Taal en Tongval. Jaargang 52

[p. 277]

[Nummer 2]

Johan Taeldeman
In memoriam Valeer Frits Vanacker
(1921-1999)

Op 4 mei 1999 is professor Vanacker thuis in Sint-Amandsberg bij Gent overleden. Enkele dagen later is hij in strikte intimiteit begraven. Onze geachte collega en leermeester heeft al te vroeg de ongelijke strijd met een slopende ouderdomsziekte verloren, een ziekte die hem de laatste tien jaar ook belet had nog z'n geliefd onderzoekspad van de Nederlandse dialectsyntaxis te betreden.

Frits Vanacker werd in Aalst geboren op 13 mei 1921. Na schitterende studies aan het Koninklijk Atheneum van zijn geboortestad ging hij in 1939 Germaanse Filologie studeren aan de Gentse Rijksuniversiteit. Vooral onder invloed van professor Blancquaert werd zijn wetenschappelijke belangstelling naar de dialectstudie georiënteerd. Tijdens zijn studies maakte hij op eigen houtje ook kennis met het gedachtengoed van het Praagse structuralisme, waarbinnen naast de fonologie ook de syntaxis tot een hoog ontwikkeld domein van taalstructureel onderzoek uitgroeide. Vooral het baanbrekende werk van John Ries (o.a. Zur Wortgruppenlehre, 1928) en een reeks artikelen over syntaxis en dialectstudie uit wat later de ‘Groningse School’ van G.S. Overdiep en G.A. van Es genoemd zou worden, hebben zijn wetenschappelijke belangstelling en carrière zeer sterk bepaald. In 1943 behaalde Frits Vanacker met de grootste onderscheiding het diploma van licentiaat in de Germaanse Filologie. Zijn eindverhandeling over de Syntaxis van het Aalsters dialect was noch min noch meer een mijlpaal in de Vlaamse en zelfs Nederlandse dialectologie, want nooit voordien werd er een syntactische monografie over een Nederlands dialect geschreven. Deze bijzonder originele en verdienstelijke studie werd in 1948 uitgegeven als nr. 4 in de reeks Werken van de Commissie voor Toponymie en Dialectologie. In 1951 werd ze ook bekroond met de prijs de St.-Genois, toegekend door de Koninklijke Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten in België.

In die tijd waren de mogelijkheden om jonge, veelbelovende academici aan de universiteit te houden zeer beperkt. Assistentschappen b.v. werden maar met mondjesmaat toegekend. Toch kon Frits Vanacker zich van 1 ok-

[p. 278]

tober 1944 tot 28 februari 1947 verder wetenschappelijk ontwikkelen via een mandaat van aspirant bij het Nationaal Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek. Op 1 maart 1947 werd hij dan leraar Nederlands en Duits aan het Koninklijk Atheneum te Gent. Tegen zijn zin was dat zeker niet, want (veel) later heb ik hem geregeld enthousiast over z'n leraarschap horen vertellen. Er zouden nochtans twaalf labeurjaren volgen waarin hij z'n voltijds leraarschap met noest onderzoekswerk voor z'n proefschrift diende te combineren. Toch kon hij op 23 oktober 1957 zijn doctoraal proefschrift over de Syntaxis van de gesproken taal te Aalst en in het Land van Aalst in de xv^e, xvi^e en xvii^e eeuw verdedigen en daarvoor oogstte hij weer de hoogste lof. Ruim 40 jaar later moeten we inderdaad constateren dat zijn proefschrift nog altijd een unieke plaats in de Nederlandistiek bekleedt. Een dialectsyntactische studie is nu wel geen uitzondering meer maar de combinatie ‘gesproken taal’ en ‘15^e +16^e +17^e eeuw’ wekt nog altijd verwondering. Professor Vanacker had ontdekt dat heel wat Aalsterse archiefstukken procesverslagen bevatten waarbij de betrokken partijen vaak in de directe rede opgevoerd werden en dus wellicht (vrij) letterlijk geciteerd werden. Van dat ‘gesproken’ materiaal heeft Frits Vanacker dan een erg grondige syntactische analyse gemaakt. Aldus staat hij ook aan het begin van het historische syntaxis-onderzoek in lokale variëteiten van het Nederlands. Op 18 oktober 1959 werd deze oerdegelijke studie terecht bekroond met de prijs voor Taalkunde door de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde te Gent. Ze is in 1963 uitgegeven door het Belgisch Interuniversitair Centrum voor Neerlandistiek als nr. 7 in de reeks ‘Studiën en Bouwstoffen voor de geschiedenis en de lexicografie van het Nederlands’.

