De Nieuwe Taalgids. Jaargang 9

[p. 25]

Johan Six van Chandelier.
(1620-1695).

O Amstel aardsche Son, Europes dachlantaaren,

Die om de werreld licht, om wien de werreld keert,

Mijn kleine werreld, met uw goude bloem vereert,

Wendt naa uw Majesteit, omreisende, syn blaaren.
O gloênde barnesteen, gebooren uit de baaren,

Met welke Apol syn kar juweelende vermeert,

Als om syn soon getraant, van Jovis vlam verteert,

Lyk stroo van u verhit, wensch ik u staagh te naaren.

Myn kostlik Vaaderland, hoe dikwils ik den ringh

Meer omtrek, met een trek van aarde voorgenoomen,

Zoo trekt uw seilsteen myn gedachten sonderlingh.

Men kent uw waarde, o Y, besiende vremde stroomen.

Beklim ik hier een bergh, die in de wolken hingh,

'k Sucht t' uwaarts zal ik in 't beloofde land weer koomen?¹⁾

Het beeld is niet kwaad, dat het mikrokosmus als een heliotroop gewend houdt naar de wereld-bestralende Amstelzon; dat de inboorling als een strohalm doet opspringen naar het krachtig elektron der moederstad; dat de dagelikse gepeinzen van de vaderlandse zwerver richten doet naar het magnetiese centrum van zijn kosmopolietiese geest; dat hem op de Sierra's van 't Zuiden plaatst, om hem van verre met hoopvolle verwachting het land der vaderen te laten aanschouwen.

Six is een erkend dichter. Huydecoper, op Vondel, bracht hem eerst naar voren; Jeronimo de Vries vraagt opnieuw, in 1804, en wederom 18 jaar later, de opmerkzaamheid zijner tijdgenoten; Westerman geeft een keuze uit zijn gedichten; Van Vloten leest hem opmerkzaam;²⁾ ten slotte leidt J.G. Frederiks hem in het ‘Leid-

1) Poësy van J. Six van Chandelier te Amsterdam. Voor Joost Pluimert. Boekverkooper op den Dam, in Seneka 1657, blz. 28.

2) Zie syn ‘Bloemlezing uit de dichters der 17de eeuw.’

[p. 26]

sche Tijdschrift’ in.¹⁾ Deze bepaalt zich echter tot een verdienstelike poging, door het geven van historiese en taalkundige toelichtingen, om de lezers bij het raadplegen van de sterk verstrooide gedichten van de meeste vaste steunpunten te verzekeren. Want de bundel ‘Poësie’ is vrijwel de enige bron voor de kennis van Six. En een geheel overzicht van de ogenschijnlik moedwillig dooreengeworpen verzen is nodig, vooraleer de historicus zich, al zij het dan ook met vage omtrekken, een volledig beeld kan vormen van deze opmerkelike vaderlander.

Geboren in 1620, was hij op nog geen 20-jarige leeftijd vaderloos, en de oudste van zes zoons en vier dochters. Al vroeg moest hij in de zaak, en op reis; in de Zuidelike Nederlanden vernam hij de dood van zijn vader. Hij had schoolgegaan bij rector Sladus, aan de Oude Zijde; de Sixen waren echter traag; niettemin vond hij op latere leeftijd aanleiding zijn meester te prijzen. Hij gaat om met handelsmannen en kunstenaars, heeft onder zijn familie en kennissen theologen en medici, vindt of zoekt elders relaties; in 't buitenland zijn kantoren bij de vleet; de Hollander is overal thuis; de oorlogstoestanden maken het bestendigen van aangeknoopte betrekkingen door persoonlike bemoeingen wenselik, terwijl een geheel ander begrip van grenscontrôle dan heden het reizigersverkeer vergemakkelikt; men reist te paard, en een goede beurs en een goed pistool gelden evenveel als papieren. Doch waar ook en wanneer ook, deze Amsterdammer, die zelfs in het zadel Datheen bepeinst en Horatius leest, en in de sappen van zijn geest de adem van het Hebreeuwse Godsgeloof en het aroma van een gekuiste Latiniteit heeft opgenomen, is de zoon van zijn moeder gebleven, ernstig van zin, solide van leven, trouw aan zich zelf, gehecht aan zijn huis en kind van zijn God. Zo even ging zijn reis door Frankrijk, waar hij 200 mijl, in eenzaamheid, over vlakten, door bossen en bergachtige streken, niet dan door zijn schaduw vergezeld, aflegde. Zich vergissen in de route en in de afstanden ware mogelik geweest: hij weet het; allerlei gespuis maakte de verlaten oorden onveilig; in de wouden schuilden roofdieren. 't Zou dwaasheid geweest zijn het te wagen, als het anders gekund had. Maar 't geval lei er toe, en in vol vertrouwen op Gods beschermende hand waagde hij de tocht. Lof dan aan Hem, die zo nodig hem ook langs gevaarlijker wegen zal leiden. Evenzo zal zo straks, wanneer hij de Sierra Morena is afgedaald, en hij dolende tusschen Port Sante Marie en Granada, zich blindelings aan het toeval moet overgeven, zijn ver-

1) Tijdschrift voor Ned. Taal en Letterkunde, III, 227-290.

[p. 27]

trouwen op de Leider van zijn noodlot onverzwakt blijven. De Jozef van het Oude Testament, de verstotene en de zwerveling naar onbekende oorden, is zijn ster in de duisternis. Even weinig als deze ‘toen de put en de banden hem praamden,’ weet de jonge Hollander van ‘de Ringh die 't noodgeheim hem wrocht.’ Doch even als Jacobs zoon, beveelt hij zich in de handen van God.

Zo verheft hij zich, meer dan eens, in de laatste strofe van 't kunstvol sonnet, tot de Heer des Levens. Op de Sierra Morena beklimt hij als de Profeet de top die hem het Kanaän aan de Amstel zal wijzen. Schier een symbool van wat hij als de vervulling van een levensroeping beschouwt. Als zijn reizen zijn afgelopen, sluit hij zijn bundel, en zijn dichtkunst als ledige waan zo goed als versmadende, kiest hij voor de luit de gewijde harp en stelt hij zich tot taak, in de landstaal opnieuw klank en maat te geven aan de psalmen van de Koninklike Zanger.

Voor de kennis van personen en toestanden in de 17^de eeuw is deze bundel ‘Poësy’ van onschatbare waarde. Niet het minst hierom, doordat de sonnetten, bruiloftszangen, rouwbetuigingen, opdrachten, klachten, ontboezemingen, huldebetogingen, dankdichten en wat al meer gewaarwordingen uitdrukt of stemmingen weergeeft, schier zonder uitzonderingen gelegenheidsdichten zijn. Zo ze hier of daar door een vaster of losser draad verbonden zijn te achten, menigmaal echter zoekt de lezer tevergeefs op andere pagina's uit de bundel, of uit zijn eigen wetenschap en herinneringen, naar nadere gegevens, welke de tekst met haar veelvuldige vage aanduidingen vermogen toe te lichten. Zo Six' nalatenschap eensdeels ons in staat kan stellen, menige biezonderheid bijeen te garen betreffende het leven van andere even belangwekkende historiese personen, anderdeels zou men veel meer dan een mens in doorsnee het pleegt te weten, bekend moeten zijn met de toestanden in 't buitenland vooral en met de handel en wandel van Six' tijdgenoten, niet alleen in 't brandpunt van de specifiek Hollandse kultuur ten onzent, maar ook in hun onderlinge betrekkingen en onderling maatschappelik en geestelik verkeer, waar zij zich, voor jaren, om hun commerciële belangen te behartigen, of om aan hun kosmopolietiese trekvogelzin of universele kunst- en mensenvorming de hand te bieden, in het buitenland ophouden en er zich huiselik inrichten. 't Is de vraag zelfs, wie zich het meest vreemdeling voelen en zich als vreemdeling voordoen, de haastig-reizenden, de Cook-trotters en dergelijke niet uitgesloten van de moderne tijd, die letterlik niets winnen omdat ze geen gelegenheid vinden om indruk-

[p. 28]

ken op te doen, of wel de kalmer ‘Reiseburschen’ der vroegere eeuwen, die, aan geen D-trein of aan geen program gebonden, te voet of te paard, hun eigen tijd aan zich zelve hadden en reisden of toefden al naar de ogenblikkelike lust of de gelegenheid besliste. Zij toch voerden veel meer heerschappij over zich zelf en over de omstandigheden, als wij het kunnen doen. Uit de dagboeken en ook uit bundels als deze, spreekt een benijdenswaardige rust en vrijheid van beweging, waar wij meestal de dupe zijn van onrust en afhankelikheid. Intussen blijft het jammer dat van Six, die een zakenman was en als zakenman zijn reizen regelde, geen dagboek bestaat. Zulk een dagboek zou niet alleen tijdelike en plaatselike ophelderingen kunnen geven, maar ook het ontstaan van menig gedicht kunnen verklaren, en niet het minst, in eenvoudig proza als feit kunnen mededelen, wat wij tans, onder de heerschappij van de ‘vorm’ en onder 't bestier van een ‘gekuiste smaak’, als ‘toespeling’ of ‘aanstipping’ genoodzaakt zijn te ontraadselen.

