De Nieuwe Taalgids. Jaargang 9

[p. 307]

Boekbeoordelingen.

Nieuwe Bijdragen tot de Geschiedenis van het Nederlandsche Tooneel in de 17e en 18e eeuw, door E.F. Kossmann, 's-Gravenhage, Martinus Nijhoff, 1915.

Onderzoekingen naar de herkomst van een in 1731 te Amsterdam gedrukt toneelwerk ‘De Hellevaart van Dr. Joan Faustus’ brachten, enkele jaren geleden, Dr. Kossmann tot de ontdekking, mag men wel zeggen, van het tot nog toe, door de bijna uitsluitend aan Amsterdamse toneelzaken gewijde aandacht, zo goed als onbekend gebleven Haags toneel der 17^de en 18^de eeuw. In zijn uitgave van het genoemde, voor de ontwikkelingsgeschiedenis van het Faustdrama zo belangrijke stuk bracht hij interessante biezonderheden aan het licht over de toneelspeler-auteur Jacob van Rijndorp, uit wiens nalatenschap het afkomstig is, over zijn kollega Floris Groen, van wie Rijndorp het had overgenomen, over de eerste vaste Haagse schouwburg van Jan Baptist van Fornenbergh en de na hem bestaande Haagse en Leidse schouwburgen die te zamen onder Rijndorps direktie hebben gestaan. Zo werd zijn studie, vermoedelik uit liefde voor de Duitse literatuur op touw gezet, uiterst belangrijk voor de geschiedenis van ons eigen toneel. Zijn ‘niet te onderdrukken speurlust’ deed hem het onderzoek voortzetten en zijn grote ijver, nauwgezetheid en scherpzinnigheid bezorgden ons deze Nieuwe Bijdragen.

De tijd is voorbij dat de beoefenaars van onze literatuurgeschiedenis alleen oog en oor hadden voor de grote individuele kunst, dat alle arbeid werd ten koste gelegd aan de studie van onze voornaamste schrijvers; dat de waarde van alle werk werd gemeten met de maat van schoonheid en oorspronkelikheid en de literatuur alleen beschreven in de hoogtepunten die ze had bereikt. Het aristokraties karakter van onze 17^de-eeuwse renaissance had daartoe wel aanleiding gegeven; langs verschillende wegen echter moest men wel tot de erkenning komen van de belangrijkheid dier literaire verschijnselen die men

[p. 308]

als volkskunst pleegt samen te vatten. De nadere kennismaking met de middeleeuwen was wel geschikt om ten aanzien van literatuurwaardering het aanvankelik gevormd oordeel te doen herzien. Het zoeken naar de bronnen van belangrijke voortbrengselen der wereldliteratuur als Boccacio's Decamerone of Shakespeare's Drama's dwong de aandacht in de richting van eenvoudige boerden en sproken. De schoonheid van het oude volkslied bracht tot nader onderzoek van wat er in later tijden van dat volkslied was geworden. Maar ook de belangstelling in volkseigenaardigheden, volksgeloof en volkskunst om huns zelfs wil deed zich gelden; de literatuurgeschiedenis vond haar aanrakingspunten met de volkskunde en ging uitingen van eigen aard en karakter leren zien in wat ze te voren als onartistiek, niet genoeg verfijnd en minder beschaafd met minachting was voorbijgegaan. De studie der volkskunst kan en zal op den duur het ware karakter der meer officiële letterkunde veelzijdiger belichten en dieper doen doorgronden.

Het is deze richting der literatuurgeschiedenis waarvoor Dr. Kossmann in zijn Nieuwe Bijdragen, onder meer, met klem de aandacht vraagt. Het hoofdstuk waarin hij dat uitdrukkelik zegt, behoort, uit een algemeen oogpunt beschouwd, tot de belangrijkste van zijn boek. ‘Te uitsluitend toch,’ zo schrijft hij, ‘worden alle kunstuitingen als individu-kunst beschouwd en bijgevolg uit een esthetisch oogpunt beoordeeld. Achteloos gaat men voorbij aan de kostelijkste getuigenissen van gemeenschapspoëzie, van het kunstleven der massa, dat oerleven, dat diep onder de oppervlakte der zgn. litteratuur heenen weergolft en de zoo zelden bereikbare, donkere onderstroom van die lichtbestraalde oppervlakte is. Neen, niet met eene homogene massa van meer of minder gelukte tooneelstukken hebben wij, goddank, te doen; naast de “litteraire” producten der geletterden lachen ons ook de onbehouwen voortbrengselen der reizende comedianten tegen en wijzen ons uit de bedompte studeervertrekken van de heeren van Nil naar het volle dolle burgerleven in dorp en stad, naar het oude kermisspektakel, waar het smoezelige tooneelgordijn nog een wereld van onbegrepen huivering en zaligheid voor haar bekijkers afsloot. Versleten, vuile tooneelboeken, die van achter de schermen die bovenaardsche gestalten hun tooverkracht inbliezen, komen ons voor den geest, en vertellen ons van die duizendledige evoluties, waarbij het individu-kunstwerk langzamerhand wordt tot een onpersoonlijk volkseigendom.’

