Taal en Tongval. Jaargang 57

[p. 111]

[Nummer 2]

Odo Leys
Versterkte voegwoorden in het Vlaams: lat, lof en nof.

1. In Taal en Tongval 1990 vestigde Paardekooper de aandacht op het voegwoord lat of laat dat in gesproken Afrikaans gebruikt wordt met de functie van dat, zoals bijvoorbeeld in (1) en (2):

(1)	ek sê ver jou, lat hij siek is ‘ik zeg je dat hij ziek is’ (Paardekooper);
(2)	ik wens laat... ‘ik wens dat...’; hoeveel gelt laat daar oorgesciet het ‘hoeveel geld dat daar overgeschoten is’ (Ponelis: 294).

De l-vormen verschijnen eveneens in samengestelde voegwoorden, meestal dan wel de vorm lat, dus foorlat, omlat, deurlat enz.

Paardekooper meent dat lat/laat niet kan ontstaan zijn uit dat door een fonetische tendens om d te wijzigen in l. Dergelijke tendens zou immers niet uitsluitend het voegwoord treffen. Daarom besluit hij dat Afrikaans lat vanuit het Nederlands geïmporteerd is.⁽¹⁾

Hij vindt inderdaad ook bij De Bo lat als vervanger van het voegwoord dat (als simplex of in samenstellingen). De Bo noteert het namelijk in het Bijvoegsel van zijn Westvlaamsch Idioticon (1873) voor de West-Vlaamse zuidwesthoek, het gebied Poperinge-Ieper, in zinnen als (3):

(3)	lat de dokter nu hier ware; hij zegt lat de dokter kommen is.

De Bo wijst erop dat lat, net zoals dat, met de persoonlijke voornaamwoorden wordt versmolten tot vormen zoals lanke (naast danke ‘dat ik..’), laje (naast daje ‘dat je..’), lat'n (naast dat'n ‘dat hij..’), lamme (naast damme ‘dat we..’), lanze (naast danze ‘dat ze..’).⁽²⁾ De Bo citeert in dit verband zinnen als in (4)

(1) Volgens Cloete e.a. (2003) is het een ‘vervorming’ van dat.

(2) Deze enclitische aanhechting van het pronomen is er ook in een aantal andere gevallen; vgl. bijvoorbeeld onk(e) ‘of ik’, ank(e) ‘als ik’, lank(e) ‘laat ik’, moenk(e) ‘moet ik’, gonk(e) ‘ga ik’. Vanacker (1949) bespreekt de verspreiding van danke en consorten. In sommige dialecten worden de voegwoorden dat, of, als in verbinding met een meervoudige werkwoordsvorm voorzien van wat op een uitgang lijkt. Men spreekt dan ook wel van congruerende voegwoorden (zie reeds Van Haeringen: 1939). In aansluiting bij Van Haeringen wil Vanacker ook in de Vlaamse enclitische vormen congruerende meervoudsvormen zien (zie nu ook in generatief verband Haegeman: 1992). Soms spreekt men ook van vervoeging van het voegwoord.
Zoals men kan vaststellen, vertonen sommige enclitische vormen een genasaleerde vocaal (bv. in dank(e), danz(e)), terwijl voor vocaal de vorm dan optreedt (bv. dan (‘dat’) andere mensen dat moesten zien). Deze nasalering is een nog niet opgelost probleem.

[p. 112]

(4)	lanke mochte genezen ‘dat ik mocht genezen’; latten kwame ‘dat hij kwame’; zeg lasse komen ‘zeg dat ze komen’.

De enclitische vormen fungeren ook als uitroepen. De Bo geeft o.m. de voorbeelden in (5):

(5)	Gij zult het u beklagen. Danke! ‘dat ik’; gij zult er ziek van zijn. Lamme! ‘dat we’.

waarin de uitroepen telkens te omschrijven zijn als ‘om 't even, fra. n'importe’.

Paardekooper kan ook nog naar de Dialektatlas van Pée verwijzen, waar voor het naast Poperinge gelegen Godewaersvelde in Frans-Vlaanderen de samengestelde voegwoorden vorlat ‘voordat’ en deurlat ‘doordat’ opgetekend zijn.

