Taal en Tongval. Jaargang 50

[p. 194]

Boekbesprekingen

Chr. Buiks, Laatmiddeleeuws landschap en veldnamen in de Baronie van Breda, 1997. XII + 224 blz.. ISBN 90 232 3320 4. Prijs f 39,90, uitg. Van Gorcum Assen.

Sinds Schönfeld bijna een halve eeuw geleden, in 1950, zijn Veldnamen in Nederland publiceerde, zijn, niet in het laatst door het zoeken en publiceren van vele regionale en locale onderzoekers, heel wat oude veldnamen bekend geworden. Buiks schat dat in de Baronie van Breda ongeveer 100.000 veldnamen in gebruik zijn geweest en deelt mede dat ongeveer de helft daarvan nu opgespoord is.

In de onderhavige studie tracht hij in eerste instantie aan de hand van de vòòr het jaar 1550 geattesteerde veldnamen een beeld te schetsen van het laatmiddeleeuwse landschap in de 14 dorpen (en 2 steden) van gemelde baronie: hoogte- en laagteverschillen, bodemsoorten aanwezigheid van water, (nu vaak uitgestorven) dieren en planten, de invloed van de mens blijkend uit meerdere aspecten van akkerbouw en bewerking, maar ook uit gebouwen als huizen en molens en natuurlijk ook uit omsluitingen en wegen en verschijnselen van archeologische aard.

De auteur weet dat voorzichtigheid geboden is. Bij de toponymische elementen tast hij behoedzaam de verschillende betekenissen af. Zo slaat wolf niet altijd op het bekende roofdier, maar kan het ook de waterwilg, het wollegras, of een draaikolk aanduiden, maar ook een persoonsnaam zijn (blz. 87). Zo betekent vis (in viswouwerke) het zelfde als het woord uit de standaardtaal, maar is het in de verschillende vissenbergen te vereenzelvigen met het West-Noord-Brabantse woord voor de bunzing (blz. 86). Magda Devos heeft in 1984 in naamkunde XVI blz. 93 vlg. er de aandacht op gevestigd dat met de ‘signifiant’ bunder twee ‘signifié's’ verbonden kunnen worden, één van ‘bepaalde landmaat’, en één van ‘woest of onvruchtbaar land’. Zij kende de tweede mogelijkheid alleen als West-Vlaams (blz. 94), Buiks 131-133 treft deze echter ook in de Baronie aan, zij het als zeldzaam. Op verschillende plaatsen schrijft de auteur een vraagteken. Dat is heel begrijpelijk. Over zoekweg oppert hij blz. 37 en 166 diverse mogelijkheden. Maar ook dr. H.C.M Ghijsen was in het Woordenboek der Zeeuwse dialecten blz. 1191 voor haar gebied niet eens zeker van de betekenis, wat zij uitdrukte door achter de omschrijving ‘kortste weg’ een vraagteken te plaatsen.

Het is een zeer boeiende stof die het boek behandelt. Voor wie in archeologie gïintersseerd is, bevat het kostbare gegevens. Zo wijst het woord tommel op een prehistorische begrafenis en steen op (Romeinse) restanten in de bodem, maar ook hier maant de auteur tot voorzichtigheid, zo bvb. op blz. 94-95 bij het element kaster, waar aan lat. castra, maar wanneer andere materiële aanwijzingen ontbreken, aan verband met kastanje gedacht wordt. Heel verrassend is zijn opmerking op blz. 148 bij op Den Hout in de dorpsakker voorkomend Leverkamp, welks eerste lid verband zou kunnen houden met leeuw in de betekenis ‘graf-

[p. 195]

heuvel’ (zie F. de Vries, woordenboek de Noord- en Zuid-Nederlandse plaatsnamen 1962, 101).

