Taal en Tongval. Jaargang 54

[p. 72]

Frans Debrabandere
Vroegmiddelnederlands greieren

In het Vroegmiddelnederlands Woordenboek (VMNW) II, 1766 werd het woord greieren opgenomen. Het komt voor in een oorkonde uit 1294 van het Kortrijkse Onze-Lieve-Vrouwehospitaal, die gepubliceerd werd in het Corpus Gysseling I, 2120-2122. De bewuste tekst luidt als volgt: ‘Jcke ihan van bostrout te voren ghenomt als ouer here daer men dat leen of hout; Ende icke roger vander mandre teuoren gheseit dare men dat selue leen / of hout also te uoren vortrect ende bescreuen es; greieren ende willekeuren ende otrijeren alse sticke die wel ende wetteleke ghedaen sijn; ende ghelouese te houdene loialleke ende waranderne / dien spetale te uoren gheseit alse here; in al sulker uormen als si hier te uoren in dese lettre bescreuen sijn’. Het woord wordt in het VMNW verklaard als ‘afkondigen, bekendmaken’. Als toelichting lezen we verder: ‘3e pl. ind. pres. Frequentatief van het ww. greyen “roepen, schreeuwen”; vgl. ook craeyeren naast craeyen (MNW III, 2025-2026)’.

Met de vertaling en de verklaring kan ik het niet eens zijn. Allereerst een detail dat blijkbaar aan de aandacht van de redacteur ontsnapt is. Greieren is hier geen derde persoon meervoud, maar een eerste persoon meervoud. Het onderwerp is tweemaal icke ‘ik’, dus eerste persoon.

Middelnederlands greien, grayen, Fries graeyen betekent inderdaad ‘schreeuwen, roepen’ (MNW II, 2123). Maar een frequentatief van dat greien zou ‘grei^eren [-ərən] moeten opleveren, en niet grei'eren [-e:rən]. Frequentatieven hebben altijd -eren met doffe e, b.v. bibberen, klapperen, flakkeren, bulderen, fluisteren, snateren, kletteren. De uitgang -eren [-e:rən] is de typische uitgang van bastaardwerkwoorden, de Nederlandse adaptatie van Franse werkwoorden op -er. Grei'eren kan dus geen frequen-tatief zijn. Ook de vergelijking met craeyeren, zogenaamd naast craeyen, gaat niet op. Het MNW III, 2026-2028 vermeldt weliswaar craeyeren, crayeren, craiheren ‘1. roepen, schreeuwen; 2. iets uitroepen, bekend maken, afkondigen, omroepen dat een feest zal worden gehouden’. Het voegt er ook aan toe: ‘craeyeren

[p. 73]

werd het gewone woord voor hetgeen wij verstaan door omroepen, afkondigen, ter algemeene kennis brengen’. En ook Kiliaan vermeldt kraeyéren ‘cornicari; vociferari, proclamare’. De vergelijking greieren/craeyeren gaat niet op omdat ook craeyeren geen frequentatief van kraaien is. Het MNW wist het al: ‘Deze vormen zijn ontstaan onder den invloed van romaansche, overgenomen uit ofra. crier,... nl. criëren, cryeeren’. We kunnen het ook anders formuleren: kraaieren is een contaminatie van kraaien en criëren, resp. Fr. crier. Ook Kiliaan vermeldt kriéren/kraeyéren als fland. naast elkaar ‘proclamare, gal. crier’.

Hoe moet greieren dan wel worden verklaard? Greieren gaat gewoon terug op Oudfrans greer, greier, graier, graer ‘goedkeuren, toestaan, toestemmen in’ (Godefroy IV, 344; FEW IV, 250)¹. En deze betekenis past uitstekend bij de werkwoorden die erop volgen: willekeuren ‘goedvinden, goedkeuren’ en otrijeren, d.i. otroyeren ‘goedkeuren, toestemmen, machtigen’. Zulke pleonastische opsommingen van synoniemen zijn typisch voor de taal van die oorkonden. De voorbeelden bij Godefroy zijn ook volkomen analoog:

1244 a otroié et graé itel vandue;

1262 je gré et otroi;

1316 est acordé et greié;

1412 et icelles loua, ratiffia et approuva, promit et grea faire;

1484 avons loué, greé et confirmé;

1638 il n'avoit esté convenu, greé, accordé.