De gegevens voor Poperinge, die Paardekooper vindt bij De Bo, kunnen thans aangevuld worden met die van Vallaeys, die in zijn Woordenboek van het Poperings (1997²: s.v. lat, zo lat) o.m. de zinnen onder (6) citeert⁽³⁾:

(6)	lanke 't nie e weten ‘dat ik het niet en weet’; 't è lèk ov la je zegt ‘'t is lijk of dat je zegt’; lanze mo e komm ‘dat ze maar komen’; k en dierekt ferkent so lanke num zaagn ‘ik heb hem direkt herkend zodat(“zodra”) ik hem zag’.

In zijn Spraakkunst van het Poperings (1997¹) schrijft Vallaeys (:137) dat lat nog maar zelden wordt gebruikt, tenzij in zo lat (= zo dat met de betekenis van zodra). Zelf heb ik een vijftal senioren, afkomstig uit Poperinge of onmiddellijke omge-

(3) Vallaeys noteert zijn voorbeelden in een streng fonetische vorm, die ik hier vereenvoudig.

[p. 113]

ving, ondervraagd. Twee ervan bleken lat in hun jeugd te hebben gehoord⁽⁴⁾; één herinnerde zich alleen de vorm lanke ‘lat ik’ (= dat ik).⁽⁵⁾ Lat voor dat vertoont dus duidelijk de kenmerken van een uitdovend taalverschijnsel, dat zich gaandeweg heeft beperkt tot één locatie, tot enkele sprekers, tot enkele contexten.

2. Paardekooper zag geen verklaring voor lat; hij had het in zijn artikel dan ook over het ‘voegwoordraadsel lat’. M.i. kunnen voor het probleem twee oplossingen overwogen worden.

2.1 In verband met Afrikaans lat/laat dacht Van Coetsem⁽⁶⁾ aan contaminatie van het voegwoord en de imperatief laat < ww. laten. De imperatief en het voegwoord zijn inderdaad aan het begin van een zin in bepaalde contexten functioneel nagenoeg uitwisselbaar, bv. in

(7)	a. Laat ze nu nog veel geld hebben, wat dan!
	b. Dat ze nu nog veel geld hebben, wat dan!

De contaminatie kan nog bevorderd zijn doordat laat in het Afrikaans eventueel als lat wordt uitgesproken⁽⁷⁾.

Op interactie en verwarring van dat en laat < laten wijst in elk geval het feit dat voor het Afrikaans gevallen gesignaleerd worden waarbij de imperatief hypercorrect door de vorm van het voegwoord vervangen wordt. Paardekooper (:61) neemt in dit verband van Malherbe de zin (8a) over, die staat voor (8b):

(8)	a. Moenie dat die kers doodgaan nie (hypercorrect)
	b. Moenie laat die kers doodgaan nie (correct).

(4) Kenden lat: Daniël Merlevede (Ieper, afkomstig uit Reningelst bij Poperinge) en Frans Gythiel (Ieper, afkomstig uit Poperinge). Bleken lat niet te kennen: Roger Bottecaer (Poperinge), Gerard Debrabandere (De Panne, afkomstig uit Reningelst).

(5) Het betreft Gilbert Debeer (Antwerpen, afkomstig uit Proven bij Poperinge).

(6) In een persoonlijke mededeling naar aanleiding van het artikel van Paardekooper (1990).

(7) Zie Le Roux - De Villiers Pienaar (1927: s.v.).

[p. 114]

Vanuit de verwarring die eventueel ontstond in gevallen als (8a-b), kan lat, laat in het Afrikaans de algemene vorm van het voegwoord geworden zijn.

Ook voor het West-Vlaams zou misschien contaminatie van het voegwoord dat en de imperatief laat kunnen overwogen worden. Deze imperatief wordt hier eveneens kort als lat uitgesproken, wat verwarring in contexten als (9a-b) opnieuw alleen maar kan bevorderen:

(9)	a. lasse/latse nu nog veel geld hen ‘laat ze nu nog veel geld hebben’.
	b. dasse nu nog veel geld hen ‘dat ze nu nog veel geld hebben’.

Vanuit een verwarring in contexten als (9a-b) kan lat dan weer in de andere posities van dat zijn doorgedrongen en verder in de samengestelde voegwoorden (doordat, voordat enz.). Ik laat het hier in het midden of Afrikaans en West-Vlaams lat dan onafhankelijk van elkaar ontstaan zijn. Als lat vanuit het Nederlandse taalgebied naar De Kaap werd meegebracht, moet het daar secundair de vorm laat ontwikkeld hebben. Op het secundair karakter van laat wijst misschien wel het feit dat laat in het Afrikaans minder algemeen verspreid is dan lat.

