De Nieuwe Taalgids. Jaargang 2

Synoniemen-behandeling bij het onderwijs.

Naar aanleiding van mijn Kritiek van de gangbare synoniemen-behandeling stelde een lezer de vraag, hoe ik mij dan de synoniemen-behandeling bij het onderwijs voorstelde.

Niemand zal, na de ontwikkelde bezwaren, verwachten dat we een nieuwe systematiese behandeling in de plaats van de gangbare zouden willen schuiven, want juist in het systematiseren zit de grote fout. Maar evenmin was de kritiek louter afbrekend. De formulering van de drie hoofdfouten is gemakkelik om te zetten in drie grondregels:

I. Ga altijd uit van taalwaarneming. Maak de leerling opmerkzaam op synoniemieke verschillen: 1^o. in zijn eigen taalgebruik, bij zijn spreken en zijn schrijven - want dit moet in wezen één zijn -; 2^o. in de taal van zijn omgeving; 3^o. in de taal die hij in het verband van zijn lektuur leert kennen.

II. Het gebruik, en niet de afleiding bepaalt de woordbetekenis. Er is een groot verschil tussen bewust-etymologies verband, en de etymologie die we door nadenken of studie leren kennen.

III. Breng de leerling al vroeg tot het heldere inzicht dat er velerlei taal is. Dat geldt zowel voor zijn eigen taal, waarin meestal de ‘straat’-taal, het familiaar-beschaafd en het algemeen-beschaafd naast elkaar voorkomen, als voor de taal die hij hoort en leest.

Wie deze regels aanvaardt, en bij zijn onderwijspraktijk in het oog houdt, kan op velerlei wijzen synoniemen goèd behandelen. Wel zou ik er een vierde, paedagogiese regel aan toe willen voegen: Behandel,

[p. 170]

zoveel mogelik, synoniemieke verschillen op een ogenblik dat de leerling er zich voor interesseert.

Voor mijn onderwijs-praktijk volgt daaruit dat ik met jongere leerlingen, van 12 tot 16 jaar, nog nooit opzettelik en uitvoerig synoniemen behandeld heb. In deze periode is er tweeërlei aanleiding om synoniemieke verschillen ter sprake te brengen, nl. 1^o. bij de bespreking van de opstellen; 2^o. bij de lektuur.

Dat de opstellen daarvoor mooie en leerzame stof kunnen leveren, behoeft nauweliks nader verklaard. Vooral het gevoel voor verschil in ‘kleur’ tussen twee woorden: het platte of het algemene, het familiare en het ‘deftige’, moet aangekweekt worden. Bij de lektuur lijkt het mij niet raadzaam verschillen uit te spinnen, of veel synoniemen er bij te slepen. Eén enkele vraag of opmerking kan soms volstaan. Liefst kieze men die woorden, die vanzelf bij de leerling een vraag doen rijzen of verwondering wekken.

We lezen b.v. in Analecta I: ‘en hij had ze op elke koon een zoen gegeven dat het klonk.’ Een gedeelte van de klas bestaat uit Drenten of Groningers, voor wie wang en kus de gewone woorden zijn, en die dus koon en zoen ‘deftiger’ vinden. Voor anderen, in Holland geboren, is dat juist andersom. De verklaring van dit ‘zonderlinge’ verschijnsel wekt belangstelling en lokt andere voorbeelden uit. Dan weer valt een woord op, doordat het afwijkt van het gewone taalgebruik, b.v. ‘De paardjes vlogen, aangevuurd door gillend geschreeuw, doordringend gefluit en knerpend gesis, in woesten galop stadwaarts.’ Zou jullie hier ook ‘knerpen’ gebruiken? Wie kent snerpend? Waarvan heb je knerpen wel eens gebruikt of horen gebruiken? Mogelik geeft de klas ook aanleiding om andere geluidswoorden als knarsen, knoersen te vergelijken.

‘Beduusd over zijn eigen brutaliteit staat hij daar nu aan den anderen kant, verlost uit zijn gevangenschap.’ Zou hier ook bedeesd kunnen staan? Waarom niet?