Vooral de teksten uit 1244 en 1262 laten zien hoe greer en otroier in hetzelfde verband, in één adem genoemd worden, net zoals in onze Middelnederlandse tekst: greieren, otrijeren. Ook R. Mantou 203 noteert het Franse werkwoord greer, greeir in Franstalige teksten in Vlaanderen en zij omschrijft de betekenis als ‘donner son accord à’:

1307 pour ratefier, greer, vouleir, consentir et confermer;

1307 la dite pais... greons, voulons, accordons;

1305 greeir, assentir, rathifiir et tenir et fermer... la paes.

Oudfrans/Middelfrans greer is een afleiding van Oudfrans gré ‘toestemming, instemming’ < Lat. gratum ‘wat aangenaam is, goedvinden, wens’ (Rey). We kennen het nog in Fr. à son gré, bon gré, mal gré, agréer, agréable, agrément. Middelfrans grée betekent ‘goedkeuring van een akte’. Mantou vermeldt trouwens niet alleen gré ‘toestemming’ (pour chou il ot le gré dou signeur), maar

1 Als lid van de raad van advies van het VMNW heb ik mijn interpretatie trouwens tijdig aan de redactie meegedeeld, maar die heeft er geen rekening mee gehouden.

[p. 74]

ook de afleiding greemant, greement: 1305 choses ki uteles, pourfitables ou necessares sunt ou seront a devans greemans, otrois et rathifications; 1305 as devant dis greemens, otrois, ratifications. Het Middelfranse gré(e) herkennen we uiteraard in Mnl. grei(e) ‘wil, welgevallen’. Het Middelnederlands kende trouwens niet alleen greieren, maar ook greien ‘behagen, aanstaan, bevallen’ (MNW II, 2122; VMNW II, 1766). Kiliaan vermeldt ghereyen en hypercorrect greyden ‘placere’. Ook het West-Vlaams (De Bo) kent (kende) grei ‘lust, voldoening, wens’ en het ervan afgeleide werkwoord greien ‘aangenaam zijn, behagen, bevallen’. Het MNW leidt het werkwoord terecht af van grei ‘of, meer waarschijnlijk, rechtstreeks van fr. gréer, graer’. En ook het WNT en het VMNW brengen greien tot greer, greier terug. Dat laatste vind ik evenwel juist minder waarschijnlijk. Greien is m.i. een afleiding van grei/gré, terwijl greieren op greer teruggaat.

Ik hoop hiermee duidelijk te hebben aangetoond dat Vroegmnl. greieren niet ‘afkondigen’ betekent, maar ‘goedkeuren’ en dat het geen frequentatief is van greien, maar teruggaat op Oudfrans greer ‘goedkeuren’.

Bibliografie

Bo, de, L.
	1892,	Westvlaamsch Idioticon, Gent.
Godefroy, F
	1880-1902,	Dictionnaire de l'ancienne langue française et de tous ses dialectes du IX au XV siècle, Paris.
Gysseling, M.
	1977,	Corpus van Middelnederlandse teksten, 's-Gravenhage.
Kiliaan, C
	1599,	Etymologicum Teutonicae Linguae sive Dictionarium Teutonico-Latinum, Antwerpen.
Mantou, R.
	1976,	Le vocabulaire des actes originaux rédigés en français dans la partie flamingante du comté de Flandre (1250-1350). In: Handelingen van de Koninklijke Commissie voor Toponymie en Dialectologie 50 (1976), 139-251.
Meyer-Lübke, W.
	1935,	Romanisches etymologisches Wörterbuch, Heidelberg.
Pijnenburg, W.J.J. & K.H. van Dalen-Oskam, K.A.C. Depuydt, T.H. Schoonheim
	2001,	Vroegmiddelnederlands Woordenboek, Leiden (VMNW).
Rey, A.
	1998,	Dictionnaire historique de la langue française, Paris.
Verwijs, E - J. Verdam
	1885-1952,	Middelnederlandsch Woordenboek, 's-Gravenhage (MNW).

[p. 75]

Wartburg, W. von
	1948-1985,	Französisches etymologisches Wörterbuch, Tübingen-Basel (FEW).
WNT
	1900,	Woordenboek der Nederlandsche Taal V, 's-Gravenhage - Leiden.