De teleurstellingen hebben de jonge Six reeds spoedig tot een man gevormd; de liefde wekte in hem de dichter.¹⁾ De ‘Marie’ zijner jonge jaren, de enige vrouw, met wie hij zich ooit heeft willen verenigen, is de ‘Roselle’ zijner gedichten. De verzen, haar toegewijd, meestal in sonnetvorm, liggen zowel door de ‘klinkdichten’ als door het ‘Dichtbosch, Eerste Deel’ verspreid. Ze zijn onmogelik te dateren; alleen de inhoud veroorlooft de lezer er enige samenhang in te brengen. Vele verzen schijnen, door de plaatsing in de bundel, er op berekend, verwarring te brengen. Niettemin mag men met het oog op een gedichtje op blz. 147 van de bundel, ‘Heugenisse, aan een heuveltjen, buiten Naarden’ aannemen, dat, zo niet de eerste kennismaking, dan toch de blijvende indruk van haar persoonlikheid op zijn gemoed dateert van een speelreisje in 't Gooi, waar, beide blijkbaar nog jong, pratende en zingende op een heuveltop belandden, en over de schone omstreken heenblikten. Daar, in de vrijheid der schone natuur, was het, dat

Ghy, Roselle, staalt myn ziel,
Die dronken, van de veldegeuren,
Liet sluipen, in heur minnedeuren,
Het schoon dat minnaars wel geviel.

Deze bekoorlikheden:

1) Dichtbosch. Het Eerste Deel. Het boek, aan den Leeser, blz. 145. De ‘vryer’ is met de ‘dichter’ gebleven; de ‘vryster’ ging uit 't hoofd. Zie aldaar. Toch liefhebberde hij reeds vroeger.

[p. 29]

 

(De) wynbrauw als een zee vol schyns

 

(Het) Nectarmondje, en fulpe kaaken,

 

Bloembeemdjes, die van roosjes blaaken,

 

Omringht van blanke sesamyns.

haar keeltje en ‘minlike woordjes,’ die ‘heel seedich,’ hem ‘met gesprek, als met gequeel’ aan een koordje bonden, gaven de levensjubel en de goudgloed aan het landschap. Nu hij - in een latere herinnering - die oogjes, kaakjes en Venuslipjes mist, wordt hem het beuveltje een doodse klip, en de omtrek een wildernis. ‘Vaarwel!’ roept hij tot afscheid aan het voor altijd verloren liefdegeluk, het dierbaar plekje toe:

Vaar wel, o! plaats van myn geneughd:
Vaar wel, o! voogels, steeden, boomen,
Saailanden, soute, en soete stroomen:
Vaar wel, o! einde van mijn vreugd.

De verering van zijn Maria wordt als die van een heilige. Zij is schoon, maar die schoonheid wordt genaderd met de devotie van de aanbidder, die schroomt het heilige aan te raken. Bij deze tempelganger is de bekoring van de uiterlike verschijning der gehuldigde Vrouw een secondaire vorm van een eerbied-afdwingende diviniteit. Onnodig is het in twede sonnet (blz. 13) de schoonheid van Roselle's gemoed, boven haar glans te prijzen; onnodig, later nog, te verzekeren, dat in zijn hart geen plaats meer is voor een andere vrouw (blz. 265); wie toch verzen heeft opgedragen als het onderstaande, heeft in een twede genegenheid geen altaar kunnen oprichten van die zuiverheid welke de eerste liefde in haar heerlike openbaring voor de stralende godin der meest onbevlekte aanbidding heeft geplaatst. Ziehier de liefdekrans, die hem tegelijkertijd de dichterkroon helpt vlechten:

Rosel gewyde kerk, van eerbaarheid gevloert,

Van God volkoomen, met des Heemels eige handen,
Gemetselt naa om hoogh, met geevelpraal, en wanden,

Van stof waar mee natuur het purper parlemoert:

Schoon geestigh dak gewelf, van huisen overmoert,

Als goude rietjes, die als Sonnestralen branden,
Lantaarnen van Turkois, en Spiegels sonder sanden,

Die Efesen den glans van haar Diaan ontvoert:

Tweedeurich klein portaal, vol roosende festoenen,

Dat oopengaande toont een elpenbeene koor,

Ter plaats der galmen, die God loonen, en versoenen:

Rosel myn Afgoddin, ik recht een needrigh spoor,

[p. 30]

 

Naa uw verheeventheit, met uitgetrokke schoenen,

 

Verleen den lofsangh van uw schoonte een gunstigh oor.¹⁾

Zijn genegenheid blijft niet geheim; hij heeft zijn ‘liefdens blyk, gelyk een teerlingh, wegh gesmeeten’, en laat aan de gedane worp zijn loop, ‘zij einde goed of quaad’. Wat hij ook moge oogsten, haat of wederliefde, hij wil de begonnen baan ‘ten einde sweeten’. Maar zijn liefde zal niet wankelen, zijn trouw niet bezwijken, 't zij Roselle hem eert of blauwe schenen wil slaan. Trouwens hij verwacht reeds het laagste lot, de blauwe schenen. Dwaas, niet waar, om in die verwachting voort te gaan? Neen, niet dwaas meer, wanneer de openbaarheid hem reeds genoeg de schenen blauwt. Maar de hoogste dobbel zal toch, meent hij, ook nog niet uitgesloten zijn. En tot vergoeding voor wat hij lijdt, zal zijn min te heviger gloeien en zijn geluk te hoger rijzen.²⁾

Wat is het, dat Roselle weerhoudt? Het gedicht Aan Roselle, blz. 159, houdt een verwijt in, als zou ze haar hart voor zijn diensten verstenen; reeds heeft hij een ‘grooten hoop van osseleeren soolen’ versleten met om haar woning te dolen en nog wordt zijn ijver niet gezien. De vrees die hij uit, dat bij zoveel terughoudendheid haar wangen heur frisheid zullen verliezen, het haar zal vergrijzen en het gelaat zich zal rimpelen, wijst er op, dat de uitverkorene zich tevens van andere mededingers schijnt verwijderd te houden. Doch later blijkt (in Kusje, blz. 264) dat Roselle, ondanks ‘den soeten weerdruk’ van haar lipjes, niet gediend is geweest met ‘het vocht, ... dat als zieldauw, die met aassemamber vloedt, In 't kussen soet, als hoonighdoet, Naa scheidingh werd hersmetst van lekken, en herlekken des nasmaaks...’ Veinst Roselle, als ze hem kusjes afvraagt? Waarom neemt dan haar neusdoek weg wat ze te gunnen schijnt! Het hartewee, dat zij hem hiermee veroorzaakt, is dieper dan 't eerst genoten geluk. Wat moet hij na lang minnen en lopen van zulk een wederkus verwachten? Het duifje en doffertje gaan na 't trekkebekken, hun huwelik aan; maar, verwijt hij haar in zijn weemoedige teleurstelling, ...‘als ik, naa een kus van houwen rep, of segh, Zoo veeght ghy 't,

1) Blz. 14.

2) Beede om gunst, aan S.L. Aldaar. Zie ook blz. 12: Aan Roselle. De liefde verraadt sich selve; blz. 12: Aan Roselle De liefde waart altijd om het geliefde; blz. 172: Op het kontrefeytsel van Roselle, blz. 192: Lesse aan het mesje van Roselle; blz. 226. Roosekrans, aan Roselle; blz. 243: Op Roselles oogen; kusje; blz. 254: Brief aan Roselle; blz. 259: Nieuwjaar, aan Roselle; e.a.

[p. 31]

met myn kusjes, weg’. De vermoedelike reden laat hij volgen. Er is een ander in 't spel. Immers

Ghy woud toen Damon badt, aan hem geen kusjen geeven,

Maar kreeght het, sonder tegenstreeven.

Misschien dat ghy wel wist, hoe die een kus ontfanght,

Den kusser weer een kusjen langht.

Ik sach uw mondjen, tot een lachjen, wel geneegen,

Maar hand, noch neusdoek, om te veegen.

Hier deur kryght jelousye, in mynen boesem, groei,

En maakt, dat ik uw min verfoei.

Roselle, ik sal voortaan uw veinserytjes haaten,

Kan slechts myn min uw min verlaaten.