‘Toen de verf koud en droog werd, voelde ik overal een pijnlijke stramheid.’ Ik zou nooit zeggen in zo'n geval dat mijn huid stram was, of dat ik stramheid voelde. Zou een van jullie dat woord gebruiken? Hoe zou je het anders zeggen? Wie heeft stram wel eens in een boek ontmoet? Begrijp je nu ook hoe de schrijver er hier toe komt om dat woord te gebruiken? Het gevoel van zo'n strakke, stijve huid lijkt wel iets op het gevoel van stijfheid in de spieren.

Het leesboek brengt de leerling ook in aanraking met andere taalkringen, met dialektiese taal van Van Maurik, Werumeus Buning, Cremer, waarin afwijkend woordgebruik vanzelf tot vergelijking brengt,

[p. 171]

naar inhoud en kleur, of met litterair taalgebruik, b.v. in fragmenten uit Van Lennep of in gedichten. Wanneer Van Lennep b.v. spreekt van het blaauwe zwerk, en verschillende leerlingen kennen dit woord uit de boeken voor een donkere wolkenlucht, dan is dit een geschikte gelegenheid om te wijzen op de vage betekenis van zulke litteraire woorden ten gevolge van hun zeldzaamheid, en om te laten zien dat de ‘boekentaal’ ook weer niet één homogene massa is.

In een derde klas gaf meermalen het sterk afwijkend woordgebruik van Zuid-Nederlandse schrijvers - die in het derde Leesboek van Van den Bosch en Meyer goed vertegenwoordigd zijn - aanleiding tot bespreking van synoniemieke verschillen. In de volgende klas was de lektuur van Stijn Streuvels ook in dit opzicht leerrijk. Wanneer Tony b.v. spreekt van de zon die door het rillende lover schijnt, dan ligt een vergelijking met ons rillen en trillen voor de hand. Of als Conscience iemands hart doet ‘ontstellen van zoete vreugd’, kan de vergelijking met ons ontstellen en verrukken (en daarnaast het Duitse entstellen en verrücken) interessant gemaakt worden.

Verschil van kleur zal duidelik worden, tussen onze woorden vlerken, vleugels en wieken, als men de aandacht vestigt op deze zin van Conscience: ‘Hadde zij (Trien) vlerken, zij vloog in bliksemsnelle vaart naar gindsche torens.’ Nog één voorbeeld uit de vele die voor het grijpen liggen. In De Bestedeling van Van Beers lezen we: ‘ten halve verlicht bij den wagglenden glans van een roetkaers.’ Door de vraag: waarom zouden wij dit woord hier niet kunnen gebruiken? Wat heeft dit Vlaamse waggelen met ons waggelen gemeen? komt men vanzelf op verschillende woorden voor een heen en weer gaande beweging: flikkeren, wankelen, wiebelen, enz. Welke daarvan ter sprake komen hangt van de omstandigheden af. Een ‘volledige’ behandeling is onnodig en ongewenst.

Ook de fijnere verschillen, berustende op de ‘gevoelswaarde’ van het woord, kan men het best doen gevoelen door in de tekst zelf de woorden naast elkaar te zetten. In Lindo's Pic-nic (Van den Bosch en Meyer III, 241) staat b.v. (De Baron) ‘nam eene pose aan, zoo als op alle plaatjes van de jagt voorkomt, met de kolf van zijn geweer op den grond.’ De meeste leerlingen zullen voelen dat er iets verloren gaat wanneer pose door houding vervangen wordt, en ook wel rekenschap kunnen geven van het verschil.

Wanneer dus synoniemen-studie moet zijn: het wikken en wegen van de verwante woordbetekenis van twee of meer woorden-in-verband,

[p. 172]

dan is de oefening bij uitnemendheid: het vertalen. Ook in dat opzicht kan het leren van een vreemde taal het begrijpen en hanteren van de eigen taal ten goede komen. Te vaak wordt vergeten dat bij ver doorgevoerde splitsing van vakken de leraar in het Nederlands maar voor een klein gedeelte de taalontwikkeling van zijn leerlingen kan leiden. De leraren in andere talen kunnen krachtig meewerken of... tegenwerken. Ik herinner mij nog levendig, hoe wij op het gymnasium Plato vertaalden bij een leraar die een fijn taal- en stijlgevoel bezat, en hoe wij op die boeiende lessen ervan doordrongen werden, dat behalve het begrijpen van het Grieks de weergave in onze eigen taal iets heel belangrijks was. Daarentegen werkt het ‘woordelik’ vertalen, het genoegen nemen met slordige vertalingen, verslappend.