Intussen had professor Blancquaert om gezondheidsredenen ontslag genomen als directeur- diensthoofd van het Seminarie voor Nederlandse Taalkunde en Vlaamse Dialectologie van de Gentse Rijksuniversiteit. Op 1 oktober 1957, enkele weken voor de promotie van professor Vanacker, was hij opgevolgd door professor Willem Pée, die van Luik overkwam maar meteen grote waardering had voor de persoon en het werk van de 18 jaar jongere Vanacker. Vanaf 1 januari 1960 tot 30 september 1971 zouden zij samen - hoezeer hun persoonlijkheid en aanpak ook verschilden - het beleid en het gezicht van de afdeling Nederlandse Taalkunde bepalen. Met mij kunnen heel veel oudstudenten alleen maar met lof over die periode spreken: daar waaide al een democratische(r), studentvriendelijke(r) wind en wij raakten zeer geboeid door de wetenschappelijke bedrijvigheid die rond dat seminarie hing. Frits Vanacker had daar een heel groot aandeel in. Aanvankelijk als assistent, later (vanaf 1 oktober 1961) als geassocieerd hoogleraar was hij

[p. 279]

voor de studenten een toegewijd begeleider en docent, en voor de jonge medewerkers een voorbeeld van beroepsernst.

Op 1 oktober 1971 volgde hij professor Pée op als gewoon hoogleraar en titularis van de leerstoel Nederlandse Taalkunde en Vlaamse Dialectologie aan de R.U.G. Die functie heeft hij precies vijftien jaar bekleed, tot 30 september 1986, toen hij eervol geëmeriteerd en hartelijk gevierd werd door collega's, medewerkers en (oud)studenten voor de manier waarop hij z'n (te) vele taken als hoogleraar uitgeoefend had: toegewijd, nauwgezet, objectief en met respect voor andere persoonlijkheden en gezindten.

Ook buiten de Gentse universiteit was hij z'n verantwoordelijkheid niet uit de weg gegaan. Uit de lange reeks extramurale taken selecteer ik er hier slechts een beperkt aantal:

1963:	Lid van de Kon. Commissie voor Toponymie en Dialectologie
1965:	lid van de redactie van ons tijdschrift ‘Taal en Tongval’ (redactiesecretaris van 1976 tot 1989, vanaf 1990 lid van de redactieraad)
1970:	lid van de nfwo-adviescommissie voor Filologie (tot 1985)
1971:	lid van de Raad voor Taaladvies (Nederlandse Cultuur)
1972-1975:	voorzitter van de Belgische Kring voor Linguïstiek
1974-1976:	voorzitter van de Koninklijke Zuid-Nederlandse Maatschappij voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis
1976:	bestuurslid van de Stichting ‘Instituut Nederlandse Lexicologie’ te Leiden
1976:	beheerder-secretaris van het Belgisch Interuniversitair Centrum voor Nederlandistiek
1977-1979:	voorzitter van de Vereniging voor Beschaafde Omgangstaal (later Vereniging voor Algemeen Nederlands)
1978-1983:	lid van de Provinciale Commissie van Oost-Vlaanderen voor Advies inzake Straatnaamgeving.

Voor de wetenschapsmens Vanacker waren dit wellicht niet de beste jaren van z'n leven, want z'n bijzonder omvangrijke leeropdracht, z'n vele administratieve beslommeringen en z'n talrijke extramurale taken namen hem zozeer in beslag dat hij nog slechts sporadisch z'n geliefd studieterrein - de vergelijkende syntaxis van de ‘Zuid-Nederlandse’ dialecten - kon betreden.

Toen hij eind 1986 met emeritaat ging, dacht professor Vanacker eindelijk nog voldoende tijd te krijgen om z'n wetenschappelijke levensdroom te realiseren: een compendium van de syntaxis van de Belgisch-Nederlandse

[p. 280]

dialecten op basis van enerzijds een rijk, door hem opgezet archief met opnamen van spontane dialectgesprekken en anderzijds een dicht net van syntactische licentiaatsverhandelingen die onder zijn (bege)leiding ontstaan waren. Helaas, de tijd was er nog wel, maar niet meer de energie en de gezondheid om dat reuzenwerk tot een goed einde te brengen.

Met professor Vanacker verliezen we iemand die altijd genereus en correct zijn deel van het ‘grote werk’ verricht heeft.