Soms zal de taalkundige die de niet-semantische formuleringen op het terrein van zijn vak leest enigzins vreemd opkijken. Op blz. 26 wordt van de waternaam Aa gezegd ‘verwant met lat. aqua’. Een juiste formulering zou geweest zijn ‘identiek met lat. aqua’. Op blz. 137 heet het van bo(o)k: ‘van biloken afgeleid’. Hier zou men beter kunnen zeggen: verwant met ‘luiken’. Waar Schr. blz. 148 look een afleiding van beluken’ noemt, is het dan ook correcter. Ook kon schel op blz. 14 beter geen ‘bijvorm bij scholde’ genoemd worden maar ‘ablautend verwant met scholle’. Maar de taalkundige zou ook opmerkingen kunnen maken van minder formalistische aard. Voor het element kater wordt meer dan eens, blz. 79, 108 en 164, van identiteit met keuter(boer) gesproken, het meest positief op blz. 164. Van de andere kant, zegt Schr. blz. 108: ‘maar kater zou specifik oostnederlands zijn’. Maar juist dit specifiek Oost-Nederlandse karakter is een heel groot bezwaar. Voor de Tadelakher te gilze verwijst Buiks 107 wel naar Verdams Handwoordenboek 594 waar tadelne uit tehadelne afgeleid wordt, maar hoewel ik geen beter etymologie kan voorstellen, heb ik enige aarzeling.

Op blz. 10 en 46 neemt Schr. resp in Waasdonk en Aesvort de waternaam Aa aan. Toch levert de s als een soort genitiefaanduiding bij deze vrouwelijke Germaanse - o- stam wel enige moeilijkheid op. Natuurlijk valt op genitieven als moeders en Anna's te wijzen maar díe liggen in een semantisch heel ander vlak. Bij de Soptenberk en de Sopteneik te Gilze etymologiseert Buiks op blz. 59: ‘sopt = soft = zacht’. De overgang van ft > pt is echter wel heel ongewoon. Van de andere kant vind ik de vormen Adyck en Hadyck voor de Haagdijk te Breda toch niet zo vreemd aandoend als Buiks 161, dat men in het eerste element Aa in de betekenis ‘water’ zou moeten zien. Assimilatie van gd > d is niet zo gewaagd. Terloops merk ik op dat toen ik mijn deel van de RND schreef, ik te Breda ook aodijk noteerde. Als parallellen voor deze assimilatie kan ik wijzen op West-Noord-Brabants maodeke ‘processiebruidje’, geassimileerd uit *maagdeke en maatjesharing in 1599 geattesteerd, uit maeghdekens haerinck (zie mijn Etymologisch Dialectwoordenboek 122 en Hans Heestermans, Bergs woordenboek 1997, 40). En zo veranderen veel Hollanders de verbinding schr in woorden als schrijven en schreeuwen tot ss en assimileren ze dus een velare spirant.

Ook ben ik niet erg gelukkig met de formulering van Buiks 75, waar hij sprekend over het woord bever de opvattingen van Carl Helmut volgt en zegt: de naam van het dier bevat een herhaling van het woord bruin, ‘dus dubbel bruin (beer betekent “bruin”)’. Het gaat hier echter niet om een herhaling of tautologie zoals in nl. damhert, nl. lintworm of hgd. kickererbse, maar om een anlautsreduplicatie en die komt voor bij oeroude woorden zoals wiel (vgl. oeng. hweokhol of grieks kuklos). Bij de oude benamingen van de bever: Oudsatsisch bibar, Oudengels beofor, Oudhoogduits bebar, Oudfrans bievre, lat.fiber en Oudindisch balhzu ‘een soort ickneumon’ is er echter geen waar in de eerste lettergreep de r bewaard zou zijn: dus simpel reduplicatie en de door Helmut Carl gegeven vergelijking met Damhirsch enz. is niet ad rem.

