het opvoedkundige De Heere castyd hem die hy lief heeft. Hebr. cap. 12, vers 6 (II, 191): eveneens verzen, die in zuiverheid Vondel nabij komen. Aen Dantes Aligerius (II, 295), wiens glorie stijgt door zijn rampen, en de histories-aktuele vermaan- en boetedichten Op de Vernieuwde verbintenisse der vrye vereenigde Nederlanders (waarschijnlijk in 1651?) II, 71-73, waarnaar wij de lezer gaarne verwijzen. En 't belang der leerrijke Historie (II, 75).

[p. 87]

allengs de Aarde terugkruipen.¹⁾ Maar de ware Christen klimt, terwijl hij 't Geloof en de Hoop hier achterlaat, op de vleugelen der Liefde opwaarts tot God.²⁾

Zijn de woord-puntdichten sterk in de minderheid, op het grote aantal verzen (300 in het Eerste Deel en 411 in het Tweede) zijn er nog heel wat bijeen te verzamelen. Ze zijn eehter niet belangrijk genoeg, om ze afzonderlik te nemen. Ze zijn overal elders bij onze 17^de-eeuwers talrijker en ruimer te vinden: de beste van De Decker in dit opzicht houden gelijken tred met die van Jan Vos.³⁾ Omtrent

1) Zie Hemel-reyse (II, 389) als parabel:

Soo lang ons 't aardsche goed heel groot loopt in de sinnen,

En wort er Hemelwaert met seer veel weegs gespoeyt:

Want als de wandelaers veel vorderen of winnen,

'T oord, 't welck sy laten, krimpt; 't welck sy genaken groeyt.

Zie Viventes morimur (II, 407); het veelzeggende Calidum et humidum vitale, of, Lampecis levens (II, 408).

2) Hope, Geloove en Liefde (II 390).

3) Zoals bijv. II, 38, 282, 328, 344. Ze zijn van deze ksaeht:

Op Polla.

Daer is geen swaerer jock, roept Polla gansche dagen.

Als 't houwelijcksche jock; maer seker is 't maer jock:

Want schoonse 's daegs aldus loopt jammeren en klagen,

's Nachts gaetse rond en seyt, daer is geen soeter jock (II, 37).

Op Baldinus.

Baldinus gaf onlangs een deel beklad papier
In 't licht, het licht niet waerd, en nochtans waerdig 't vier (II, 290).

Antwoord op een' brief.

Sneewit is uw papier, uw brief of inhoud swert:

'T papier noemt naer uw' huyd, het inhoud naer uw hert.

[p. 88]

de verdeling van deze soort van rijmpjes brengt hij te berde (Van, Aen, Op, I 160)

By Puntdicht-schrijveren word veel gewags gemaeckt
Van Van, van Aen, van Op. Van leert, Aen looft, Op laeckt.

omtrent het doel, dat Puntdichtschrijvers (II, 70) beogen, vernemen we:

Ons Puntdicht-schrijveren betaamt 'et na vermogen

Uyt allen boom Mercuur te draeyen glad en fijn.

Ick wey in woorden als een Paracels in drooggen;

De dingen sijn syn wit, de bloote woorden 't mijn.

en in zake de ééndagsvlieg-natuur van, trouwens zeer veel in dit genre (II, 218):

Een Puntdicht mag men by een' schoone vrou gelijcken,

Die om haer' aerdigheyd en schoonheyd word gemeen:

Maer eens gemeen gemaekt, haer schoon gaet henen strijcken;

En is soo walgelijck, als wenschelijck voorheen.