Men kan deze passage niet lezen zonder de heer Kossmann een kompliment te maken niet alleen over de inhoud maar ook over de

[p. 309]

wijze waarop hij zich in onze taal, die niet zijn moedertaal is, weet uit te drukken.

Wie zou verwachten in het hier aangekondigde boek een samenhangende geschiedenis van ons 17^de- en 18^de-eeuwse toneel te vinden, zou onbillik zijn jegens de schrijver, die dit immers in zijn titel niet belooft, maar die zich ook op een nog veel te weinig ontgonnen terrein bevindt. Inderdaad is dit boek een bonte verzameling van betrekkelik los naast elkaar staande bijdragen, uit notariële en andere archieven, pamfletten, reisbeschrijvingen en allerlei andere bronnen geput. Ten deele is het een supplement op de bovengenoemde Faustuitgave en bevat als zodanig nadere biezonderheden over de families Fornenbergh, Nozeman, Rijndorp, over hun toneel- en andere lotgevallen; ook het origineel van het in de Faust voorkomend studentelied, dat de schrijver in staat stelt het stuk op 1692 te dateren. Een lijst van ‘Besluiten der Overheid omtrent het Tooneel in Den Haag 1600-1800’, een biografiese en bibliografiese lijst van Amsterdamse toneelspelers en toneelspelers-auteurs zullen goede leggers blijken voor verder onderzoek. Op een paar belangrijke hoofdstukken alleen wil ik hier nog afzonderlik wijzen. De verhouding tussen het répertoire der Engelse toneelspelers en de Hollandse toneelliteratuur tracht de schrijver nader te konstrueren uit de gegevens die aanwijzen hoe Nederlandse akteurs zelf met Engelse troepen hebben samengewerkt. Is het niet aannemelik, zegt hij, dat, waar we op het Amsterdamse toneel stukken vinden zoals van Jan Vos, waarvan de inhoud in de verte of nader verwant is aan Engelse stukken, die bovendien op het répertoire van sommige van die troepen zijn aan te wijzen, onze toneelschrijvers geput hebben uit de kennis die ze in de praktijk van het Engelse répertoire hadden opgedaan? Is het niet verkeerd zich een Jan Vos, als men als bronnen van zijn werk drie stukken weet aan te wijzen, voor te stellen met ‘drie boeken op zijn schrijftafel’, en moeten we niet veeleer aan persoonlike betrekkingen tot het Engels toneel en mondelinge overlevering door de vertoning zelf denken?

Over een hoekje van de duistere wegen waarlangs sommige stukken zich in onze literatuur door de tijden hebben voortbewogen valt een helder licht door de ontdekking van een hs. dat Dr. K. kort geleden in de boekhandel machtig werd. De onderschriften (‘in Leyden den 5 Oct. 1710’ en ‘in Schravenhage den 29 April 1711’) ‘wijzen met zekerheid op Rijndorps compagnie’ en doen het kennen als een van de ‘toneelboeken’ uit zijn uitgebreid archief. Wie weet of er gaandeweg niet nog meer zulke documenten zullen opduiken. Overigens be-

[p. 310]

vatten ook de drukken voor het Amsterdams toneel en de zgn. Nulla-Quies-drukken, een reeks toneeluitgaven door Rijndorp voor zijn eigen schouwburgen geschapen, nog veel niet-onderzocht, of nog niet met de nodige kennis van zaken onderzocht materiaal. Wat Dr. K. van dat materiaal zegt is de moeite waard om het hier als slot van mijn aankondiging te laten volgen: ‘Wij zien dat een reizend tooneelspeler als Floris Groen er twee soorten van stukken op na houdt. Voor gewone opvoeringen, d.i. tragedie met een nastuk, schijnt hij ± 1300 verzen te rekenen. In zijn manuscripten en boeken vinden wij herhaaldelijk het aantal der verzen genoteerd; zoo is Dieryk en Dorothé door coupures op 1286 verzen teruggebracht en onder Camma staat “Eynde 1354 regels”, Voor een ander soort opvoeringen maakt hij bewerkingen van 300 à 500 verzen, zoodat er vier of vijf stukken achter elkander gespeeld konden worden, zooals in het Keulsche Hänneschen-theater nu nog het geval is. Al zijn nu deze korte tragedies meestal slechts verknoeisels van grootere stukken: wanneer het stuk verloren is, of als zij den grondslag van een nieuwe bewerking vormen, moeten zij ons immers als laatste bereikbare bron dienen. En wie kan zeggen of hier niet ook werkelijke origineelen, ontstaan op den bodem des volks, schuil liggen?’

D.C. Tinbergen.