Er is echter met de theorie van de contaminatie een probleem. Verwarring tussen het voegwoord dat en de imperatief laat kan eigenlijk maar gebeuren aan het begin van een zin, bovendien slechts in een beperkt aantal contexten. En het is dan zeer de vraag of lat vanuit deze smalle basis alle andere posities van dat zou hebben kunnen veroveren, vooreerst de zinsinterne positie, waar het voegwoord zo ongemeen frequent is, en verder de met dat samengestelde voegwoorden.

Ik geef dan ook de voorkeur aan een andere verklaring voor lat, alleszins wat het West-Vlaams betreft.

2.2 Mijn hypothese is dat West-Vlaams lat uit aldat is ontstaan, d.w.z. uit de combinatie van het voegwoord dat met een voorgevoegd en blijkbaar louter formeel-versterkend of expletief al (dat overigens ook in andere combinaties optreedt).

Voor de ontwikkeling van wvl. lat uit aldat kan men theoretisch de volgende vier fases vooropzetten:

(i)	dat > da
(ii)	dat/da > at/a

[p. 115]

(iii)	al+dat, al+da, al+at, al+a
(iv)	alat < lat, la.

Ik overloop nu deze verschillende fases.

2.2.1 Naast dat ontstaat een variant da. De apocope van auslaut-t in dat is heel gewoon in de (Vlaamse) dialecten (zie ook De Rooij 1965: 16 en nu De Wulf-Goossens-Taeldeman 2005: 16); zij berust op een fonetische tendens die blindelings werkt en dus evengoed het aanwijzend dat treft als het voegwoord of het relativum. Dit geapocopeerde da vormt in de (West-)Vlaamse dialecten de basis voor de enclitische aanhechting van het persoonlijk voornaamwoord, waarbij dan de reeds hierboven geciteerde vormen ontstaan (ook in samenstellingen) zoals dak/dang/dangk(e) (= dat ik), daje (= dat je), dan't (= dat het), damme (= dat we), dasse/ danze (= dat ze); buiten de verbinding met het pronomen ontstaat de vorm dan (= dat). Voorbeeldzinnen met deze vormen vindt men voor Poperinge in overvloed bij Vallaeys (1997¹, 1997²); ik neem er in (10) enkele over: die in (10a) met het pronomen aangehecht aan het voegwoord, die in (10b) met het pronomen aangehecht aan het relativum, en het voorbeeld in (10c) met het voegwoord zonder enclitisch pronomen:

(10)	a. e wiste nie dang ke tuus wos ‘hij wist niet dat ik thuis was’; en vuul dat n wos ‘en vuil dat hij was’; e wiste nie dan t echte perels worn ‘hij wist niet dat het echte parels waren’; dam e ke mosten zegn ‘dat we een keer moesten zeggen’; t e nie dan ze nie e wiln ‘het is niet dat ze niet en willen’ (Vallaeys 1997^1: 139).
	b. 't is ol (d)ank en ‘'t is al wat ik heb’; 't is ol ‘'t is al wat je hebt’; 't is ol (d)amme en ‘'t is al wat we hebben’ (Vallaeys 1997^2: 130).
	c. t è fan de wient dan ol die takn ovekrakt sien ‘'t is van de wind dat al die takken afgekraakt zijn’ (Vallaeys 1997^1: 162).

2.2.2 Is apocope van auslaut-t in dat heel courant in de dialecten, dan is anderzijds procope van anlaut-d (aanvankelijk wel tengevolge van sandhi) evenmin ongewoon. Naast dat/da verschijnt aldus at/a (dit a kan theoretisch door apocope van auslaut-t uit at zijn ontstaan, of door procope van d uit da). De Rooij (:95, 81), die de verspreiding van de vormen at/a op basis van de dialectatlassen nagaat, signaleert voor West-Vlaanderen slechts twee vindplaatsen, namelijk

[p. 116]

voor Pervijze (bij Diksmuide) en Alveringem (bij Veurne). Het West-Vlaamse verspreidingsgebied van at/a is echter veel groter dan dat. Desnerck (s.v.) citeert bv. voor Oostende het gebruik van a in zinnetjes als (11), waar a = dat en aan ze = dat ze:

(11)	ze zej a Wansje goek kommen ‘ze zegden dat Wansje zou kommen’; ze zéjn aan ze vors mostn ‘ze zegden dat ze weg moesten’.