De leraar in het Nederlands beschikt gewoonlik over te weinig tijd om deze stijloefening in praktijk te brengen. Bovendien zou hij daartoe eigenlik met kollega's moeten samenwerken, want zelden zal hij de vreemde taal zò beheersen als zijn eigen taal. Toch heb ik in die richting wel eens een proef genomen. In mijn vierde klas, dus met leerlingen van 16-18 jaar, behandel ik opzettelik de woordbetekenis: de naamgeving, de betekenisontwikkeling, o.a. de metaforiese, de gevoelswaarde, het eufemisme, enz. Na die behandeling vergeleken we dan, ter toepassing, een fragment van een Nederlands werk met een Duitse vertaling of van een Duits boek met de Nederlandse vertaling. Voornamelik werden passages of woorden besproken die ik of een van de leerlingen tevoren opgezocht had. De bedoeling was niet allereerst te leren vertalen of de vertaling te beoordelen, maar de woorden naar hun omvang, gebruiks-en gevoelswaarde tegen elkaar te wegen. Leerzaam waren vooral die gevallen, waarin een woord of een uitdrukking onvertaalbaar bleek. Dan moest nagegaan worden wat het ene woord meer of minder uitdrukte dan het andere, of waarin de gevoelswaarde verschilde. Ter verduideliking geef ik een paar voorbeelden waarbij ik de kommentaar aan de lezer overlaat. Wij vergeleken De Kleine Johannes met de Duitse vertaling van Anna Fles (in de Bibliothek der Gesamtlitteratur). Voorbeelden van verschil in begripsinhoud leverden o.a.: ‘Johannes tuurde (blickte) tusschen de schuifelende (wogende) rietbladen door’; ‘achter een boom een vergeten haringkop op te knauwen (hinunter zu schlucken)’; ‘het was warm (schwül) aan den vijver en doodstil’. Bij de bespreking kwamen vanzelf ook andere Nederlandse of Duitse woorden naar voren. Natuurlik werd er ook op gelet, wanneer een woord onnauwkeurig of minder tekenachtig was weergegeven, b.v. ‘dirkjesbosch’ door ‘Birnenwald’, of ‘gazen haftvleugels’ door ‘durchsichtige Flügel.’

[p. 173]

Maar in het biezonder werden fijnere verschillen opgemerkt, b.v. wenschte naast het onvertaalbare ersehnte, en omgekeerd deftig naast abgemessen; teeder-blauw naast blasz-blau; de opzettelike personificatie in: ‘de (water)spiegel trok rimpels’ naast ‘Der Spiegel kräuselte sich’.

Is deze uitmuntende ‘stijloefening’ buitengesloten, wanneer leerlingen nog geen andere talen kennen, b.v. bij de onderwijzersopleiding? Uit de bovenstaande opmerkingen over de taal van Vlaamse schrijvers is al gebleken dat ook vergelijking van afwijkend taalgebruik een soort ‘vertalen’ is. Dat geldt in sterker mate voor de taal van een oudere periode. De nauwkeurige bestudering daarvan leidt eveneens tot praktiese beoefening van synoniemiek.