Dit schijnt lang te hebben geduurd. Van uit Vlaanderen, en uit elders, inzonderheid Spanje, worden ontboezemingen en minneklachten naar het woonoord der geliefde gericht. Inderdaad, de liefde waart steeds om de geliefde. Eindelik scheiden zich, met hun wensen, hun wegen. Maar de ‘vryer’ blijft ongehuwd, en in zijn Antwoord, aan vrienden, waarom ik niet trouwe (blz. 265) is de kalmte in allen dele zo ver ingetreden, dat alle gevoelens voor de andere sekse vervlakt blijken tot het gewone beschouwingsniveau van de meest alledaagse oude vrijers, en zelfs met de poëzie des levens ook de dichtvorm er in gezakt is tot de meest Catsiaanse gelijkvloersheid.¹⁾ Indien, - zo eindigt hij de tot de toonbank gedaalde balans, -

Indien een wyf een peeperbaal
Gelyk was, die men op een saal
Of solder leght, en weer verkoopt,
Wanneer men niet daar van verkoopt:
Of dat men, op de Thraaksche wys,
Sich scheiden kon, om kleinen prys,
Ik nam er wel een proefje van,
En wierd ook licht een wakker man,
Maar dese koopmanschap die blijft.
Wie eens gewyst is, blyft gewyst.
Ik tracht geen raadsel, om Jokast,
t' Ontbinden, tot myn leevens last.
Ik trouw aan 't eerlike oost, en west,
Niet aan een stad, of nauwer vest.
Een voogel tiert, in 't oopen woud,
Veel beeter, dan benauwt gekouwt.....

1) Zie ook: Vrouwen Macht, blz. 242.

[p. 32]

Maar dit is Six slechts voor de kleinste helft, en dan nog in die enkele ogenblikken, waarin het hem gelukt al het ondergane leed als een kleurloos moment samen te vatten, en het als een niet weg te redeneren passief met het voorgewend voordeel van een zelfveroverd indifferentisme te dekken. Maar niet aldus ontkomt hij de logika van zijn mens- en dichterwording. Zijn ‘habitus’ is een gans andere. En hij weet zelf al te goed, dat gevoel en verbeelding hem hebben doen grijpen naar Ovidius en Theocritus, en dat de wereldwijs gewordene zijn evenwicht zocht terug te vinden in de ‘Venusyver’, en zijn berusting in de troostgronden der Heilige Schrift.

Jacob Six, de vader, had een drogisten-winkel in de ‘Vergulde Eenhoorn’, destijds drie huizen ver van Joost Hartgers de uitgever, die zijn winkel had op de hoek der Kalverstraat, waar later het gebouw verrees van de grote Club.¹⁾ Zowel aan de kant van 't Rokin, als aan de straatzijde, stak, blijkens het gedicht op blz. 237, Wensch des Eenhoorns, zulk een Eenhoorn uit. De familie had nog een andere Eenhoorn op het andere eind der Kalverstraat, waaruit den 4 Dec. 1686 zijn broer Isaac begraven werd; maar waar in zijn dichtbundel reeds van de Eenhoorn wordt gerept, (blz. 193, 314 en 557) geldt het opgemerkte zijn eigen geboorte- en woonhuis. In 1639, waarschijnlik in de zomer, begaf hij zich op reis. Zijn herinneringen gewagen van Zeeland, inzonderheid van Middelburg, waar hij kennissen had. Duinkerken bezocht hij kort nadat de overgebleven schepen van d'Quendo er waren binnengevallen.²⁾ Destijds was de stad, door de koopvaart machtig; toen hij ze later, in vredestijd, weer bezocht, op reis naar Engeland, was ze ‘een leeuw met afgestompte tanden.’³⁾ Ook bracht hij van Yperen herinneringen mee, die van welstand en vertier getuigden; terwijl op zijn twede reis dezelfde stad uitermate leed onder de oorlogstoestand tussen Frankrijk en Spanje en door de herhaalde requisities aan beide zijden.⁴⁾ Overigens werd al dadelik zijn genoegen verstoord door beangstigende droombeelden te Yperen, te Ninove en elders. Driemaal achtereen vertoonde zich in zijn slaap het gekiste lijk van zijn vader. Kort na de derde verschijning kwam het doodsbericht. Welk een spijt vervolgde hem, van niet aan de bovennatuurlike stem gehoor te hebben gege-

1) Zie J.G. Frederiks' bijdrage, voornoemd. Van Lennep en Ter Gouw. Uithangteekens II, 369.

2) Tromp begon zijn aanval de 21^ste October.

3) Duinkerken in swym, blz. 566.

4) Klachten oover Yperen.

[p. 33]

ven. Tans kon hij de geliefde dode de ogen niet toedrukken!¹⁾ Diens deugden roemt hij in een Grafdicht.²⁾ Zwaar trof ook hem het verlies van zijn jongere broer Jacob,³⁾ die in de Zuiderkerk met zijn vader onder één zelfde zerk heeft gerust.⁴⁾ Deze was een veelbelovende knaap, ‘die de deuchden van syn Vader had ingedronken, Terwyl “syn bloem fraai oopen gongh”, en hoewel minder van leeftijd, zijn meerdere was in geest. Zijn dood was, als die van de vader, schielik geweest. De nieuwe wonde opende de oude. Vooral de moeder leed er onder. De troost die de oudste zoon haar toezong, was gegrond op het geloof aan de heerliker bestemming van de afgestorvene. “Lykklaagen” besluit hij met een variatie op Poot's slotwoord: Uw heil verbiedt ons 't klagen’, zou wezen (zijn) heil benijden.⁵⁾ Dit troostwoord is overigens grotendeels een weerklank op de woorden, die hij zelf zijn Vader in de mond legt, wanneer deze hem aanmaant, om zijn ‘droef gezucht’ te staken, omdat het vergeefs is ‘het doove graf’ te ‘beperlen’ met zijn schreien, aangezien de dood de wereld belacht; laat hij zijn moeder het klagen verbieden; 't is vergeefs zich gekweld met treuren over het gewijsde: ‘Want niemand stapt de schreef, Hem voorgehaald, van 't lot, voor by, noch keerde, Aan 's levens draad, na dat de dood dien scheerde’.⁶⁾ Het zeer schone gedicht, vol kinderlike piëteit, en mannelike waardigheid, siert de zoon evenzeer als de dichter, die destijds even de 20 jaar kan hebben gehaald. De stemming, welke na deze verliezen in de familie bleef heersen, en die zowel de overgebleven leden, blijkens de briefwisseling, nauw aan elkander verbond, als wel hen zo veel te meer vertrouwd maakte met het denkbeeld van de tijdelikheid en vergankelikheid van het ondermaanse leven, gepaard aan het vaste geloof aan een heerliker bestemming na een leven naar Gods geboden, wordt wellicht nog het beste weergegeven door het schoongedichte en massiefbewerkte sonnet Aan de sark van myn Vaader en Broeder,⁷⁾ met de woorden:

Pars swaare sark, pars vry, pars swaarder, dan met vysen,

d' Onafgesleete kleêrs, in uwe kas geleit,

Om omgekeert; als nieuw, te werden toebereidt,

Te netter zullen jongst haar heeren daar in rysen.

1) Beklagh oover de schierlyke en ongesiende dood mynes Vaaders, blz. 168.

2) Blz. 174.

3) Jan Six zelf was naar sijn Haarlemse grootvader Jan Six genoemd.

4) Treurdicht oover de dood van myn broeder Jakob, blz. 174.

5) Troost aan mijn Moeder, oover 't verlies van mijn Broeder Jakob, blz. 176.

6) Myn vaaders lyk my toespreekende, blz. 164.

7) Blz. 3.

[p. 34]

 

Maar is de stof besproeit, gelyk de parssers prysen,

 

Om vaster ploojingh met een glans en gladdigheit?

 

Zoo niet, ai laat my, van mijn oogen uitgeschreit,

 

Se sproeyen, om wat eers myn vrienden te bewysen.

 

Geen vremde vrienden, neen, maar naaste bloed van bloed.

 

d' Een deelde aan my wat stofs, als hy aan d'ander deede.

 

Wier kleedinghe ghy parst is eenerhande goed.

 

d'Een hoort myn Vaader toe, myn Broeder hoort de tweede.

 

Sy syn op verre reis, ik reis ze te gemoet.

 

Ai dient se wel, dit kleed ontterne ik voor u meede.

Van zijn familieleden worden, behalve zijn moeder, zijn zuster Katharina, zijn broers Jakob, Joost (die naar Indië vertrekt) en Willem, bij voorkeur, nog in zijn verzen gedacht, zijn grootmoeder van moederszijde, Katharina Juliens, geboren Jeheu, die haar man Joost Juliens twintig jaar overleefde,¹⁾ en haar dochters, Johanna en Suzanna Juliens, de eerste getrouwd met Dr. Wilhelm Boogaard, en de andere met Kornelis Simons van der Loef.²⁾ De grootmoeder bereikte de 80-jarige leeftijd; in haar oude dagen was haar gezondheid zeer delikaat. Vrij gegoed, bezat zij een hofstee in de Diemermeer; in de stad, hield zij er van, bezoeken te ontvangen van kerkleraars en met hen te spreken over godgeleerde onderwerpen. Inzonderheid ontving ze als gasten de predikanten Jakob Holbeek, F. Kesseler en Roelof Pieterse, geheel en al mannen naar haar hart, en die, toen ze door de dood achtereenvolgens uit het midden van hun gemeentenaren werden weggenomen, in Wittewrongel, Lupenius en Ruil hunner waardige opvolgers kregen.³⁾ De heren voornoemd vonden in de grootmoeder een milde gastvrouw. ‘Verlieten sy besweet, met moede voeten, Den gaarde van den druivestam, 't Zij voor, of in den oeghst’, dan kwamen zij ‘den arbeid versoeten’ bij de weduwe Juliens, om ‘wat aams, en nieuwe lusten’ te scheppen uit haar ‘godvruchtige medespraak’. Dan werd het kalf geslacht, en werden koeken gebakken, terwijl men elkanders ziel en lichaam laafde. Kes-

1) Laatste eere aan Katerina Jeheu. Weduwe wijlens Joost Juliens, blz. 46; Geboortekrans van Amaranth, Aan deselfde, blz. 311. Reegenrym, in de Diemermeer, op de hofstee van Katarine Jeheu, blz. 390.

