De Nieuwe Taalgids. Jaargang 6

[p. 127]

Uit mijn praktijk. Brokjes les, gedachten en ervaringen.

3. De Renaissance in de vierde klas. Het woord renaissance betekent: wedergeboorte. Er was dus iets dood, dat opnieuw ging leven. Die gestorven zaak was de beschaving der Grieken en Romeinen. In de M.E. was hier 'n heel andere beschaving, die we zullen noemen: de Christelik-Middeleeuwse.

't Is 'n idee dat we niet makkelik ons eigen maken, dat er ter wereld verschillende beschavingen kunnen zijn. We denken als vanzelf dat iemand om 'n ontwikkeld man te mogen heten, zo moet wezen als wij zijn. 't Volk der Chinezen bv. dat vreemd bleef aan onze industrie, onze natuurwetenschap, onze middelen van vervoer, vinden wij erg onontwikkeld. En zij, op hun beurt, zien uit de hoogte neer op ons.

Er was enige tijd geleden 'n hooggeplaatst Chinees die onze landen bezocht. 'n Frans journalist intervieuwde hem en vroeg wat-ie wel dacht van onze fabrieken, spoorwegen, automobielen, enz. Hij meende 'n opgetogen antwoord te krijgen. Maar die rare Chinees keek 'm droogjes aan en zei met ingehouden gevoel van eigenwaarde: ‘O, wij begeren dat alles niet; wij hebben dingen van groter waarde.’ En ik durf niet zeggen dat de man ongelijk had.

De Grieken en Romeinen nu waren zeer ontwikkeld, op hun manier. (Ik zeg telkens Grieken en Romeinen, bij elkaar, omdat de Romeinse beschaving niets anders was dan 'n voortzetting van de Griekse.) En onze Middeleeuwen waren ook zeer ontwikkeld. Maar wat 'n verschil. Die M.E. beschaving was geen voortzetting van die der Ouden. Ik zal niet zeggen dat we niets hadden overgenomen, maar in hoofdzaak was 't toch 'n nieuwe, eigen geestelike bloei hier in West-Europa. Men mag, met wat overdrijving, zeggen, dat de klassieke beschaving hier onbekend was; ze was dood en oefende weinig of geen invloed uit op ons geestelik leven.

Maar in de Renaissance-tijd veranderde dat. Toen leerde men die oude beschaving kennen, en er ontstond een vermenging van twee beschavingen. Dat grote verschijnsel heet: renaissance.

[p. 128]

De Ziel en 't Wezen van elke beschaving is z'n godsdienst of z'n filozofie; dat is dus: z'n blik op de wereld, op de mens, op leven en dood. Die blik met heel 't leven van ziel en geest dat er aan vastzit, bepaalt het karakter van 'n individu, als van 'n volk.

Om dus te begrijpen het wezen der Renaissance die 'n vermenging was van twee beschavingen, moeten we het karakter kennen van de Grieks-Romeinse wereldbeschouwing en van de Christelik-Middeleeuwse godsdienst.

Heel kort gezegd, is 't zó: de Oudheid was humanisties; de Middeleeuwen waren mystiek.

Dat is gauw gezegd, maar niet gauw begrepen.

Mystiek wil zeggen: verborgen, geheim. Bestaan en niet-bestaan, leven en dood, zijn geheimzinnige dingen waarover de mensheid altijd heeft gepeinsd. Nooit heeft ze 't begrepen, nooit zal ze 't begrijpen, en altijd toch, altijd wil ze zoeken, vinden. 'n Mens wiens aard zó is, dat hij zich eeuwig gedrongen voelt om te peinzen over leven en dood, over oorzaak en doel van dit leven, over de oorzaak aller oorzaken, over God dus; 'n mens wiens blik dus altijd is gericht in de duisternis die deze aarde omringt; die z'n armen uitsteekt naar die duisternis waarin schuilt 't eeuwig onbekende, ‘'t een en enig middelpunt’ waarom alles draait; zo'n godzoekende ziel die hierbeneden geen geluk vindt, maar in God haar enige steun zoekt, haar enige troost en hoop, roepend: ‘O Heer, waar is het mij ooit wèl geweest zonder u? waar Gij zijt, daar is de Hemel; en dáar is dood en hel, waar Gij niet zijt’; zo'n mens is mystiek. (Thomas a Kempis. Nav. III. 59.)

De Middeleeuwen waren mystiek. Hier beneden is het niet; dat was de leus. 't Aardse leven is maar tijdelik en waardeloos. En alle begeerte om hier te genieten en gelukkig te zijn, is dwaas en slecht. De menselike verlangens naar zingenot en geld, eer, macht, roem, gezondheid en lang leven, moeten zoveel mogelik beperkt; als 't kan, moeten ze uitgeroeid. Aards geluk is geen levensdoel. Integendeel: werelds lijden is 't doel om 't hemels geluk te vinden. ‘Niets beter, niets nuttiger voor de zaligheid der mensen, dan lijden. De ware vrome zou niet zonder smart en pijn willen leven’. (Th. a K. Nav. II. 12.)