Op mijn kursus voor de hoofdakte heb ik nog nooit op de traditionele wijze synoniemen behandeld, omdat ik onwaarheid er van te sterk gevoelde. Een kritiese behandeling van een paar synoniemen-rijen is wel nuttig om het taalinzicht te verruimen, de leerlingen voorgoed te overtuigen dat de verlangde beknopte formulering van het gemeenschappelike en het verschil meestal niet meer dan een mooie schijn is, en ze te waarschuwen voor het geloof dat de regel door anderen of door ons zelf gevonden, gezaghebbend zou zijn. Als b.v. een synoniemen-boek tot de konklusie komt dat regeren zich van beheersen en besturen onderscheidt doordat het vorstelike macht veronderstelt, kan men dadelik vragen: mag men dan niet zeggen: een voorzetsel regeert een naamval; dat kind regeert het hele huis; dat kind is niet te regeren? Daarbij kan men er op wijzen dat een alzijdige behandeling zou leiden tot een woordenboek-artikel. Om de proef op de som te geven, liet ik alle leerlingen opschrijven, waarin, naar hun mening, aankondigen zich van verkondigen en voorspellen (een traditioneel rijtje!) onderscheidde. Achtereenvolgens werd als het speciale kenmerk van aankondigen opgegeven: 1^o. vertellen dat iets plaats zal hebben, 2^o. meedelen dat iemand in aantocht, op de komst is, 3^o. meedelen dat iets spoedig geschieden zal, 4^o. niet persoonlik, maar in dagbladen iets meedelen, 5^o. bekend maken door een teken waarvan de betekenis bekend is, 6^o. aankondigen veronderstelt een vooraf beraamd plan, b.v. bij een verkoping, een lezing, een vergadering.

De oorzaak van deze verschillende oplossing was duidelik: ze waren allen uitgegaan van een of meer vooropgezette zinnen. Daarmee was duidelik aan te tonen hoe een abstrakte behandeling van het woordop-zichzelf in nutteloze vaagheid verlopen moest. Niemand had er b.v. aan gedacht dat boekaankondiging gaat betekenen: het bespreken van een boek dat al verschenen is.

[p. 174]

Door deze kritiese behandeling is de weg gebaand voor andere synoniemen-oefeningen. Als schriftelik werk gaf ik b.v. op, een fragment uit Brandt's Leven van Vondel te ‘vertalen’. Uit die vertalingen verzamelde ik de verschillende woorden waarmee één nu ongebruikelik woord was weergegeven. Die werden dan in het verband van de tekst vergeleken. Er stond b.v. bij Brandt: ‘Zyn eerste rymen waaren plat en zenuwloos.’ Voor plat vond ik: plat, alledaags, ruw, zonder verheffing, laag bij de grond; voor zenuwloos: eenroudig, krachteloos, niet gespierd, kernloos, zonder pit, zonder bezieling. Dat zijn synoniemen-rijen, waar wat mee te beginnen is, en waar allerlei nuttige besprekingen aan vast te knopen zijn, al is het resultaat dan ook niet dat ze alle verschillen, haarfijn uitgesponnen ‘zwart op wit mee naar huis dragen.’

In hetzelfde fragment gaven kindtsch, rymen, slaagen en aardigheden, liefhebber, fraaye geesten interessante stof om synoniemieke verschillen te laten opmerken.

Elders zegt Brandt over Vondel's bekering: ‘Dit veranderen strekte veelen tot groote ergernisse, die zyne volgende werken, inzonderheit als ze naar 't Roomsch rooken, te min waardeerden.’ De uitdrukking naar 't Roomsch ruiken was op verschillende wijzen weergegeven, o.a. ‘voorliefde voor het Roomse geloof verraden, een Roomse kleur hebben, Rooms getint zijn.’ Anderen hadden omschreven: ‘als er een Katholieke geest uit sprak’, ‘waarin zijn Roomsgezindheid doorschemerde’. Dit was een aardige gelegenheid om de gevoelswaarde ter sprake te brengen. In geen van deze ‘vertalingen’ kwam de geringschatting tot zijn recht, die uit Brandt's woorden spreekt. Dat blijkt als we die uitdrukkingen vergelijken met: ‘als ze een Rooms bijsmaakje hadden’, of met hetzelfde beeld, maar voor ons gevoel krasser uitgedrukt; ‘als er een Rooms luchtje aan was’.

Met deze enkele mededelingen uit mijn onderwijs-praktijk heb ik alleen willen zeggen - ik herhaal het - hoe synoniemen behandeld kunnen worden. Hoofdzaak blijft, dat men helder inziet welke principiële fouten veelal gemaakt worden, en van welke beginselen men uit dient te gaan. Met dat inzicht zal men ook langs andere wegen het doel kunnen bereiken. Zonder dat inzicht zal men ook op nieuwe manieren de synoniemieke onderscheidingen verkeerd behandelen.

C.d.V.