2) Zie zijn ‘Spadichten’, blz. 132. En ‘Medelyden met Joanna Juliens, Huis vrouwe van Dr. Wilhelm Boogaard,’ blz. 170. De vander Loefs word en menigmaal genoemd.

3) Zie: Beklagh oover de dood van Jakob Holbeek, F. Kesseleer en R. Pieterse, Predikanten. Aan Katarina Jeheu, blz. 338.

[p. 35]

seler, de tweede ‘in 't afscheid’ van zijn ondermaans bestaan, was van oorsprong een Duitser, en had in de Nieuwe Wereld de zendingszaak gediend;¹⁾ Holbeek was een verdienstelik homileet geweest, wien met zijn preken ‘niet dan volle beeken’ ontvloeiden ‘als Hemeldauw zoo zoet en eel’; Roelof Pieterse, volgens enkele vage aanwijzigingen in een afzonderlik gedicht aan diens verscheiden,²⁾ waaronder de biezonderheid, dat hij de doodstijding van deze gevierde herder te Middelburg ontving, terwijl het ‘Beklagh’ in Italië uit zijn pen gevloeid is, wordt door hem gehuldigd als de schrijver van ‘Het Lof des heiligen Geests’ (zie blz. 287), terwijl in de ‘Lykklaght’ hem niet minder eer wordt toegebracht wegens het ‘bespelen der Hemelsche schalmeijen’ en 't ‘blazen op heilge harders halmen’, waaronder wij te verstaan hebben, dat genoemde kerkleraar het gewijde genre zal hebben beoefend. Het gedicht, niet zonder verdienste, bevat een warm woord van lof over de even onverflauwde ijver van een voorganger, die, ofschoon ‘het rapsel van yvoor stoof langs syn bruine haairen’, bij zijn ongeveer vijftigjarige herdersdienst, zich had voorgenomen zijn ambt ten dienste van zijn kudde te blijven waarnemen tot ‘kracht hem sou beswyken’. Zoveel te meer dient aan zulk een verklaring waarde te worden gehecht, waar wij, uit deze lofdichten en zoveel andere gelegenheidsverzen, niet onduidelik de hitte voelen van de kamp, waarin de predikanten dier dagen te Amsterdam, en die openlik en anoniem, op de grofste en meest persoonlike wijze gevoerd werd, waren gewikkeld. Zij, van hun kant, konden niet zwijgen, en in hun profetentoorn wezen ze op het verderf in Staat en maatschappij, op de goddeloosheid der hateren van Gods kerk en op het snel naderend einde der tijden. De Heer zou komen en richten. Voor elke wachter op Sions muren, welke viel, verrees een andere.³⁾ ‘De traanen vielen pas op Geldorps doodkist neer, Of Wachtendorp die viel’.... ‘Die nooit bedeesde mond, voor wereldlyk gesagh, Is toegeseegelt, met

1) Verg. ook nog Op het overlyden van Fredericus Kesselerus. Leeraar der Gereformeerde Gemeinte, blz. 44. Deze overleed kort na de wederinwijding voor de Nieuwe Kerk, afgebrand in Jan. 1645.

2) Lykklaghte, oover Roelof Pieterse, kerkenleeraar (blz. 233). Volgens Frederiks overleed deze 4 Juni 1649.

3) Verg. Op de dood van Pieter Wachtendorp, Gereformeert Leeraar (blz. 45). Amsterdam aan Joannes Rulitius, Leeraar der Gereformeerde. Hoogduitsche Gemeinte, op syn afscheid van haar (blz. 47); Klachte, over het het ooverlyden van Wilhelm Bakker, Raad, Tresorier, en Oud Burgemeester, etc. en Henrik Geldorp, kerkenleeraar, en de rampsaaligheeden deeser staat (blz. 397).

[p. 36]

een ringh van graavesteenen’. Daarentegen ging Van Wittenwronghel, van uit Zieriksee beroepen, de faam vooruit.¹⁾ Deze is de man, die met Ruil (ook in de Klaghte genoemd), in de Lucifergeschiedenis de oppositie tegen Vondel en de zijnen heeft geleid. Dit was in 1654. Van die tijd hoogstwaarschijnlik dagtekent het om zijn inhoud merkwaardig gedichtje ‘Blaamrym’ (blz. 503) dat uitweidt over de tegenstand, die de Kerkeraad en de Overheid van de zijde der poëten ondervindt, en waarvan de vage, maar in verband met onze toneelgeschiedenis toch veelbetekenende aanwijzingen, niet nalaten zullen bepaalde personen in 't oog te vatten. Vooral als men leest:

Dat die vileine maaker geen
Hervormlingh is, heeft vaste reên.
Een leerlingh hoedt syn leeraars eer,
En niemand schendt syn eigen leer.
Hoe die quetsuur der kerkenraads
Nu smert, in 't oogh des Magistraats,
Dat zal de schout die al den druk
Van zulk een smaadigh naamloos stuk
Vergaart, zoo hy den naam uitvorscht,
Wel leeren, aan dien lasterborst.

En wat de zielverzorgers der gemeente aangaat, ter ere van niet te verwinnen strijders voor hun zaak, als een Wittewrongel, mag gelden:

.... wyl er menigh zulk serpent
Hier wroet bekent, en onbekent,
Geduurend 't schouwlik schouwtooneel,
Zoo zal die stichtelyke keel
Van God gedreeven, doordien op
Die slangen, en dat godloos top,
Zoo langh, als hy Gods dienaar heet
Het sy die makkers lief, of leed.

Bovenstaande kenschetst genoeg Six' houding tegenover de Magistraat, zijn standpunt in de Toneelstrijd en zijn plaats in de politieke strijd. Jan Six toch is een anti-Libertijn, en een aanhanger van de Oranje-fraktie, die in 1653, in de Engelse oorlog, en de persoon van de zeer geziene Admiraal Tromp, een krachtige steun verloor. Voor 't ogenblik was de Stadhouderlike groep lam geslagen. De Witt kwam op, en bewerkte een verzoening met de gehate Cromwell. Wij weten

1) Deze werd te Amsterdam bevestigd in 1638. Het gedicht: Troost aan Siriksee, oover 't verlies van Pieter Wittewrongel. Kerkenleeraar, hier beroepen (blz. 152) dateert dus uit Six' jonge tijd.

[p. 37]

tegen welke koop. De Oranjes droegen het debit. Welnu, in de anti-Cromwellpolitiek, en ook alleen dáárin, gaan Vondel en Six, beide monarchaal gezind, de een van wege het geschonden Goddelik recht der Stuarts, de ander om de te wachten of te vrezen nederlaag der anti-Libertijnse fraktie, alhier, hand aan hand.

Six' reis naar het Zuiden, door Frankrijk, Spanje en Italië, heeft plaats in 1649 en 1650. Zijn reisgenoten zijn van uit Zeeland Antoni Duivelaar en Abraham Grenier.¹⁾ Duivelaars voogd, Pieter Duivelaar, predikant te Oostkapelle, was getrouwd met een Catharina Grenier. Beide jongelingen verlaten hem in Frankrijk; Abraham Grenier blijft te Angers voor zijn studieën; Duivelaar ontmoet hij later weer te Rome. Onverzeld trekt hij verder. Zijn aantekeningen in zijn gedichten zijn schaars. Te Parijs heeft een oploop plaats (blz. 15). Te Fontainebleau beziet hij de plafondschilderingen in het wereldberoemde slot (blz. 16). Te Toulouse wordt hij in de vroege ochtend gewekt door spelende straatmuzikanten (blz. 308); de grenzen van Spanje, destijds nog in oorlog met Frankrijk, overschrijdt hij onder een zwaar onweer (blz. 302). Talrijker zijn de berichten omtrent zijn wedervaren in Spanje. Hij bezoekt er het Escuriaal (blz. 390); woont de feesten bij ter gelegenheid van de intocht van Maria, de jonge Aartshertogin van Oostenrijk, met wie Filips IV in Nov. 1649 hertrouwt; trekt over de Sierra Morena verder door Andalusie (blz. 28, 33); verdwaalt tussen Port St. Maria en Granada (blz. 29), vertoeft te Granada terwijl het er stormt (blz. 34), ontkomt een aanslag te Sevilla (blz. 493), schrijft te Gibraltar in de open lucht brieven (blz. 324), gaat te Alicante scheep en komt te Genua in Italië (blz. 329). Over Florence (blz. 35) bezoekt hij eerst Rome, waar hij Livorno en verscheidene Nederlanders terugvindt, waaronder Anslo, en de reeds genoemde Duivelaar, daarna bezoekt hij de Vesuvius en de Hondsgrot, en keert dan weer Noordwaarts, naar Venetië, waar hij tegen Kerstdag 1650 aankomt. Hier vertoefde hij langer dan hij van plan was geweest; hier waren trouwens heel wat landgenoten. Hij schreef hier De Amsterdamsche Winter en zijn schets van Veneci, en vierde er de vastelavond 1651. Een volgende reis te land schijnt nog in hetzelfde jaar te hebben plaats gehad. Zijn reisgenoot was nu Michiel Soetens, de jonge Haagse landschapschilder. De reis heen en terug ging over Tirol, de terugreis, altans wat Six zelf betreft, met tegenzin (blz. 44).

