De Nieuwe Taalgids. Jaargang 7

Boekbeoordelingen.

Lodewijk van Deyssel door Mr. P.H. Ritter Jr. (Mannen en Vrouwen van Beteekenis. Haarlem - H.D. Tjeenk Willink en Zoon - 1913). (Prijs ƒ 0,75).

In plaats van de biografiese schets, die men in deze reeks verwachten zou, geeft de schrijver iets beters: een karakteristiek van de geest en leer bij Van Deyssel. Bewondering en meevoelende verwantschap stelden Ritter in staat, een studie te schrijven, rijk aan gedachten en fijne opmerkingen, die een uitstekende inleiding is voor allen die Van Deyssel's werk dieper willen leren verstaan. Lichte lektuur geven deze bladzijden niet; menige passage wil herlezen en overdacht zijn. Verrassend is al dadelik de verklaring van Van Deyssel's geest uit die van zijn vader. Men is zo geneigd het eerst de tegenstelling te zien tussen deze beide geesten, dat het aanwijzen van innerlike verwantschap aanvankelik een paradox gelijkt. Maar Ritter toont ons hoe ‘de devote wijze waarop de oude Alberdingk Thijm vereerde’, leidende tot een ‘fraai formalisme’, en het ‘fragmentarisme’ van zijn produktie bij de jonge Thijm teruggevonden worden, maar hoe de uiting daarvan, in een geheel andere tijd, andere vormen moest aannemen. De Nieuwe-Gids-beweging, de strijd voor een vrije litteratuur, moest hem wel aantrekken. In de naturalistiese kunst zag hij een toepassing van eigen artistieke beginselen, vooral door de onbevangenheid waarmede de kunst van de naturalisten zich tegenover het leven plaatste. Want het leven ‘bezield te vertolken’ was immers de taak die de jonge kunstenaars zich stelden? Door Thijm wordt dan ‘de objectivistische kunstleer die het naturalisme gaf, herleid in eene subjectivistische theorie’: ook zijn waarnemingen

[p. 212]

gaat hij ‘exact vertolken’. Zijn ‘opvatting van de taak der letterkundige kritiek is van zijn algemeene schoonheidsleer een consequentie’: ook tegenover het vertolkte leven, de Kunst, moet de kunstenaar onbevangen staan. Voor Van Deyssel is ‘de gang der literatuur uit het uitwendig observeerend naturalisme tot de bereikenis van het leven der ziel’ - van Zola tot Maeterlinck - ‘geen sprong, over duisteren chaos’, maar een ontwikkeling. In een volgend hoofdstukje wordt uiteengezet wat Van Deyssel bedoelde met zijn ‘heroisch-individualistische’ verhouding tot het leven, het ‘besef van oppermachtigheid, van boven het omringende leven zich te bevinden als drager der edelste ideëele waarden’, en hoe dit tot het uiterste gedreven individualisme dood moest lopen: ‘De heroisch-individualistische gedachte brengt mede een onvermogen voor den eenzamen, alomvattenden geest zich te vereenigen met het tegenover hem liggende leven’. Een dichter als Kloos ‘wist als lyricus de harmonie in eigen geest te vinden’; Thijm slaagde daarin niet: als kritikus en kunstenaar kwam hij ‘voor de grens van het vermogen der uiting’. Vandaar zijn terugkeer, zijn houding van nederigheid en bewondering voor het leven, met name in ‘de bladzijden, van “Frank Rozelaar”, waar het omringende leven verbeeld is in de liefelijke gestalten van beminde personen’. Maar bij die wisselingen blijft Van Deyssel ‘de aesthetische absolutist, de waarnemende geest, die uitgaat van geloof in des levens idealiteit’. Dat blijkt ook uit zijn Levensleer, die, hoewel stelselloos, uitgaat van ‘de zekerheid omtrent het bestaan van een eeuwig of hooger leven’, en van ‘de zekerheid van ons vermogen dit te bereiken’. In een laatste hoofdstukje wordt het werk van Van Deyssel als scheppend kunstenaar gekarakteriseerd. Eigenlik is hij ‘te contemplatief’, te veel ‘aestheticus’ om een loutere kunstenaar te zijn. Na zijn beide naturalistiese romans, waarin ‘de nuchtere waarneming tot een hoogeren stijl’ verheven wordt, is ‘Thijm's scheppend kunstwerk hoe langer zoo meer op-teekening en weergave geworden van subjectieve levenservaring en levensbesef’. Al mag Van Deyssel geen figuur zijn ‘die leiding en richting geeft in den komenden tijd, als de zuiveraar onzer cultuur voor heden en toekomst zal hij een man van beteekenis blijven’.

Uit dit vluchtige overzicht kan blijken dat Ritter's boekje, klein van omvang, maar rijk van inhoud, als inleiding tot Van Deyssel-studie zeer aan te bevelen is.

C.d.V.