Zelf beschouwde hij zijn onderwijstaak als een absolute prioriteit. Zijn allerbeste krachten wou hij wijden aan een degelijke initiatie van zijn studenten in de Nederlandse taalkunde. Hij hanteerde daarbij een sobere stijl, waarbij een ogenschijnlijke afstandelijkheid als camouflage leek te (moeten) fungeren voor een oprecht engagement. Hij slaagde erin zijn studenten het gevoel te geven dat ze ‘au sérieux’ genomen werden en dat ze op een objectieve kans mochten rekenen. Ze gedenken hem dankbaar en met respect.

Als wetenschapsman zal hij samen met de oudere Gerrit Overdiep de geschiedenis van de nederlandistiek ingaan als pionier van het syntactische onderzoek van de Ndl. dialecten. Alleen al in dit tijdschrift publiceerde hij een tiental heel waardevolle syntactische bijdragen. Al in 1949 werd die reeks door de toen 28-jarige Vanacker geopend met wat velen nu nog altijd als zijn origineelste en boeiendste opstel beschouwen: dat over congruerende voegwoorden, een thema dat sedertdien nog wel vaker behandeld is in de Ndl. dialectologie. In 1994 werd er aan die uitermate fascinerende thematiek zelfs een volledig Meertens-colloquium gewijd (cf. E. Hoekstra en C. Smits (red.): Vervoegde voegwoorden. Amsterdam, Cahier nr. 9 van het Meertens-Instituut, 1997).

Op het vlak van de organisatie van het taalkundig onderzoek zal professor Vanackers naam ook steeds verbonden blijven met het nu al heel ver gevorderde en kwalitatief erg hoogstaande Woordenboek van de Vlaamse dialecten (1979 -). Dat project was weliswaar geïnitieerd door z'n voorganger Pée, maar zodra de werkzaamheden startten in 1972 tot z'n emeritaat in 1986 heeft Frits Vanacker zich enorm ingezet voor de continuering van dit uiterst waardevolle project.

Dit is ook de plaats om zijn inzet voor een kwaliteitsverbetering van het Nederlands in Vlaanderen te memoreren en te loven. Hij deed dat zowel in zijn lessen als in de Vereniging voor Beschaafde Omgangstaal (later Vereniging voor Algemeen Nederlands) en het tijdschrift Nu Nog (later Nederlands van Nu). Geheel in de sfeer van die tijd ijverde hij weliswaar voor een zo sterk mogelijke aansluiting bij het taalgebruik van het Noorden, maar als

[p. 281]

dialectoloog had hij ook teveel liefde voor regionale taalvariatie en minder beschermde taalbloemen opgevat om deel te nemen aan de ongenuanceerde klopjacht op en de radicale verguizing van zuidelijke taalelementen. Terecht vreesde Vanacker dat die klopjacht op de lange duur meer negatieve dan positieve gevolgen zou hebben voor het taalgebruik in Vlaanderen.

Groot was ook Vanackers inzet voor dit/ons tijdschrift Taal en Tongval. Niet alleen heeft hij er menige uitstekende bijdrage in gepubliceerd, maar hij is ook ruim dertig jaar bij de redactie betrokken geweest: van 1965 tot 1975 als redactielid, van 1976 tot 1987 als redactiesecretaris (samen met Jan Berns) en van 1989 tot 1999 als lid van de redactieraad. In niet geringe mate heeft hij ertoe bijgedragen dat Taal en Tongval in het laatste kwart van de 20^e eeuw een belangrijke inhoudelijke verruiming naar alle soorten van (Ndl.) taalvariatiestudie ondergaan heeft en o.a. ook het belangrijkste sociolinguïstische tijdschrift in de Nederlanden geworden is.

Voor dat alles is de vakwereld professor Vanacker terecht zeer erkentelijk geweest, ook nu nog. Al in 1964 werd hem het lidmaatschap aangeboden van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal-en Letterkunde, die hij voorzat in 1967 en in 1991. In 1992 viel hem ook een ruime maatschapelijke erkenning te beurt: toen werden al zijn inspanningen voor een dieper inzicht in en een betere beheersing van onze Nederlandse moedertaal alsook voor een betere samenwerking tussen de neerlandici van Noord en Zuid gehonoreerd met het bijzonder eervolle Commandeurschap in de Orde van Oranje-Nassau. Hieraan voeg ik graag de persoonlijke erkentelijkheid toe van allen die - zoals ikzelf - professor Vanacker van nabij hebben mogen kennen als een innemend mens, een toegewijd hoogleraar en een degelijk wetenschapsman.