Voor Poperinge, het lat-gebied dus, geeft Vallaeys (1997^a: s.v. dat) talrijke voorbeelden van a/at voor dat, o.m. dat in (12) waar ank = dat ik:

(12)	tè nooit wael wuk ank doen ‘'t is nooit wel wat dat ik doe’.

Voorts zijn er bij Vallaeys de voorbeelden die ik hierboven reeds onder (10b) citeerde. Voorbeelden van at/a (waaruit dan de enclitische vormen ank enz.) staan voor Frans-Vlaanderen opgetekend in Pée (1946), namelijk voor Bollezele, Zuydcoote, Godewaersvele, Zermezele en Rubrouck (voor Saint-Sylvestre-Cappel is er zelfs de vorm unk voor ank).

Op te merken valt dat de vormen at/a eigenlijk ambigu zijn: Het kan gaan om de reductie van het voegwoord dat maar ook van het voegwoord als; anke kan aldus staan voor dat ik en voor als ik.

2.2.3 De reductie van dat tot da en verder tot at/a betreft fonetische ontwikkelingen. Daarnaast grijpt er eventueel een morfo-syntaktische uitbreiding plaats, waarbij aan dat een versterkend al wordt voorgevoegd.

Het WNT (Suppl. I: 883) citeert al dat in bijvoorbeeld

(13)	Toen de vader dit hoorde
	Al dat zij dochtertje vrijt.

Volgens Desnerck (: s.v. ol) wordt aldat nog gehoord in het Oostends ‘ter inleiding van een bijzin na zeggen’ zoals in (14):

(14)	hje zéj ol dat hen goenk komm ‘hij zei aldat hij zou komen’.

[p. 117]

De Bo noemt aldat als variant voor dat waar dit laatste beperkend werkt, in de zin dus van volgens dat, voorzover (het voegwoord dat komt in die zin ook elders in het Nederlandse taalgebied voor, zie De Rooij: 135). Zo is er bij De Bo (s.v. dat) (15a) naast (15b):

(15)	a. Die man is gestorven, al dat ik meen; gij gaat verhuizen al dat ik hoor.
	b. daar is, dat ik meen, geen gevaar bij; daarom moet ik, dat hij zeide, naar de stad vertrekken.

Tenslotte is de combinatie alle dat met de functie van dat opgetekend in het Middelnederlands, in een riddergedicht uit de 14^e e.:

(16)	doe gi myn bootscap vernaemt, alle dat ic u spreken woude (Mnl. Wdb s.v. al, col. 325, citaat uit De Grimbergse Oorlog).

Het voorgevoegde al in aldat is blijkbaar betekenisloos (geworden), het functioneert m.a.w. als een louter formele versterking. In die zin ook noem ik het expletief.

De formele verzwaring van dat tot aldat maakt het voegwoord tweeledig en dat past bij de tendens (in dialecten en in informele taal) om voegwoorden in het algemeen door generalisatie van dat en of tweeledig te maken (vgl. naast zo-dat, om-dat, op-dat, na-dat, in omgangstaal ook hoe-dat, of-dat, indien dat, wie of enz.). Door formele verzwaring krijgt het voegwoord bovendien meer nadruk, wat dan weer (iconisch) past bij het belang dat het voegwoord heeft als scharnierpunt in de zin.

Expletief al treedt overigens niet alleen in de verbinding aldat op. Alleenstaand komt het bijvoorbeeld voor in kinderrijmpjes, blijkbaar ter bevordering van het ritme (Van Dale noemt het een stopwoord in daar zaten zeven kikkertjes al in een boerensloot). Versterkend al vindt men verder in combinatie met heel wat bijwoorden, voorzetsels en voegwoorden, zoals in aldaar, aldus, aldoor, alhier, allengs, almede, alwaar, al naargelang, aleer, alhoewel, al te, allicht, almede (zie WNT I: 63 en s.v.; ook Van Dale: 1999 onder aldaar, alhier, alwaar e.a.). In sommige gevallen kan het versterkende al nog een betekenis hebben (bv. in algeheel, alhoewel, alreeds, alweer); in andere gevallen zal het, zeker voor het huidige taalgevoel, betekenisloos zijn, louter formeel-versterkend en expletief.

[p. 118]

Op te merken valt dat het corresponderende all eveneens in het Duits en Engels als formele versterking optreedt (bv. in dt. allwo, alhier, allzu; eng. all if).

Voor aldat wordt thans in de dialecten en de meer volkse schrijftaal af en toe als dat gebruikt. Van Dale (1999: s.v. als en s.v. expletief) geeft hiervoor het voorbeeld onder (17), en voegt eraan toe dat het om een expletief als gaat:

(17)	Hij schrijft me als dat hij ziek is; hij zei als dat ze kwamen.