Overigens vindt de dialectoloog meer dan een stof tot nadenken. We lezen op blz. 154-155 dat het element heerdgang niet alleen in de Meierij voorkwam maar ook in Gilze, Rijsbergen en Zundert. In dit woord is heerd- identiek met Duits Hirt. Nederlands herder met zijn uit het Romaans afkomstig suffix is jonger. Het zuidelijk deel van de Baronie heeft hier dus een oud relict bewaard. Van zuskel en zijn heterofonen had ik tot nog toe voor het Etymologisch dialectwoordenboek geen attestaties voor West-Noord-Brabant. Die worden nu in meervoud aangereikt in Buiks 70. Voor stork, ‘ooievaar’ is er nu ook een bewijsplaats

[p. 196]

op Oters; zie Buiks 83. De dialectgeograaf moeten er maar eens over nadenken hoe dat bij dit thans Oost-Nederlandse woord (zie Etymologisch dialectwoordenboek 196) te verklaren is. De ingweoonse vorm mee voor made blijkt nu ook voor 1456 te Gilze vermeld te zijn. In die buurt trof ik ook Het Rek aan voor een gebied op de grens tussen Gilze en Dongen, een ingweoonse vorm van rak, dat ieder o.a. in Het Damrak te Amsterdam kent (Buiks 128). Een viertal keren oppert Buiks voor de verbinding rs de mogelijkheid van een suizende r; voor Berseldonk (blz. 10), Kersdonk (blz. 11), Berschot (blz. 13), en Borst (blz.96). Bij de laatste twee namen denkt hij echter ook nog aan andere etymologiën en bij de eerste twee vind ik het niet zo overtuigend. Maar het blijft merkwaardig (vgl. A. Weijnen, Vergelijkende Klankleer van de Nederlandse dialecten, 140-141).

Naamkunde is een zeer moeilijke vorm van taalwetenschap. Ik zou naast het reeds genoemde op nog meer namen kunnen wijzen waarvan ik de door Buiks gegeven of althans aangehaalde etymologie afwijs. Op blz. 150 bv. vermeldt hij de verklaring van aard door Van Osta, die deze in Naamkunde XXI 117-118 overigens zelf ‘onbewijsbaar’ vindt. En op blz. 157 noemt hij guld van guldenbraak: ‘bijvorm bij mnl. gelt “onvruchtbaar” (van dieren, maar ook van grond?)’. Uit het door hem geplaatste vraagteken blijkt al het motief van zijn eigen aarzeling. Trouwens, ik ken in het mnl. geen variant van dit mnl. woord met u. Op blz 136 noemt hij zelfs gouw van gouwberg, gouwakter enz. waarschijnlijk een nevenvorm bij mnl. gelt ‘onvruchtbaar’. In ieder geval zou ik de term nevenvorm liever door: ‘ablautend, verwant met’ vervangen, maar dan is het toch nog de vraag of de semantische samenhang bevredigend is. Storende spelfouten ben ik niet veel tegen gekomen. Alleen is mijn naam consequent fout met ey i.p.v. eij gespeld.

Al vertoont het taalkundig gedeelte enkele tekortkomingen, daartegenover staat de enorme belezenheid van de auteur in de vele regionale en locale publicaties. Mede daardoor is hij in zijn opzet geslaagd: met het namenmateriaal het laatmiddeleeuwse landschap van de Baronie te schetsen.

A. Weijnen

Jarich Hoekstra, Fryske Wurdfoarming. Fryske Akademy, 1998. 183 blz. Fl.?,-. ISBN 90 6171 870 8.

Fryske Wurdforming kan omschreven worden als een klein handboek van de Friese morfologie.

Het boek is theorie-neutraal, dus de lezer hoeft geen tijd te verspillen met het uitspitten van theoretische exegese of terminologie. De auteur benut inzichten uit de theoretische morfologie om te komen tot een optimaal eenvoudige indeling en beschrijving van het Friese systeem van (derivationele, dus niet-inflectionele) woordonderdelen. Het is voor de lezer gemakkelijk om de weg te vinden in het boek, dankzij een effectieve inhoudsopgave en twee registers, één op voor- en achtervoegsels en één zaakregister.