Opmerkelik in dit verband zijn versjes aan 't adres van de veelschrijvers, Op de kladders onser eeuwe (II, 284) een klacht die we bij meer tijdgenoten horen, en die we in Westerbaen's Ockenburgh breder horen omschrijven. ‘Van sotte schrijfsucht schijnt der sotten geest geslagen; | Elck schept in 't geen hy broeyt een sonderling behagen:’ met het gevolg, dat de apotheek, het privaat en de tabakswinkel er wel bij varen. Op ‘poeten’ horen we van De Decker meer charges. Kort gezegd: Poëten liegen. Afdoende is Propheten en Poëten (II, 103) om de tegenstelling:

De siel van een Propheet is vol van 's Hemels klaerheyd:

Oock steeckt in een Poëet iet seldsaems, ick belij 't;

Want van den volgenden spreekt een Prophete waerheyd,

En een Poëte liegt van den voorleden tijd.

en, om zichzelf een brevet van ‘waarheid’ te geven (Van sich selven, II, 104):

Elck seyt dat in mijn rijm geen Poësy en steekt;
En elck seyt waer, waerom? om dat het waerheyd spreekt.

De zaak is, dat De Decker op een te kerkelik-positieve bodem stond, om genoegen te kunnen nemen met de volle aanvaarding van de overgeleverde Antieke Litteratuur. Ook Vondel voerde lang strijd tegen de ‘fabelen’ van Vergilius.¹⁾ De Heidenen kenden niet de

1) Vgl. ook Op Iemand (II, 50).

[p. 89]

zuivere tongen van Gods Geest; wat zij ons nalieten was ‘vervalste’ Waarheid, en ook nog, als ‘getuigenis’ kenbaar, slechts met groot voorbehoud te aanvaarden. Doch in de litteratuur deden alleen opgeld, bepaalde, van de Antieken overgenomen vormen, zo ook het drama. Als dus iemand als De Decker zich wendt tot die vorm, neemt hij een niet-mythologies en alzo niet-fictief onderwerp, en wendt zich tot de Bijbel (zoals Vondel in zijn ‘Pascha’ zich het eerst tot de Heilige Schriften wendt), en vertaalt, met toewijding en met meesterlik sukses, Buchanan's Baptist, met een sterk anti-priesterlike strekking. In zijn overige werk begeeft hij zich tot het stichtelike: en 't is ook hierin, dat hij het best op dreef komt, en waar hij zich zijn krachten het best bewust is. Met deze opvatting van zijn taak, en door de druk der omstandigheden, waarin hij moet leven, is deze hoogst merkwaardige vaderlander evenwel een litteraire kracht van de twede rang gebleven. Hij zelf nam er gaarne genoegen mee; hij was van een bescheiden natuur. Deze bescheidenheid is ook oorzaak, dat wij alleen kunnen vermoeden, dat het zijn vrouw is geweest, op wie hij het - met andere lijkdichten in deze bundel verdwaalde¹⁾ - lofdicht heeft gemaakt, een vers, dat ons met diep gevoel de grootte van zijn verlies doet gevoelen, en waarmee wij het overzicht van deze bundels besluiten:

Stort nu een' beek van tranen, ô mijn oogen,

Dooft voor een' wijl in eenen droeven vliet

Uw vrolijck licht, nu ghy die oogen siet

Soo jammerlijck met duysternis betogen,
Die boven al met ongeveynst medoogen

En waeren druok oyt sagen mijn verdriet,

Die uyt mijn heyl, dat luttel was of niet,

Oprechte vreugde en waer genoegen sogen.

Ach! ach! sy, die mijn sweerende gesicht

Behouden dê 't genot van dag en licht,

Ligt nu bestulpt van endeloose nachten:

Doch of al schoon haer lichaem van de dood

Verslonden leyt; in Jesus sachten schoot

Leeft haere siel, haer' deugd in mijn' gedachten.

J.K.

1) Zie ook nog Ter gedachtenisse van mijns Vaders Broeder, overleden den 19 November 1652 (II, 396). Deze verloor hij bij 't woeden van de pest. Waarschijnlik bezweek ook die ‘Iemand’ aan deze plaag, terwijl hij zelf herstelde van de pok- of een dergelike ziekte.