De Rooij (: 65-66) schetst de verspreiding van alsdat in de dialecten maar schrijft dat hij het niet aantreft in West-Vlaanderen; ook hij noemt als in alsdat expletief. De vorm komt wel al voor in het Middelnederlands (zie ook WNT II: 262). Gysseling noteerde de vorm in de 13e eeuw in de volgende context:⁽⁸⁾

(18)	Tvirde es, als dat hi onse porters heuet ghehouden port (Corpus van Middelnederlandse teksten I-4, 2652, 31.

Evenmin als het expletieve al beperkt het expletieve als zich tot de verbinding met dat. Er is bv. ook nog alsdan, alsnog, alsnu, alstoen, als wanneer (Van Dale 1999: s.v noemt als hierin telkens versterkend; m.i. is het volgens het huidige taalgevoel wel betekenisloos en expletief). Af en toe alterneren al en als: Tegenover almaar staat alsmaar, en tegenover huidig alsnog, alsnu ouder alnog, alnu (WNT I: s.v.). De oorsprong en de onderlinge relatie van versterkend al en als zouden overal nog eens nauwkeurig moeten bekeken worden.⁽⁹⁾

(8) Ik dank collega J. van der Horst die me dit voorbeeld signaleerde. Hij deelde me verder mee dat hij over talrijke voorbeelden van als dat beschikt, gaande van het latere Middelnederlands tot nu. Hij trof nergens al dat aan.

(9) Als curiosum mag gewezen worden op de volgende, mij door collega J. van der Horst aangereikte passage uit Bilderdijk, waarin die zich aan een verklaring van al-/als- waagt: ‘Dit pleonastische AL heeft plaats in alzoo, aldus, alwaar, alhier, aldaar, alrede en alreeds; 't geen alles wel zoo, wel dus, welreeds enz. is, en zoo ook in al nu, altoen, aldan plaats heeft, waarvoor men thans verkeerdelijk zegt als nu, als toen, als dan, zoo dat het daar niet in den zin van wanneer gebruikt wordt, maar eene eenvoudige versterking van het enkele nu, toen, en dan is (W. Bilderdijk, Taal- en dichtkundige verscheidenheden III, Rotterdam 1882, 109).
Bilderdijk opteert dus voor een versterkend en neutraal al(s). Het WNT (II kol. 262) integendeel is van mening dat als- identiek is met het voegwoord als. Het valt inderdaad op dat als- vooral optreedt in verband met temporele concepten als nu, toen, dan (waarbij men dan echter weer moet bedenken dat een neutraal-versterkend of expletief als- juist door de verbinding met deze temporele elementen een temporele ‘kleur’ kan krijgen).

[p. 119]

2.2.4 Naast het voegwoord dat is er dus de combinatie al dat (die we ten teken van de integratie van het louter formele al in het voegwoord gerust als aldat mogen noteren). Nu kunnen we geredelijk aannemen dat versterkend al eveneens in combinatie mat de gereduceerde vormen van dat is opgetreden, wat dus voor de regio Poperinge in verbinding met het persoonlijk voornaamwoord enclitische vormen moest opleveren als al-anke (‘aldat ik’), al-aje (‘aldat je’), al-at'n (‘aldat hij’) al-amme (‘aldat we’), al-anze (‘aldat ze’). Deze vormen vind ik weliswaar nergens geattesteerd (en dit is de zwakke schakel in mijn betoog), maar ik neem aan dat precies uit deze vormen, door apocope van anlaut-a, de voor Poperinge en omgeving typische vormen langk/langke, laje, lat'n, lamme, lanze, lan zijn afgeleid. Mijn hypothese is m.a.w. dat het raadselachtige lat van Paardekooper zich uit al-at (< al-dat) heeft ontwikkeld. Door generalisatie van lat zijn dan verderop samengestelde voegwoorden ontstaan als deurlat, forlat voor doordat, voordat. Verder kan het gebruik van lat, en met name van de enclitische vormen langk(e), laje enz. nog zijn bevorderd door verbindingen als ol angke ‘al, dat/wat ik...’, die in (10b) zijn vernoemd en waaruit door verkeerde splitsing vormen als langke kunnen geabstraheerd zijn (op zich zelf vormen deze verbindingen weer een te smalle basis om de l-vormen van het voegwoord te verklaren).