[p. 213]

Prof. J. Kamp: De Nieuwe richting in de Nederlandse letterkunde. Rede gehouden op de jaardag van de theologiese school te Potchefstroom, op de 29^ste November 1912. (Potchefstroom - ‘Het Westen’-Drukkerij - 1912).
Prof. J. Kamp en Prof. Dr. T.H. le Roux: Uit de Nederlandse lyriek van de drie laatste eeuwen. (Potchefstroom - ‘Het Westen’-Drukkerij - 1912). Prijs 4 sh. 6.

Twee geschriften voor Afrikaners door Afrikaners geschreven, maar die als heuglike verschijning verwelkomd dienen te worden. Een jonger geslacht van Afrikaners wenst voeling te houden met het oude moederland; hun belangstelling vindt leiding bij voormannen die aan de dilettantiese litteratuurbeoefening ontgroeid en ten volle voor hun taak berekend zijn. De lezing van Kamp is een met overtuiging doorgloeid pleidooi voor de moderne Nederlandse letterkunde, bedoeld als protest tegen een rede van Prof. Marais, in de Zuid-Afrikaanse Akademie, waarin de periode van Da Costa en Beets als de klassieke geprezen, de letterkunde na 1880 als dekadent gesmaad wordt. Daartegenover geeft Prof. Kamp voor zijn studenten een uiteenzetting van de letterkundige ontwikkeling in de laatste kwart-eeuw, getuigende van breed-opgevatte, smaakvolle studie. Bovendien treft ons de onbevangenheid waarmee deze beoordelaar de letterkundige stromingen schildert als afspiegeling van een moderne levensbeschouwing die de zijne niet is. ‘Tegenover de mechaniese of atomistiese levensbeschouwing van de nieuwe Kunstschool’ - [Is hier niet te veel gegeneraliseerd?] - stelt hij zijn ‘christelike levens- en wereldbeschouwing’. Maar in de moderne poëzie beluistert hij als Kristen ‘de diep-ademing van het menselik “Ik”, zijnde van Gods geslachte’. - ‘Slag op slag raakt de echte dichter aan de diepst-gedoken levensprinciepen, en daarom zal de echte lyriese poëzie een eigen element indragen in het ethies besef van haar tijd.’

Met grote ingenomenheid lazen we ook de aansporing aan het einde van deze rede. Wij willen u niets opdringen; óók niet de nieuwe Literatuur van Holland. In z'n Academie-rede heeft Prof. Marais u toegeroepen: ‘Couperus, Van Eeden, Van Deyssel en anderen kiezen wij niet tot model voor Zuid-Afrika’. Gaarne sluiten wij ons

[p. 214]

aan bij dat advies. Maar wij gaan veel verder. Wij raden u: laat staan àlle model-kiezerij. Want wij hier in Zuid-Afrika moeten komen tot ontwikkeling van eigen krachten, naar eigen aard en op eigen wijze. - ‘Merkt en ziet, wat een kloeke trek van nationaal karakter de hedendaagse litteratuur van Holland en Vlaanderen op haar voorhoofd draagt. En 't is niet bij wetenschap en kultuur dat een volk, een ras, staat of valt - maar bij karakter in de eerste plaats. Daarom, jongelingen van Zuid-Afrika, wat ge ook uit de Europese kultuur om u heen kristalliseert, zorgt dat uw kern gezond Afrikaans zij.’ Zulke kloeke woorden zullen bij een kraehtig ras als de Afrikaners ongetwijfeld weerklank vinden.

De keuze van Kamp en Leroux uit de Nederlandse lyriek is gedaan met kennis en smaak. Het is niet onverschillig hoe de Nederlandse lyriek vertegenwoordigd is in een bundel die op Afrikaanse scholen naast Engelse bloemlezingen gebruikt zal worden, en die liefde moet kweken voor onze poëzie. Goed gezien is het daarom, geen lange rij van tweede- en derderangsdichters door korte proeven te karakteriseren, ter wille van geleerdheid of volledigheid, en vooral ook een ruime plaats te bewaren voor de moderne verskunst, met ‘haar veel hoger en gedistingeerder opvatting van poëzie’, die vanuit ons modern gevoelsleven zoveel rechtstreekser te benaderen is.

Voor ons Nederlanders wordt deze bundel vooral belangwekkend door de laatste rubriek: de jonge Afrikaanse dichtkunst (blz. 276-298), vertegenwoordigd door Jan F.E. Celliers, Totius, D.F. Malherbe en H.H. Joubert. Gaat het de lezers als mij, dan zal de verrassing van deze bladzijden een aanleiding zijn tot nadere kennismaking. Hier vindt de boven uitgesproken wens reeds een begin van vervulling: Bij Celliers en Totius waarderen we de echt-Afrikaanse kern, die door de Europese kristallisatie duidelik zichtbaar blijft, en hoop geeft voor de toekomst.

C.d.V.