1) In dit verband, maar in hoeverre, blijft een open vraag, moet ook de onoprechte N.V. Liebergen (blz. 45) worden genoemd, altans wat Frankrijk betreft.

[p. 38]

Voor de degelike en godsdienstige Six moest de frivole zin der Zuidelike volken en het leven van de Nederlandse schildersbent te Rome wel stuitend zijn. Nu was Italië het land, waar alles geoorloofd heette, en inderdaad, zo de Zuidelike zon er de hartstochten welig deed tieren, niet minder waar is het, dat de ontucht, waartoe ze leidden, er zo goed als openlik, onder een vuige handel, werd uitgebuit. Six kon zich beroemen, zijn aanvechtingen te hebben weerstaan;¹⁾ een gans ander leven leidde terzelfder tijd V.d. Merwede, heer van Clootwijk, wiens Roomse Min-triomfen ons voor een deel het toenmalige leven te Rome onthullen. Nu zijn de mensen opmerkelik verscheiden van aanleg. Six heeft zijn Roselle, Merwede zijn Amaril. Naar beide strekt zich uit, met de weemoed, waarmee het onbereikbare het gemoed vervult, een onbeschrijfelik verlangen. Doch de een houdt het heilige hoog, door zich zelf te hoeden voor ontwijding; bij de ander flikkert door de grauwe atmosfeer van de grofste liederlikheid het heimwee door naar de smetteloosheid van een reiner gevoel. Van der Merwede mag niet alleen een ‘beest’ heten; hij is ongetwijfeld ‘dichter’; en blijkens zijn ‘geestes’-werk, een verklaarbare, door lijden gefolterde ‘menselikheid’, die een nadere aandacht verdient. Tegenover een passionele natuur als hij, is Six schier bloedloos.²⁾ Zijn roem is een andere, namelik, een vrij geweten, en zijn welvaren te hebben betracht, zodat hij noch ‘koeler bloed’ noch ‘uitgeminde schonken’ heeft in te brengen. Niettemin hebben zijn vrienden hem, zoals hij ergens zich zelf betitelt, een ‘drogist’ kunnen noemen. In Rome, en ook in 't even Sodomietiese Florence, heeft hij er alles van gezien. Hij waarschuwt daarom ‘aan een Vader’ met het oog op ‘'t Leeven van menigh reiselingh in Italien’, wat de geleerdheid van diens zoon op die wijze al moet kosten aan debauches. Zo hij zelf Vader mocht worden, dan zal zijn zoon ‘binnen’ blijven. Blijkbaar heeft Six met die beschrijving³⁾ inzonderheid de luidruchtige, in damp van wijn en tabak, tot laat in de nacht toevende Hollandse

1) Aanvechtinge, geleeden te St. Lukas (blz. 28). Misleide onnooselheit (blz. 217).

2) Op van der Merwede ziet wel het vers Dwaasen Roem (blz. 46) gedicht op 't verschijnen van diens ‘Min-triomfen’, beginnende:

Een ander Hollands kind trek minnesieke pennen,

Uit wieken van kupyn, om syn geleschten brand,

Met geilheit, en vermaak, langhs 't geile Auroonsche strand,

Aan Vaaderlandsche jeuchd, eersuchtig te bekennen. Enz.

3) Blz. 37.

[p. 39]

schildersbent op 't oog, waarvan Van der Merwede zegt, dat de leden ‘optrekkers’ zijn, meer ‘met de kan dan met de meit’. Merwede gebruikt bij deze vergelijking zich zelf als toets; deze fulmineerde, altans in zijn verzen, tegen de wijn.¹⁾

Jan Six was een man des vredes. Ook in die zin, dat na het sluiten van de vrede te Munster, zijn lof op de Monarch van Spanje, aan wie voor een groot deel de eindelike beslissing van 't langdurig geschil moet worden toegeschreven, schier woorden te kort komt. De ‘Vredestempel’,²⁾ die de Amsterdamse zakenman voor de vierde Filips en diens bekoorlike gemalin, wier schoonheid voor hun gans Spanje in gulden gloed deed stralen, wil oprichten uit wanden en bogen van edelstenen, komt de fantastiese Hemelwoningen, zoals de pen der Middeleeuwse visionarissen ze waagde te beschrijven, nabij, en reikt, in hulde van Paus en Koning ver boven de draagkracht van 't Calvinistiese Nederlanderschap, weshalve zijn eigen oren er van tuitten, en hij, na er over gekapitteld te zijn, zich opmaakt, zijn gedrag te rechtvaardigen.³⁾

Zo mild hij is jegens Spanje, zo verstoord trekt hij van leer tegen Cromwell, aan wie hij, en terecht, de oorlogstoestand na 1651 wijt. Beter dan tans het geval is, nu de ‘draadloze’ gemeenschap tevens de spionnenvrees heeft gekweekt, kon men in een vijandelik land ongemoeid worden gelaten. Alleen de zee was onveilig, en zo was het dan ook mogelik, dat Six tijdens de vijandelikheden in Engeland kon vertoeven.⁴⁾ Ofschoon de vrede in April 1654 gesloten was, werden tegen zijn twede bezoek, in Oct. van dat jaar, bezwaren ingebracht. In het ‘kontrefeytsel van Olivier Kromwel’ (blz. 442) waarin hij de Protector op de meest uitvoerige wijze als een ‘helbeest’ had uitgeschilderd,⁵⁾ had hij zich danig tegen de loop der zaken in

1) Of soms ‘Seldsaame Dronkenschap, van V.M.’ op hem zou kunnen doelen? (blz. 577).

2) Tempel, aan den Kooningh van Spanje (blz. 317). Opdracht van den Tempel, aan den Kooningh van Spanje (blz. 321).

3) Verklaaringe teegen arghwaan, oover myn Dicht ter eere van den Kooningh van Spanje. - De vraag is gewettigd, of deze gedichten wellicht in druk verschenen waren, en zo de opmerkzaamheid trokken. Niet aan te nemen is, dat ze enkel als ‘brieven’ rondgingen.

4) Voor de eerste maal, vergelijke men het slot van ‘Duinkerken in swym’, blz. 566. Zeer waarschijnlik ging toen de reis van de Vlaamse kust. Voor de tweede maal ging ze over Colchester.

5) Verg. ook nog: Engelsche raasernije (blz. 196); Engelsche Staatsrecht (blz. 211) en Schrikspiegel, om niet naa Engeland te reisen (blz. 296). Afraadinge van vreede, met de teegenwoordige regeeringe van Engeland (blz. 86).

[p. 40]

Engeland geweerd; in ‘De Waarom van myne vrymoedige reise, naa Engeland’ (blz. 521) voelde hij zijn geweten vrij, ook al, omdat in werkelikheid zijn gevoelens sterk waren gewijzigd. Want boven de vraag, hem eens zo dierbaar, wie der partijen door de loop van de oorlog hier eenmaal de lakens mochten uitdelen, gaat bij hem, de Amsterdammer en handelsman, het belang van een vreedzame verstandhouding der beide volken. Zo vergeet hij dan ook, wanneer het uitzicht op vrede geopend wordt,¹⁾ zijn wrok tegen de Britse natie, en de schade, hem door de zeeoorlog toegebracht, en dicht zijn ‘Olijfkrans, oover de verbonden handen, van Engeland, en 't Vereenight Neederland.’²⁾ Daar kwam nog toe, dat ook in een ander opzicht het stadsbelang zwaarder was gaan wegen door het partijbelang. De aanslag van Willem II in 1650 had de Oranjegezinden voor zover ze tevens de roem van 't Vorstenhuis aan de welstand van hun vaderstad trachtten te verbinden, in een moeielike positie gebracht. Voor hen was een status quo gewenst, waarin altans voorlopig, geen beslissing in een definitieve uitspraak werd uitgelokt. Zo kan dan ook Jan Six dit antwoord geven op een vraag, die hij zich zelf of anderen hem gedaan kunnen hebben:

Wat zyt ghy, onder 's lands tweespalligh gaande jammer?
Ik ben geen dwarsche Zeeuw, noch wrokkende Amsterdammer.