De hypothese dat lat zich door apocope van de anlaut uit al-dat ontwikkelde, vindt steun in het feit dat zich in de West-Vlaamse Westhoek blijkbaar op een volledig parallelle manier nog een ander met l versterkt voegwoord heeft ontwikkeld, namelijk lof < al-of. Voorts is er in het zuidelijke Oost-Vlaams een vorm nof, die de reductie is van en-of, een verbinding m.a.w. van of met een formeelversterkend en. De vormen lat, lof en nof bevatten aldus de voegwoorden dat en of, met telkens in de anlaut de consonantische rest van een aan het voegwoord voorafgaand expletief partikel, al resp. en. Ik bespreek nu nog kort de vormen lof en nof.

2.2.5 De vorm lof wordt door Gezelle vermeld in Loquela (s.v.) in zinnen als:

(19)	Lof 'n kreesch tot morgen, he' zou 't nie he'n ‘of hij (al) weende tot morgen, hij zou 't niet hebben’; lof kwam-t-h'-n zelve..., 'k en zou-n 't nie gee'n ‘ook al kwam hij zelf..., ik zou 't niet geven’.

[p. 120]

Gezelle voegt eraan toe dat lof gelijk is aan alof, of, en gehoord wordt te Poperinge (daar dus waar ook lat < al(d)at voorkomt). Dat de vorm alleszins nog in het midden van vorige eeuw te Poperinge en omgeving gehoord werd, wordt mij weer bevestigd door twee uit Poperinge of omgeving afkomstige senioren⁽¹⁰⁾.

Naast lof wordt, zoals Gezelle suggereert, alof gebruikt. Een oudere zegsman, afkomstig uit Izenberge bij Veurne⁽¹¹⁾, bevestigt mij inderdaad dat hij daar alof heeft weten gebruiken, en het eventueel zelf nog zou gebruiken, in een zin als

(20)	Alof het nu nog waar was... ‘ook al was het nu nog waar’.

Ook het WNT (II: 81) tekende alof op, namelijk in een werk van R. Anslo uit 1713, waar de verbinding ‘niet anders zou te verklaren zijn dan het gewone voegwoord of, versterkt door al,... als 't ware om te kennen te geven dat het begrip in zijn geheel, in zijn volle kracht wordt bedoeld’. Het WNT kent dus betekenis toe aan al, maar het kan m.i. hier evengoed weer om een louter formele versterking gaan. Het WNT vindt alof bovendien een ‘gewaagde omzetting’ van of... al. Maar gewaagd is de vorm dus niet, zoals nu wel blijkt.

Het voegwoord ofin alof/lof is hier telkens het concessief-conditionele of, waarbij een toegeving tegelijk als veronderstelling wordt uitgedrukt (vgl. Van Dale s.v. of/II). Alleenstaand treedt dit of op in bv.

(21)	Of je roept of schreeuwt, ik doe toch niet open (vgl. WNT X: 67 vv.).

Meestal wordt dit of echter versterkt, in oudere taal of dialectisch door een voorafgaand al, thans door een volgend en positioneel vlottend al/ook (zie eveneens de ANS: 563):

(22)	Of je ook/al roept en schreeuwt, ik doe toch niet open (WNT I: 79 vv., Van Dale 1999: s.v. of)^(12); of al de angst beknelt (WNT I: 81).

De alternantie alof/of ..al heeft een tegenhanger in het oudere Engels, waar naast all if, zoals in (23), ook en vaker if all voorkomt (zie OED I: 227 vv.):

(10) Het betreft F. Gythiel (Ieper) en D. Merlevede (Ieper).

(11) Het betreft collega B. Willaert (Leuven).

(12) Voor al staat in oudere taal ook schoon; vgl. mnl. ‘wat helptet, oft hijt schoon lange weet’ (Mnl. Wdb. s.v. of).

[p. 121]

(23)	the saul, al if it haf na body; all if I would, it were but shame (OED 1: 227 vv.).

Zoals dat bij aldat > lat het geval is, is de reductie van alof tot lof een argument om aan te nemen dat al ook in alof een louter formeel-versterkend en expletief karakter heeft. Dit betekent dat de vlottende positie (floating) niet alleen het quantificerende al kenmerkt (quantifier floating) maar evenzeer het expletieve al, en dit dan niet alleen in de verbinding met dat en of. Men vergelijke in dit opzicht bijvoorbeeld (24a) met (24b):

(24)	a. Die monster staet op enen berch al (Lanceloot; Mnl. Wdb. I: 325 vv.).
	b. Al onder den lindenboom groene (WNT: 67).