Hier en daar zit nog een foutje. Zo ontbreekt het achtervoegsel -sk, dat op blz. 132 behandeld wordt, in het voor-en achtervoegselregister.

Verder kan men op sommige uitspraken iets afdingen, al is men dan feitelijk al met ‘nader onderzoek’ aan de gang. Zo wordt op blz. 162 gezegd dat -wei (‘-weg’) bijwoorden vormt. Maar vormingen met -wei kunnen soms prenominaal gebruikt worden, bijvoorbeeld in sljochtwei boerke ‘een heel gewoon boertje’. Het Fries-Nederlands woordenboek (1992)

[p. 197]

vermeldt bij sljochtwei dan ook ‘adj. & adv.’. Toch is sljochtwei geen onverdacht adjectief, al wordt het dan ook prenominaal gebruikt: het inflecteert niet (twa sljochtwei boerkes, * twa sljochweie boerkes), en het heeft geen comparatief of superlatief (* sljochtweier, * sljochtweist).

Bij het achtervoegsel -sk wordt trouwens ook niet het interessante feit vermeld dat superlatieven niet mogelijk zijn:

praatsk	‘spraakzaam, praatziek’
praatsker	* praatsk(e)st
rynsk	‘overvloedig’
rynsker	* rynsk(e)st
klomsk	‘kouwelijk’
klomsker	* klomsk(e)st
kliemsk	‘klef’
kliemsker	* kliemsk(e)st

Het Fries-Nederlands woordenboek aarzelt op dit punt. Het geeft bij praatsk wel een superlatief als mogelijkheid, maar bij rynsk, klomsk en kliemsk alleen de comparatief. De Nederlandse adjectieven op -s staan ook geen superlatief toe:

slaafs	slaafser	* slaafs(e)t
automatisch	automatischer	* automatischt

De auteur verwijst overigens bij -ysk ‘isch’ (en elders) wel naar het handboek van De Haas & Trommelen (1993), waar de feiten hierboven worden opgemerkt en besproken. Ook wordt er regelmatig doorverwezen naar het Wurdboek fan de Fryske Taal (WFT), de Friese tegenhanger van het WNT. Dat maakt het voor de gebruiker gemakkelijk om de weg te vinden bij eventuele verdere naspeuringen.

Het boek is trouwens niet alleen voor geschoolde taalkundigen raadpleegbaar maar eveneens voor de geïnteresseerde taalgebmiker. Regelmatig wordt aangegeven waar een Hollands suffix niet door zijn Friese etymologische tegenhanger kan worden vertaald, of omgekeerd. Zo worden tegenwoordige deelwoorden als adjectieven in het Fries veel minder gebruikt dan in het Nederlands; -ig afleidingen daarentegen weer meer (p. 130). Voor de Friese taalgebruiker worden dan nuttige lijstjes gegeven die paren bevatten als trillende vingers -trilderige fingers, hardhorend - hurdhearrich, enzovoorts. Voor het hele boek geldt trouwens dat het rijk van voorbeelden is voorzien.

We pikken enkele, met name dialectologisch interessante, krenten uit de pap. In een aantal gevallen zijn in het Fries scheidbaar samengestelde werkwoorden mogelijk waar het ABN een niet-scheidbaar werkwoord heeft:

foar komme ‘voorkomen’, oan bidde ‘aanbidden’, troch sykje ‘doorzoeken’, oerkomme ‘overkomen’

In de dialecten van Noordholland vinden we hetzelfde verschijnsel, vaak bij dezelfde werkwoorden. Dit verschijnsel verdient een kaart.