Dus trekt het zeil van Stadsbeleg te hoog in top:

Maar Zeelands toestem dringht ons haaren landsheer op.

Indien men zyde kiest: ik haat geweldenaren,
En stuur myn scheepsboegh forts, ten spyt der dwarsche baaren.

Zoo waarlik help my God, indien 'k myn vaaderstad

Niet voorstaa, met myn bloed, en wat ik nu besat:

Indien ik 't heerschsiek huis, van 't opgeparst Oranje,
Niet weere, van myn hals, voor zulken tyd, als Spanje.³⁾

De pacifieke natuur van Six kwam vooral in opstand tegen de pauselike bul, die Innocentius de Tiende uitvaardigde tegen de vrede, die in 1648 aan Europa de rust had wedergegeven. De strijdlustige kerkvorst achtte in 1651 de tijd gekomen, om door een nieuwe krijg

1) Zie: Voorspel van vreede, tusschen Holland en Engeland, onder de regeeringe der Heeren Frans Banningh Kok, Kornelis Bikker, Johan Huidekooper en Nikolaas Tulp. Burgemeesteren (blz. 468).

2) Blz. 486.

3) Amsterdamsche Rondheit (blz. 492).

[p. 41]

de zaken in Duitsland weder ten voordele van het Katholicisme te wenden. De toeleg gelukte niet. De Westerse volken, en inzonderheid het geteisterde Duitsland, waren de oorlog moe. Six' neef, de vermaarde Johannes Hoorenbeek predikant en hoogleraar te Utrecht, beantwoordde het Pauselik geschrift, zeer naar zijn genoegen, met een ‘Examen Bullae Papalis, qua P. Innocentius abrogare nititur pacem Germaniae,’ en werd daardoor de strijder voor Godes zaak, die met zijn ijver ‘Belsebub’ bedwong. Want Six, - menige uitval bevestigt het, - is weinig van Roomsen gediend. Deze Professor Hoorenbeek is een intimus van hem. Op reis schrijft hij hem onberijmde en berijmde brieven;¹⁾ in een zeer dichterlik gestemde dedicatie roemt hij ‘syn kristallyne, en vliende soete beek, Vol godsgeleerde waatren’;²⁾ in Augustus 1650 feliciteert hij hem met zijn eerstgeboren zoon, die moge leven ‘Ten gouden roem van Uitrechtssticht, en Haarlem, 's vaaders eerste licht’;³⁾ uit een nadere ‘Brief’ blijkt, dat evenzeer Hoorenbeek de poëtiserende neef met ‘geestlik boek, op boek’ vereert;⁴⁾ elders wordt de Professor het afsterven van ‘Moeder Juliens’, op 80-jarige leeftijd meegedeeld;⁵⁾ terwijl een der ‘boeken’ voormeld van de theologiese Professor, wordt genoemd en geroemd als voerende tot de edelste ‘wetenschap des stervens’ door op ‘de eerste trap des levens’ de strijd aan te binden tegen de hel en de dood, en de snode wellust van het vlees.⁶⁾

Six' lotgevallen hebben meegebracht, dat hij niet alleen zich nauw verwant heeft gevoeld aan hen, aan wie wij het heil van onze ziel plegen op te dragen, maar ook, dat hij connecties zocht met diegenen wier roeping het is, voor het lichamelik welzijn hunner medemensen te zorgen. Six leed aan de milt, een kwaal, waarmee hij naar zijn zeggen en volgens andere betrouwbare aanwijzingen, erfelik was belast. Hij heeft er lang aan geleden, en veel pijn voor verduurd; tal van medicamenten, ook op aanwijzing van zijn vriend Grenier uit Middelburg, geslikt; de hulp ingeroepen van zijn neef Dilman, geboortig uit Lemgo in Westfalen, en lange tijd woonachtig in de Be-

1) Zie Brief, aan Joannes Hoorenbeek, te Uitrecht (blz. 298) waar ook op vroegere en volgende korrespondentie wordt gewezen.

2) Verrukkinge der Sinnen, aan Joannes Hoorenbeek, en Simon Dilman (blz. 227).

3) Begroetenisse oover de Eerstgeboorte van Joannes Hoorenbeek, enz. (blz. 352).

4) Blz. 400.

5) Blz. 407. Dit is n.l. de grootmoeder.

6) Op het boek Euthanasia, of Welsterven, van Joannes Hoorenbeek.

[p. 42]

verwijk, welke standplaats hij verwisselde met het levendiger Amsterdam, waar hij een drukke praktijk won. Maar noch de in zijn eigen persoon en zijn knappe kinderen dikwels bezongen Dilman en diens aderlatingen en purgatieven, noch de pillen en kruiden, van uit de vreemde, gereklameerd, noch de in flessen aangevoerde minerale wateren vermochten hem te helpen; eindelik trok hij de stoute schoenen aan en trok zelf naar Spa, om aan de bronnen zelve zich van zijn plaag te verlossen. Dit lukte in de zomer van 1656, na een kuur van 9 weken. De ‘Spadichten’ zijn zeer merkwaardig; als dichterlik werk van het minste, dat Six geleverd heeft, zijn ze echter om hun inhoud, wegens de plaatselike beschrijvingen, de wijze van leven in de badplaats en door allerlei persoonlike en historiese toetsjes en trekjes van een buitengewoon belang. Nu leest Six zeer moeielik. Zijn constructies zijn gewrongen en ruiken maar al te dikwels naar de Latijnse apotheek; zijn etymologiese zin, ofschoon niet on-Nederlands, en zijn vertrouwdheid met archaïsmen, hoewel ook daarin niet alleen staande, maken de tekst even ongewoon als zijn syntaktiese vrijheden. Zoals Frederiks opmerkte, moet men zich bij hem inlezen. Doch alras komt er, dus lezende, relief in zijn verzen en woorden, en door de compacte woordschakelingen werken licht en lucht zodanig, dat woord voor woord eigen lijn en kleur bekomen, en de afzonderlike elementen der gedachten gaan medewerken om de zin en de zegging der verzen de haar toekomende waarde te geven. Zo brengt ook hier enige inspanning haar loon in voldoening mee.

Niettemin blijft, ondanks de bevrediging welke een dieper doordringen in Six' arbeid schenkt, onverminderd waar, dat zonder bepaalde steunpunten, welke enkele der rijmbrieven en gelegenheidsverzen ons bieden, de substantie van de gedichten dreigt te vervliegen als histories-persoonlik element. De ‘Spadichten’ bijvoorbeeld krijgen een vast tijdmerk door de brand van Aken (2 Mei 1656)¹⁾ en door de nadere toevoeging van ‘het heetst van 't jaar’. Doch aan deze gegevens knopen zich, tegelijkertijd weer andere, al zijn ze ook van secondaire waarde, zoals b.v. de wandeling met Raimond de Smeth in Spa's omstreken, het onderwerp van hun gesprekken, de richting van Raimonds terugreis, en dergelijke. Dat die verzen voor de kennis van de kultuur dier tijden grote waarde hebben, is reeds gezegd, en zelfs geven de culinariese liefhebberijen van Six ook omtrent de

1) Blz. 594. De ‘Spadichters’ zijn afzonderlik gebundeld. Doch zij kunnen onmogelik zonder vergelijking met vele andere in de ‘Dichtbosschen’ verspreide ‘klachten’, ‘versuchtingen’ en dergelijke, in één schema worden gezet.

[p. 43]

herkomst van geliefde schotels welkome aanwijzingen.¹⁾ Trouwens zijn vak bracht mee, dat hij kennis bezat van allerlei vreemde produkten uit Oost en West, en op de hoogte kon zijn van allerlei biezonderheden omtrent landen en volken. Het zijn niet alleen handelslieden, met wie hij vertrouwd raakt op zijn reizen en wier gastvrijheid hij geniet, maar hij maakt ook kennis met de kruidkundige Norbertijner Amandus Fabius te Ninove, de bejaarde priester en oprichter van de kloosterhof, die ‘een aardsch Paradijs, in 't klein, uit alle wereldsche hoeken’ bevat, en welke geleerde tevens Six' bewondering vermag te wekken voor een Latijns dankdicht op Leopold Willem, de bekende gouverneur der Spaanse Nederlanden.²⁾ Trouwens, er bestonden destijds meer ‘kruidhoven’ die op schoonheid van aanleg en op verscheidenheid en rijkdom van soorten konden bogen; ‘neef’ Raimond, zijn ‘zomerbuur’ aan de Vecht, rijk geworden door zijn handel in laken stoffen, had een wonderschoon lusthof ingericht van uitheemse vegitaties;³⁾ en Joannes Snippendal, de Stadshovenier te Amsterdam, die uit Oost en West, en zelfs uit de Noordelike gewesten alle kruiden te zamen heeft gelezen, 't zij ze ‘of met, of zonder schaduw wassen. In schraaler zand of vettere asschen,’ plukt uit de door Six uitgereikte ‘Steetuinkroon’ ruim zo veel lauwerblaren nog als Karel Kluis, die voor ‘'t wyse Leiden’ elk ‘groensel dat de werreldkloot onkruipt, uit haaren vruchtbren schoot’ in haar beroemde Hortus heeft bijeengegaard.⁴⁾

Groot is het getal tijdgenoten, door Six in zijn verzen herdacht of genoemd: schier even groot het aantal, dat slechts door voorzichtige of bescheidene initialen is aangewezen, en welke personen, eerst door opzettelik onderzoek na te speuren of toevalligerwijze uit te vinden, in staat zullen blijken een ruimer licht te verspreiden over 's dichters persoonlike betrekkingen, en over de waarde der beoordelingen, gunstig en ongunstig, welke zijn tijdgenoten, in openbare gesprekken of in geschrift, over hem en zijn werk hebben geuit. Six

1) Zie het zeer merkwaardige Vischmaal, aan Manuel Spranger (blz. 224). Mooi weer, aan Simon Dilman, Geneesheer (blz. 182); Dank, voor een gerookten Salm, aan Pieter Loones (blz. 459). Oesters te Kolchester (blz. 586). Daarentegen is zéér kenschetsend voor Six, ondanks zijn gastronomiese zin, zijn afwijzing van een geschenk in Kaviaar, als te zeer prikkelend voor ‘'t lichtgeraakte vleesch.’ Zie Dank aan Manuel Sprauger, voor Kaaviaar.