Ook de positie van het met al alternerende ook in zinnen als (22) is vlottend. Tenslotte weze opgemerkt dat de verbinding alof, die in (19) en (20) het concessief-conditionele of bevat, vroeger, en ook nu nog in sommige dialecten, eveneens gebruikt wordt met de betekenis van het huidige irreëel-vergelijkende alsof. Dit is bijvoorbeeld het geval in (25a-b), waar ook blijkt dat de positie van al opnieuw onvast is:

(25)	a. (mnl.) ende hi bode haar lief ende ere al of si niet en hadde mesvaren (Mnl Wdb. I: 325); al oft het... om heel Europa scheen (Poirters); al of het een princesse waar; al of het uyt Albast waer.. gesneen (WNT Suppl I: 883, II: 88, suppl.).
	(mnl.) daer viel hi neder.. of hi ware al steendoot (Reinaert; Mnl. Wdb. V: 26).
	b. (Zuidoost-Vlaams) die kazakke ga mij goed; 't es al of ze veur mij gemaakt ware; 't es al of 't zijn aige kind ware (Teirlinck s.v.).

Of uit alof in de zin van alsof ook een gereduceerde vorm lof is afgeleid, is mij niet bekend. Verder zou de relatie van alof tot alsof weer eens nader moeten bekeken worden⁽¹³⁾.

(13) De formatie alof ‘alsof’ met versterkend al heeft in het Frans een tegenhanger in tout comme si met versterkend tout (vgl. il faisait (tout) comme si rien ne s'était passé).

[p. 122]

2.2.6 In zijn Westvlaamsch Idioticon noteert De Bo (:746) de vorm nof en hij schrijft: ‘nof, of beter 'n of, voor en of, voegwoord dat maar aan 't hoofd van eene wending gebruikt wordt in den zin van 't enkel of, d.i. al, al of, fr. quoique, alors même que’. De Bo geeft hierbij de voorbeelden in (26):

(26)	Nof ware hij nog zo sterk; nof gaaft ge mij geld toe, ik zou 't niet doen; nof het drek regende, ik ga er door.

Ook Teirlinck (s.v.) kent nof in het zuidelijke Oost-Vlaams aan het begin van een zin, bijvoorbeeld in (27):

(27)	Nof 't nog meer wouidege (‘waaide’),'k zoo der toch deuregaan.

De Bo wijst verder op het gebruik van uitroepen, gevormd met nof in verbinding met een persoonlijk voornaamwoord, zoals bijvoorbeeld in (28):

(28)	Trouw niet met hem: het is een dronkaard, en hij zal u arm maken. Nof hij!; stel uwe reis uit tot morgen: het weder is zo slecht vandage. Nof het!

De Bo voegt eraan toe dat het hier gaat om elliptische uitdrukkingen ‘in den zin van niettegenstaande dit, fr. alors même, alors encore, n'importe’. De uitroep betekent dus telkens zoveel als ‘om 't even’. Uitroepen als nof ik!, nof hij!, nof wij! worden eveneens gesignaleerd door Gezelle (Loquela s.v.) voor Wontergem (westelijk Oost-Vlaanderen), door Teirlinck (s.v.) voor zuidelijk Oost-Vlaanderen, en door Joos (s.v.) voor Sint-Niklaas en het Waasland. Aan het gebruik van uitroepen als nof ik, nof wij in westelijk Oost-Vlaanderen beantwoordt dus het gebruik in westelijk West-Vlaanderen van uitroepen als danke!, damme! (uit ‘dat ik, dat we’, waarover boven (5)); ook die worden gebruikt in de zin van ‘om 't even’.

Dit alles betekent dus dat concessief-conditioneel of niet alleen met al wordt verbonden (alof, lof) maar ook met het voegwoord en (en of, nof). En net zoals het element al fungeert ook het element en m.i. niet anders dan als louter formele versterking. De niet gereduceerde combinatie en of verschijnt in de middelnederlandse constructie in (29):

[p. 123]

(29)	ende oftic nu ware rike (Mnl. Wdb. II: 639).

Aan nl. en of beantwoordt dt. und ob in bv. (30):

(30)	und ob ich albern bin mit Reden, so bin ich doch nicht albern in dem Erkenntnis (Luther); und ob die Wolke sich verhülle, die Sonne bleibt am Himmelszelt (H. Paul, Wtb. s.v. ob).