Dat is de geest der Middeleeuwen.

Maar de Grieken zagen deze wereld niet door een dikke duisternis omhuld waarvan een uitvloeiende grauwe nevel deze aarde nog somber maakt. Ze vonden 't hier een zonnig verblijf. 't Doel des levens was: vreugde. De menselike begeerten zijn goed en hun voldoening moet ons bestaan veraangenamen. En àls men ze beperkt, dan is dat maar

[p. 129]

alleen, epicuristies, om er nog meer plezier van te hebben. Tegenover de spreuk: hier beneden is het niet, zetten zij de leus: schep vreugde in 't leven. Zij hebben erg oog voor de Natuur. 't Natuurlike is bij hen: 't goddelike. Zij zijn realisten die 't menselik gemoed waarnemen en analiseren als 'n natuurverschijnsel.

De begrippen van goed en kwaad zijn in zo'n maatschappij geheel anders dan in de Middeleeuwse.

In Plato's Gastmaal spreken de hoge gasten die voor 'n gezellige avond bijeen zijn, eerst gemoedelik met elkaar af, of ze zich deze keer dronken zullen drinken of niet. En ze besluìten alleen tot matigheid omdat verschillende leden van 't gezelschap zich de vorige dag al zo erg onder de pekel hadden gezet; ze voelen zich wat zwaar in 't hoofd, 'n beetje katterig; en een hunner zegt ook: de geneeskunde heeft me geleerd dat dronkenschap schadelik is voor de gezondheid. En aldus zullen ze 't vanavond niet aanleggen op 'n roes en mekaar niet overhalen of dwingen om veel te drinken.

't Is waar, zulke mensen en zulke gesprekken waren en zijn er altijd en overal, maar we bevinden ons hier temidden van de elite der beschaving, en 't is de grote, beroemde Plato die 't vertelt, zo langs z'n neus weg, net of-ie niets merkt. En hij merkt ook niets. En dat is juist Grieks: dat heel-gewoon-vinden van die gewone menselike dingen. Dronkenschap vinden ze niet slecht om de zaak zelf. Wel nee: 't kan ongezond wezen, of je kunt je'r onlekker van voelen, maar slecht per-se, dat niet. Integendeel, 't kan zelfs iets godsdienstigs hebben, zich te bedrinken. Is de wijn niet een goede gave? Moeten wij Bachus niet tonen dat we die op prijs stellen?

'n Griek en 'n Christen kunnen mekaar niet begrijpen.

Er was 'ns 'n pater-zendeling die aan 'n wilde volksstam stond uit te leggen dat 't zo slecht is om mensen op te eten. Ze luisterden belangstellend, maar keken 'm verbaasd aan. En toen zei een der mannen: ‘Maar u vergist u; wij verzekeren u dat 't heel goed is’. Hoe kon zo'n vreemde blanke man toch ook beweren dat mensevlees niet lekker is.

Als men zo verschilt in de begrippen van goed en kwaad, redeneer dan maar toe.

De Christen heeft de blik op God; hij staart vragend naar omhoog: ‘Wat moet ik doen om te leven in harmonie met uw Heilige Wil?’

En de Griek kijkt naar zichzelf: ‘Wat moet ik doen om lichamelik en geestelik gelukkig te zijn?’ Hij is geen stoffeling alleen. Hij is niet tevreden met fiziek welbehagen; neen, hij wil ook gemoedsrust, zelfvoldaanheid, enfin: een goed geweten. En 't gebeurt herhaaldelik

[p. 130]

dat Christen en Griek of Romein, schijnbaar 't zelfde antwoord geven op de vraag: ‘Wat is goed? Wat is kwaad?’ Daardoor begrijpen we ook hoe de legende kon ontstaan dat Seneca 'n Christen was en 'n vriend van de Apostel Paulus. Lieve hemel! Seneca die de zelfmoord verdedigt! Je hoeft niet ongelukkiger te zijn dan je zelf wilt, zegt-ie. Kun je 't of wil je 't niet dragen, je ongeluk, wordt niet oproerig, maak je niet toornig, maar ga er kalm uit: daar is 'n afgrond, hier 'n rivier, ginds 'n lage kromme boom; verpletter je, verdrink je, hang je op; je hals, je keel, je hart, allemaal wegen om aan 't ongeluk te ontkomen. (3^de Boek over De Toorn, n^o. 15.)