Ook buitengewoon interessant is de grotere productiviteit van be- in het Fries:

de boaiem bedjipje ‘de bodem peilen’ (letterlijk: bediepen)

immen beskriuwe ‘iemand schriftelijk bereiken’ (lett. beschrijven)

klean bedrage ‘kleren door het dragen passend maken’

[p. 198]

De vraag is hoe het met be- in de dialecten zit. We verwachten natuurlijk dat Noord-Hollandse en Groningse dialecten zich gedeeltelijk bij het Fries zullen aansluiten. Is dialectsyntaxis ooit het stiefkind van de dialectologie genoemd, wellicht geldt dat in nog sterkere mate voor (derivationele) dialectmorfologie.

Een ander interessant punt is dat in een beperkt aantal Friese woorden (grondwoord op -k of -g) het suffix -ing zich ontwikkeld heeft tot -en, bijvoorbeeld bokken - bokking, sigen - siging (‘tocht’). Hier sluit het Fries zich aan bij het Gronings, waar het suffix -ing zich (ongeacht fonologische context) tot -en ontwikkeld heeft. De verspreiding van deze ontwikkeling, en van de verschillende beperkingen erop, zouden ook wel eens nader onderzocht mogen worden.

Onlangs is er weer een rampzalige spellingswijziging voor tussenklanken in het ABN van kracht geworden. Het Fries is op dit punt leerzaam, aangezien er een uitspraakverschil wordt gemaakt tussen geschreven -e en geschreven -en, in tegenstelling tot het ABN waar beide als een schwa worden uitgesproken. De Friese meervouden worden met een schwa + /n/ uitgesproken (of een syllabische /n/). De Friese tussenklank is een schwa (blz. 38-39).

knyn	‘konijn’
kninen	መkonijnen’, uitgesproken met /n/.
kninestjelp	‘verplaatsbare ren voor konijnen’, uitgesproken zonder /n/

Er is dus een formeel onderscheid tussen meervoud en eerste lid van samenstelling. Het verdient daarom aanbeveling om in het ABN het formele verschil tussen meervoud en eerste lid van samenstelling tot uitdrukking te brengen door het eerste lid van een samenstelling, indien met schwa aan het eind uitgesproken, consequent met een -e te spellen.

Een theoretisch puntje. Op bladzij 148 wordt tebrizelje afgeleid van ferbrizelje (‘verbrijzelen’) omdat * brizelje niet bestaat. Maar * brizelje is wel een mogelijk woord, en op bladzij 155 wordt toegestaan dat bestaande woorden van mogelijke woorden worden afgeleid (vanwege ûnúteachber ‘onafzienbaar’, dat uit * úteachber wordt afgeleid). Dit leidt tot conceptueel indeterminisme: moeten we nu tebrizelje afleiden van ferbrizelje of * brizelje? Dergelijke conceptuele problemen maken duidelijk dat we niet alleen over morfologische derivaties moeten nadenken maar ook over de enigszins getrivialiseerd morfologische representaties (een pleidooi hiervoor gaf ik in 1995 in Taalkundig Bulletin 25, 33-44.).

Tot slot, we kunnen niet om het feit heen dat dit handboek in het Fries (in mooi Fries zelfs) is geschreven. Mogen we nu van de niet-Friestalige Nederlandse morfoloog verwachten dat hij dit handboek raadpleegt? Me dunkt, van wel. Met een woordenboek in de hand moet bijvoorbeeld een be- onderzoeker in staat worden geacht de drie bladzijden over dit prefix door te nemen. Toch mag ter overweging worden gegeven om van dit boek tevens een Engelse vertaling uit te brengen, opdat ook niet-Nederlandse taalkundigen de interessante en goed uitgezochte Friese feiten in Fryske Wurdfoarming kunnen raadplegen. Een Nederlandse vertaling is echter overbodig zolang Nederlandse taalkundigen op de TIN-dag nog en masse overschakelen op moeizaam gesproken en begrepen steenkolenengels zodra er één Amerikaan in de zaal zit; of zou Nederlands, in tegenstelling tot Fries, als tweede taal onleerbaar zijn?

Eric Hoekstra