2) Zie blz. 477 en 555.

3) Wild tuilken, aan Raimond de Smith (blz. 128).

4) Steetuinkroon aan Joannes Snippendal (blz. 180).

[p. 44]

heeft zich nog al eens moeten verdedigen. Van de ‘drogist’ verwachtte men niet veel. Ook blijkt, dat na 1657 - het jaar van de uitgaaf zijner bundels - hij spoedig vergeten was. Het aantal poëten was trouwens ook legio. Daarom is het van Van Vloten zulk een prijselik werk geweest ‘deze, gansch ten onrechte, te weinig gekende’ auteur in zijn ‘Bloemlezing uit de Zeventiende Eeuw’ op te nemen, en een voor de kennis van diens leven en de waardering van zijn werk, ondanks haar gebiedende beknoptheid, een zorgvuldige keuze uit zijn werken te geven; een blijk dat Van Vloten hem goed gelezen en nauwkeurig gekarakteriseerd heeft. Wellicht is de reden, dat zo weinig historieschrijvers hem lezen, wel deze, dat zij huiverig zijn, iemand naar voren te schuiven, die door de eerste mannen zijner eeuw in 't geheel niet is genoemd. Met een overigens bekend Amsterdammer, die omstreeks 1650 Vondel heeft gekend, de pen heeft opgenomen ter verdediging van Geeraard Brandt, de Bickers en Tulpen heeft bezongen, Amsterdams gebouwen en de nationale zeehelden heeft verheerlikt, die oog en oor had voor toestanden en personen, en tal van relaties onderhield en desondanks door zijn tijdgenoten stilzwijgend wordt voorbijgegaan, was, zal men gedacht hebben, enige voorzichtigheid geboden. Ook tans, nu Dr. Knippenberg's werk over Anslo, hem een ogenblik voor 't voetlicht heeft gebracht,¹⁾ blijkt, dat Six wel Anslo, maar Anslo altans blijvend, geen Six gedenkt. De reden schrijft Frederiks toe aan een door diens geloofsverandering nodig geoordeelde achterhoudendheid van Anslo, die te Rome, blijkens een aldaar vertoevend landgenoot, zijn ‘seilen naa den (Pauseliken) wind’²⁾ ging hangen, een verdachtmaking, die de bewerker van de verdienstelike monografie van Anslo, van diens rug meent af te moeten schuiven. Doch ook in dit geval, zou Anslo's stilzwijgendheid niet in de eerste plaats moeten worden toegeschreven aan kleinachting voor Six' verdiensten. Evenwel, bij lezing van een der verzen van Six, mag het ons voorkomen, dat Vondel zich, indirekt, een minder gunstig woord over hem heeft laten ontvallen. Een zekere T.D.³⁾, vermoedelik Theodore D'odeur, met wie Six

1) De H.H. Knippenberg. Reyer Anslo. Zijn Leven en zijn Letterkundig werk. Amst. 1913. Over de verhouding tot Six: 240-'46; 256-'59.

2) Uit de Brief, aan R. Anslo, te Rome, blz. 600-'04.

3) Zie Weerstuit, aan T.D.:

Ghy rymde in 't kort, dat Six, die was een langh Poëet,
En seid het schamper, doch na Vondels oordeel wel,
Gelyk men praat. Maar 't zy. Het deed my weinig leed.
Ik wedde, ik u een fout sal wysen, in 't gestel.
Maar, gaauwert, schoon ghe ses, of seeven reegels schreeft,
Die klaar, en scherp genoegh een spoogen, in den mond,
Ik prys 't, maar niet of ghy wat wonderlyks bedreeft.
Elks tongh byt, van natuur, gelyk een dolle hond.
Een lukkigh opschrift, of een korte spreuk valt licht.
Alzoo voorseide een sot het eind der Switser krygh.
Maar langh, en fraai te syn, is swaarder, van gewight.
Dat leert uw treurspel wel, welks voornaam ik verswygh.
Toon Vondel dat, indien hy daar verstand in pryst,
Zoo lyde ik dat de straat, met vingren, naa my wyst.

Frederiks leest uit de aanvangsverzen, ‘geen ongunstige meening’ van Vondel. Ons inziens wijst het uitspelen van Vondels oordeel aan 't slot op het tegenovergestelde. Daar door krijgt vs. 2, met wel tegenover schamper te plaatsen, een andere zin. Aan dezelfde T.D. is ook het sonnet op blz. 41 gericht:

Uw eerste brief, die noemt myn rymen koopre bellen,

En d'uwe loot: dit maalt geduurigh in myn sin.

Ghy spot, of weet niet wat de bellen hebben in.

De bellen raasen meer dan ijsre koeije schellen.
De koeijschel klept, en baart een onsoet ydel rellen.

Op 't minst soo klept myn rym. Waar heb ik dit verdient,

Enz.

Dat T.D. de bevriende Théodore d'Odeur kan wezen, blijkt uit de rymbrief uit Gibraltar (2 Jan. 1650) op blz. 324-'27:

Maar deeze (n.l. de brief), vrind Dodeur, rymde ik, op voet, en maate,
Bewust dat ghy de spraak van poësy niet haatte,
Maar deeze Heemelnimf, zoo minlik, plaght te minnen,
Dat ghy wel rymsy haar, tot een cieraad, kost spinnen.
Dus wyl geen nieuwe maar besonders kan vertellen,
Zoo gaan hier neevens noch bekrieuwelrymde vellen.
Al schuilt er somtyds, by het ernstigh, eerlik mallen,
Ai laat, uw heusche gunst, die vryheit welgevallen.
Weet d'andere oorsaak vry, waarom ik u wil deilen
Dit buiten vaarse kraam:

De brief is werkelik bijeengerijmeld en lang van adem. Als eerste ‘poesie’ in handen van Dodeur, kan deze allicht tot zijn ongunstige uitspraak gekomen zijn. Heeft Dodeur echter tegenover Six zelf de term ‘kopere bellen’ gebruikt in een schriftelik antwoord, dan was dit echter geen ‘eerste brief’ geweest in de zin van ‘aanvang ener korrespondentie.’ Te Bayonne n.l. had Six al te voren een schrijven van Dodeur ontvangen. Veelzeggend is in dit verband: Ontrouwe Vrienden (blz. 593), en ‘Kluchte’ (blz. 583). Verg. ook ‘Neetelen’ (blz. 414). Daarentegen komt Six op tegen al te uitbundige lof door Joan Rademacher; blz. 572, 577.

[p. 45]

op zijn reizen in een vrij vertrouwelike briefwisseling stond, schijnt zich tot een meer rake dan verplichte kenschetsing van diens ‘buiten-

[p. 46]

vaarsekraam’ hebben genoopt. Doch ook van deze D'odeur, zelf een ‘rymsyspinner’, is naar ons weten, niets tot ons gekomen, dan de, en nog wel door zijn tegenstander aan de vergetelheid onttrokken, holle naam. Zelf is Six een bewonderaar van ‘den Keulschen Fenix’;¹⁾ zoals hij ook Hooft vereert,²⁾ Huyghens prijst,³⁾ en in Jan Vos zijn autodidakties talent roemt.⁴⁾ Van Baerle gedenkt hij in zijn ‘Rouwmantel’;⁵⁾ Vossius, de oude, brengt hij zijn hulde om diens geleerdheid;⁶⁾ Janus Secundus wijdt hij een versje om diens ‘Kusjes’;⁷⁾ een ander tijdgenoot, wiens ‘schoon Latijn’ hij las en verwerkte voor eigen weelderige bruiloftszangen en speelse opmerkingen aan even klassiek onderlegde vrienden, was de vermaarde Alkmaarse rektor Neuhusius die de ‘Venusyner en Katullus’ volgt en menght fraai Griekens poesij, Ter tyd van Venus koozery.⁸⁾ Nog zij volledigheidshalve vermeld, - ofschoon deze konnekties ons alsnog geen inlichtingen vermogen te geven omtrent nadere persoonlike verhoudingen of onze wetenschap nader brengen tot de altijd interessante ‘schilderbent’ die Rome al wat er komt en gaat, of elders in Italië verblijft, tot één geest en geestrijkheid vierend, ‘korpus’ koloniseert, - dat Six

1) O.a. uit Verrukkinge der Sinnen, II^e keer:

Ons Holland, parrel, aan het oor

Des werldgodins, siet uit de boomen

Van Amstel rysen, op het spoor

Van Theben, 't baaker kind der drymaal kroonde stroomen

Des Rhyns, die op syn moedige geboort,

Uit d'ongemeetenste Alpen,

Zoo trots niet af bruist, als om 't woord,

Dat hy zoo grooten ziel, uit Keulen, hier quam swalpen:

Een ziel die door haar dicht

Met Hoofd, de Poësy, in Neerland, heeft verlicht.