In het laatste voorbeeld vormt und duidelijk een ‘aanloopje’, zoals men dat vaak aantreft in rijmpjes en volksliedjes. Met dezelfde aanloopfunctie treedt in het Nederlands expletief en op in bv. (31):

(31)	En bruid en bruidegom gaan nooit verloren (WNT III 2-3: 4105); en was ik maar nooit getrouwd (Van Dale s.v. en); en was ik maar bij moeder thuis gebleven (studentenlied).

2.2.7 Het is op het eerste gezicht verleidelijk om met Oost-Vlaams nof Zeeuws nat te vergelijken, dat door Ghijsen (:s.v.) is opgetekend voor Overflakkee in de zin onder (32):

(32)	'k weet niet hoe diep nat ze geplant motte.

Zeeuws nat zou dan te verklaren zijn uit en at < en dat, een constructie met expletief en (ook in het Zeeuws komt at voor dat inderdaad voor, zie De Rooij 95). Maar waarschijnlijk is dat een brug te ver. Indien nat een gereduceerd expletief en bevat, zou men de vorm allereerst in de aanloop van een zin verwachten (van nof < en of zeggen zowel De Bo als Teirlinck uitdrukkelijk dat het aan het begin van de zin verschijnt). In gevallen als (32) zou nat dan door generalisatie vanuit de aanvangspositie moeten zijn ingevoerd. En er is voorlopig niets dat daarop wijst. Het lijkt dan ook veiliger zinsintern nat zoals in (32) door sandhi te verklaren, uitgaande van bijvoorbeeld constructies als zien (d)at, die als zien nat kunnen gereïnterpreteerd zijn.

In Zeeuws nat gaat het uiteindelijk dus weliswaar om een formeel versterkt voegwoord, maar de versterking is in oorsprong blijkbaar van een andere aard dan die in lat, lof en nof. Hier vertonen de voegwoorden dat en of in de anlaut

[p. 124]

een formele versterking, die telkens de rest is van een voorgevoegd expletief partikel, namelijk al of en.

Bibliografie

ANS
	1997,	W. Haeseryn e.a., Algemene Nederlandse Spraakkunst. Groningen.
Cloete A.E.-A. Jordaan-H.C. Liebenberg-H.J. Lubbe
	2003,	Etimologie-woordeboek van Afrikaans. Stellenbosch.
De Bo L.L.
	1873,	West-Vlaamsch Idioticon. Gent.
De Rooij J.
	1965,	Als - of - dat. Enkele conjuncties in ABN, Dialect en Fries. Assen.
Desnerck K.
	1972,	Oostends woordenboek. Handzame.
De Wulf C.-J. Goossens-J. Taeldeman
	2005,	Fonologische Atlas van de Nederlandse Dialecten, IV: De consonanten. Gent.
Ghijsen C.M.
	1974,	Woordenboek der Zeeuwse dialecten. Den Haag.
Haegeman L.
	1992,	Theory and Description in Generative syntax. A Case Study in West-Flemish. Cambridge.
Joos A.
	1900,	Waasch Idioticon. Gent - St.-Niklaas.
Le Roux T.H.- De Villiers Pienaer P.
	1927,	Afrikaanse Fonetiek. Kaapstad - Johannesburg.
Mnl. Wdb.
	1885,	Verwijs E.- Verdam J., Middelnederlandsch Woordenboek. 's Gravenhage.
Paardekooper P.C.
	1990,	Een voegwoordraadsel: lat ‘dat’. Taal en Tongval 42, 61-67.
Paul H.
	1968^5,	Deutsches Wörterbuch. Tübingen.
Pée W.
	1946,	Dialektatlas van West- en Fransch-Vlaanderen. Antwerpen.

[p. 125]

Ponelis F.
	1993,	The Development of Afrikaans. Frankfurt.
Teirlinck I.
	1908-1922,	Zuid-Oostvlaandersch Idioticon. Gent.
Vallaeys A.
	1990^1,	Spraakkunst van het Poperings. Poperinge.
Vallaeys A.
	1990^2,	Woordenboek van het Poperings. Poperinge.
Vanacker Fr.
	1949,	Over enkele meervoudsvormen van voegwoorden. Taal en Tongval I, 32-45, 77-93, 108-112.
Van Haeringen C.B.
	1939,	Congruerende voegwoorden. Ts. Leiden 58, 161-176.
WNT
		Woordenboek der Nederlandsche Taal. Leiden.