Dat is menselik gesproken. Wie niet verder kijkt dan z'n eigen persoon en z'n onmiddellike omgeving, wie 'n mens daar ziet lopen als 'n los wezen-op-zichzelf met de rede als hoogste macht, kan hier niet veel tegen inbrengen. Maar wie zichzelf verbonden weet door 'n lange lijn met de Oorzaak-aller-Oorzaken; wiens blik bij al z'n daden vliegt langs die lijn tot in de Oneindigheid waar God zetelt; wie leeft als in 'n atmosfeer van de Godheid, dóór Wie hij bestaat, òm wie hij bestaat; wie zich als 'n allernietigst deelke van God voelt, en wiens enig streven is in dit leven om te zijn en te blijven in God; die durft niet de hand slaan aan zichzelf; zijn leven is Gods leven; 't was Gods gave en Gods werk; God zelf neme het terug en vernietige het; maar de Christen zal erafblijven; al zou hij met Job moeten roepen: ‘Zo geregeld als mijn brood komt mijn zuchten, mijne smartkreten storten zich als water uit’ (III. 24.), ‘mijn geest is verwoest, mijne dagen zijn uitgeblust, mij rest slechts het graf’ (XVII. 1.), toch zal hij dat graf zelf niet delven, maar wachten tot God het doet, ondertussen zuchtend in gelatenheid: ‘Gods naam zij geloofd; het goede nemen wij aan van Hem; waarom dan ook het kwade niet; gelukkig de man die God kastijdt; ik versmaad dus de tucht des Machtigen niet; Hij toch kwetst, maar verbindt ook; Hij wondt, maar Zijne handen helen.’ (Job I. 21. II. 10. V. 17. 18.)

Zo is de Christen. En de Griek staat te luisteren bij deze woorden met open mond en grote ogen, als die wilde menseneter, en zegt: ‘Maar ik verzeker u, ... dat .. e .. dat lijden niet goed is.’

Ja, ja. En de Renaissance bestaat nu daarin dat dat Griekendom en dat Christendom vermengd worden tot één geheel. Kan dat? Neen. En 't is toch gebeurd. Neen, 't is niet gebeurd. Vermengen wel. Maar tot één geheel? Dat kon niet. 't Was olie en water die men vermengde. Ze zijn in één glas, maar scherp afgescheiden. En waar olie is, daar is geen water; en waar Griekendom is, daar is geen Christendom.

[p. 131]

Na de vorming van dit algemene begrip der Renaissance blijft ons nog de taak om aan te wijzen hoe alle uitingen van 't geestelik leven daardoor veranderden: de bouwkunst, de schilder- en beeldhouwkunst, wetenschap, filozofie en godsdienst, en, wat voor ons nu hoofdzaak is, de literatuur.

Maar tot slot van deze inleiding nog twee opmerkingen.

Ten eerste: Als men met de grote kwast schildert, gelijk ik nu gedaan heb, en lange tijdvakken van eeuwen met één tint kleurt, dan is er altijd iets onnauwkeurigs. Wie op 'n hoogte gaat staan en met één enkele blik over 'n vlakte strijkt om de lijn te bepalen die 'n trekkend leger volgt, die let niet op spoorzoekers en padvinders, op achterblijvers en afdwalers links en rechts. Uitzonderingen en beperkingen verwaarloost hij. Aldus verzweeg ik, dat de Grieken wel degelik mystiek in zich hadden, en dat er in de M.E. meer humanisme was te vinden dan menigeen wel denkt. Maar zonder dergelike weglatingen is er geen typeren mogelik.

En ten tweede: Er bestaat omtrent de Renaissance 'n veel voorkomend wanbegrip. Velen denken zo: de Middeleeuwen vonden en lazen de boeken der Ouden en daardoor wendde zich hun blik van de hemel naar de aarde en werden zij andere mensen. Maar 't is veeleer omgekeerd. Zij waren eerst veranderd en grepen toen naar de klassieke geschriften, waarin ze de Geest vonden die in hen begon te groeien. Zo vindt 'n mens altijd in 'n periode van vurig zieleleven juist dat boek dat hij juist dan nodig heeft. Vroeger heeft hij 't ook in handen gehad, maar 't wàs niet veel voor 'm. Doch nu leest hij 't met gloeiende liefde omdat hij er zichzelf in vindt. En zo hadden de geschriften der Grieken en Romeinen er al zo lang gelegen, en men kende ze ook wel 'n beetje, maar ze wàren niet veel voor de Middeleeuwers. Eerst toen in hen de Nieuwe Liefde kwam, lazen ze met hartstocht in die oude geschriften, want zij vonden hun nieuwe idealen daar Wezenlikheid geworden. Aldus gebeurt het dat de Lezer zelf Ziel in een boek brengt, en dat het boek daarna Ziel wekt in hem, met heerlike wisselwerking.

J. Mathijs Acket.