Verg. de Rymbrief aan Hans Baard, de Haarlemse Neef, blz. 267-'70, II^e Tegenkeer, waarin de term Keulsche Fenix, en het epigram op blz. 627.

2) Zie het epigram op blz. 624.

3) Vgl. Dank aan Joan Rademacher. Voor het leenen van C. Huigens oogenblikken (blz. 48). Op K. Huigens oogenblikken (blz. 572). Op de leedige uuren van C. Huigens Ridder etc. (blz. 530).

4) Op den Titus Andronicus van Jan Vos. Aan den selven (blz. 238). En het epigram op blz. 635.

5) Blz. 408.

6) Blz. 256.

7) Blz. 423.

8) Verantwoordinge, over een bruiloftsdicht (blz. 136).

[p. 47]

in zijn vaderstad kunstschilders kende, met één van hen naar Italië trok, en er anderen te Rome ontmoette. Michiel Soetens, - want deze was het, die met hem de reis door Tyrol maakte, - nam te Venetië afscheid van hem en reisde verder tot waar de ‘bent’ hem trok, waarin ‘men alle schilders doopt, een braaven bynaam’, om er te vinden ‘Uitrechts Bot’, ‘Haarlems Laar’, ‘Krabbetje den Yenaar’, en ‘Petit, mee van den Haagh, Syn Meester, tot het schildren traagh’.¹⁾ Bronkhorst had te Venetië, een portret genomen van Anslo;²⁾ pater Seeghers, die hij evenzeer gedenkt, had voor Frederik Hendrik rozen geschilderd;³⁾ Baudrighem zijn ‘vaader saaliger’.⁴⁾ Andere, minder bekende kunstenaars, noemt hij elders.

Na 1657 laat Six zijn wereldse pen rusten. Zoals bij vele anderen, vooral wanneer de nacht der vergetelheid de vruchten van denken en werken in een vage nevel oplost, - gewent ook Six van Chandelier er zich aan, zijn vroegere pennevruchten te versmaden als ‘snorkery der jonkheid’⁵⁾ en zijn krachten te besteden aan 't vertalen van gewijde poëzie. Zijn Psalmvertaling beleefde nog in 1690 - hij had inmiddels de leeftijd van de ‘Koninklyke Harpzanger’ bereikt, - een twede druk.

Ondertussen is, op zijn dichterlike levensweg, de gezindheid, die hem de laatste helft van zijn leven, voorgoed het oog op zijn eeuwige belangen doet richten, op elk haltepunt duidelik te merken. Hij had steeds besef met de betrekkelike waarde van het tijdelike en menselike. Hovaardij was hem een gruwel; het opschikken van gewaad en verven van haar en gelaat - en met Huyghens zijn er nog anderen, die er tegen optrekken,⁶⁾ - een zijdelings minachten en hoog-

1) Op de reise door Tirool, met Michiel Soetens Schilder: Aan den selven (blz. 353). Verg. ook nog: Op geschildert marmer, door Michiel Soetens (blz. 361) en het belangryker Berouw op de weeromreis van Venecie. Aan M. Soetens Schilder (blz. 44).

2) Op het konterfeitsel, van R. Anslo. Door Bronkhorst. Te Venecie, aan den selven (blz. 343).

3) Roosenfestoen aan Daniel Segers Schilder, vereert aan syne Hoogheit Freedrik Hendrik (blz. 598).

4) Op het konterfeitsel van myn vaader saaliger (blz. 404).

5) Zie zijn eerste Epigram: Voor jaaren was ik een poeet. Nu weet myn meiningh meer, als doe. Nochtans zoo weet ik niet een beet. Ai houd de jonkheid wat te goe. De jonkheit, en de poesy Beminnen wind, en snorkery (blz. 64). Verg. ook het in zijn ziekte geschreven: Ydel ooghmerk van boekschryven (blz. 450).

6) Om niet te spreken van Stalpaert van der Wiele (in zijn ‘Vrouwelyk Cieraat van St. Agnes versmaet’) denken wij aan P. Nuyts' en anderer bewerkingen van Juvenalis' satyren.

[p. 48]

moedig verstoren van 't werk van de Schepper. Zijn ‘Blaame van gemaakte Schoonheid’¹⁾ geeft het resumé, waarvan als 't ware Op het Blanketten van 't Vrouwvolk in Spanje, in tien sonnetten, de brede parafraze is.²⁾ Zij is zijn schone, ‘die 't waapen van schoonte is ingeschaapen’.³) Doch boven 't aardse staat onmetelik hoger het Eeuwig Heerlike.⁴⁾ In deze Christelike verwachtingen, gaan ten slotte al zijn zorgen op. Het oorlogsrumoer verstomt; de partijen zwijgen; het leed, het verlies wordt vergeten; achtergelaten wordt, wat van deze wereld is, en terwijl hier de waakzame Staten met zorg het Oosten, Zuiden en Noorden gadeslaan, verbonden aangaan, met vloten dreigen, evenwicht zoeken en kanonnen bestellen; terwijl binnen korte tijd, met deze gewesten als middelpunt, de oorlogsvlammen laaien, klinkt op de Reguliersgracht, uit de vereenzaamde levensjaren van de zich terugtrekkende Six, het eerste lied van betrouwen, op de wijze van de 21^e Psalm, en God meest te laten sorgen:⁵⁾

O Bloemetjes, die neeven my,

Bloeit in de stille daalen,

Vergeeten van de straalen

Des donders, en der windvooghdy,

Sich stortende, op een bergh

Deur pyn, en dennenmergh:

Wat raakt aan ons de bange maar,

Hoe Tartars, naa begeeren

Heel China overheeren?

1) Blz. 250.

2) Blz. 21-26. Zie ook Kraampracht (blz. 285). Waarmee men smeerde, en wat men al slikte, daarover Lykbalsem (blz. 424).

4) Godsaalicheit voor grootsheit (blz. 597). En het schone Hoovaardyes dwaasheit, (blz. 551) aanvangende:

Gezielde romp

Van 's werrelds klomp,

Uit niet en door een woord geschaapen,

Wat wilt ghy u, aan hoovaardy

Die schoon gemaskerde harpy,

Hovaardelyk verlieft vergaapen?

In dit opzicht is ook nog merkwaardig het reeds gememoreerde sonnet: ‘De schoonigheit van Roselle's gemoed, booven haar gelaat geprezen, aan de selve.’

5) Blz. 588.

[p. 49]

 

Wat raakt aan ons het ryksgevaar

 

Der deisende Polak

 

Voor Moskou en Kosak?

 

 

 

Wat raakt aan ons, wat dat de Goôn

 

Met Amsterdamsche naamen,

 

In hunnen raad beraamen?

 

God, onse God, op d'opperthroon,

 

Al stuuren sy het land,

 

Die set se naa syn hand.

 

 

 

Laat d'opperheer, die 't al bestiert,

 

De toesicht syn bevoolen,

 

Van hoogh beraande schoolen,

 

Waar uit de staatsucht raast en tiert,

 

Het boovenste onder keert,

 

In wat, op aard, regeert.

 

 

 

Werp alle pynelyke sorgh,

 

Op God, hy sal 't wel maaken,

 

Met die hem vroom genaaken

 

Hij is hun hoop en vaste borgh,

 

Die hun te vreede stelt,

 

Hoe datse ook syn gequelt.

Doch, zo Six zelf zijn leven heeft gewijd aan hogere bespiegelingen, en zogoed als afstand doet van wat hij in het verledene vermocht te leveren, ook het schone, dat hij in menig welgeslaagd vers en in hoogstaande sonnetten, door een zuivere en zedige liefde ingegeven, in zijn dichtbundels heeft nagelaten, heeft onverminderd zijn recht van bestaan, als een getuigenis van het talent, dat aan hem, dichterlik bevoorrechte, door de Hemel, boven menig ander schepsel, geschonken werd. Zulke verzen mogen in Nederlandse bloemlezingen niet ontbreken.

J.K.