Taal en Tongval. Jaargang 49

[p. 188]

Jacques van Keymeulen
Soorten woordenschat in Nederlandstalig België

0 Inleiding

In de tweede helft van de 20ste eeuw is in Nederlandstalig België de Nederlandse standaardtaal definitief doorgebroken in bredere lagen van de bevolking. Dat is in belangrijke mate het gevolg van de gecombineerde invloed van school en media in een moderne samenleving, die gekenmerkt wordt door de schaalvergroting van alle maatschappelijke processen. De 19de-eeuwse taalpolitieke beslissing van de Vlaamse intelligentsia om in principe het noordelijke Standaardnederlands over te nemen en af te zien van een eigen - Vlaamse - standaardtaal, heeft in Vlaanderen een talig ‘leerproces’ op gang gebracht, dat uiteindelijk heeft geresulteerd in een zgn. pluricentrisch Nederlands taalgebied: de noordelijke standaardtaal geeft daarbij weliswaar de toon aan, maar in het zuiden van het taalgebied is er toch een bovenregionaal ‘Belgisch-Nederlands’ tot stand gekomen.

In dat pluricentrische taalgebied bestaan drie soorten woordenschat naast elkaar: de woordenschat van de traditionele dialecten, de standaardtaalwoordenschat en de woordenschat die hoort bij de regiolecten en tussentalen, die nevenverschijnselen zijn van het standaardisatieproces. Het contact tussen de traditionele dialecten en de (poging tot) standaardtaal heeft immers geleid tot het ontstaan van taalvariëteiten die noch traditioneel dialect, noch standaardtaal zijn. Voor de lexicale variëteit die hoort bij de tussentaal is door Van Keymeulen (1992: 8 vlg.) de term transitiewoordenschat voorgesteld.

Het Nederlandse taalgebied kan onder het oogpunt van de verhouding tussen die drie soorten woordenschat in drie delen verdeeld worden. In Frans-Vlaanderen overleeft een louter orale overlevering van traditionele dialectwoordenschat; het Standaardnederlands is bij de gewone bevolking onbekend. Elders in het Nederlandse taalgebied, en vooral in Nederlandstalig België, wordt die toestand enkel nog aangetroffen bij de oudere, ongeschoolde rurale bevolking. In Nederland en Nederlandstalig België wint de standaardtaalwoordenschat steeds meer terrein ten koste van de traditionele dialecten. Dat geografisch en sociaal geschakeerde overgangsproces staat in

[p. 189]

Nederland veel verder dan in Vlaanderen. Goossens (1974) schatte de achterstand van Vlaanderen op 50 jaar. In Nederland heeft de standaardtaalwoordenschat dieper wortel geschoten dan in Nederlandstalig België, waar de traditionele dialecten nog veel sterker staan en waar een typische ‘nationale’ tussentaal getuigenis aflegt van de soms moeizame introductie van de Noordelijke norm. Heel wat woordkaarten van het Woordenboek van de Vlaamse Dialecten, een regionaal dialectwoordenboek dat in de drie hierboven genoemde gebieden actief is (met name in Frans-Vlaanderen, West- en Oost-Vlaanderen en Zeeuws-Vlaanderen) laten een tegenstelling zien tussen het dialectische Frans-Vlaanderen en het standaardtalige Zeeuws-Vlaanderen, met de twee Belgische provincies als een menggebied (zie b.v. uit de laatste aflevering over de vogels de lemma's ‘roodborstje’ blz. 47, ‘fluiten’ blz. 58, ‘ekster’ blz. 126-127 (Van Den Heede en Van Keymeulen 1996).

In onze bijdrage richten we de aandacht op de taaltoestand in Nederlandstalig België. Hoewel ook in Nederland regiolecten en tussentalen voorkomen, is de Belgische taaltoestand het meest geschikt om het begrip ‘transitiewoordenschat’ te illustreren.

1 Traditionele dialectwoordenschat

De traditionele dialectwoordenschat is de woordenschat van de relatief stabiele, geografisch gedifferentieerde natuurlijke taal van het grootste deel van de taalgemeenschap in de eerste helft van de 20ste eeuw. Hij kan onder het oogpunt van het contrast met de standaardtaal in twee delen verdeeld worden: (a) een deel dat met de standaardtaal naar vorm en betekenis overeenstemt (b.v. het grootste gedeelte van de polysemie van het dialectische lexeem huis), en (b) een deel dat van de standaardtaal naar vorm (b.v. fluitenier ‘wesp’) of betekenis (b.v. de betekenis ‘eigenaardig’ van het dialectische aardig) afwijkt. Bij de overgang van traditioneel dialect naar standaardtaal hoeven de lexemen sub (a) enkel aan de standaarduitspraak aangepast te worden; de lexemen / betekenissen sub (b) moeten worden vervangen of verdwijnen.

Ook vanuit referentieel standpunt kan men de traditionele dialectwoordenschat in twee delen verdelen: (a) de lexemen die refereren aan standen van zaken die in de moderne samenleving niet meer relevant zijn (b.v. kinkee ‘petroleumlamp’); en (b) de lexemen die refereren aan standen van zaken die niet met verdwijnen zijn bedreigd (b.v. zomervogel ‘vlinder’). De lexemen sub (a) zijn te beschouwen als een historische woordenschat, een woordenschat namelijk die enkel nog opgeslagen ligt in het geheugen van de oudste generatie en die verbonden is met een voorbijgestreefd samenlevingstype.

[p. 190]

Hij zal verdwijnen samen met het referentiële complex waarmee hij verbonden is. Het deel (b) is te beschouwen als een ‘brugwoordenschat’ tussen verleden en heden. Die woordenschat zou in principe kunnen overleven; indien hij verdwijnt, is dat niet uitsluitend te wijten aan het verdwijnen van de referent, maar het gevolg van vervangingen binnen het lexicon.

De traditionele dialectwoordenschat van het zuidelijke Nederlands wordt geregistreerd door de grote regionale dialectwoordenboeken: het Woordenboek van de Brabantse Dialecten (wbd), het Woordenboek van de Limburgse Dialecten (wld) en het Woordenboek van de Vlaamse Dialecten (wvd), die aan de universiteiten van Nijmegen (wbd / wld), Leuven (wbd / wld) en Gent (wvd) worden samengesteld. De delen I (Landbouw) en II (Vakterminologieën) van die woordenboeken zijn te beschouwen als een taalmuseum, waarin vooral een historische woordenschat wordt bewaard. Deel III, Algemene Woordenschat, d.i. de woordenschat die niet tot een bepaalde beroepsactiviteit beperkt is, bevat naast historische woordenschat ook wat we hierboven de brugwoordenschat hebben genoemd.

De drie grote regionale woordenboeken zijn voor de beschrijving van de taalsituatie in Nederlandstalig België van groot belang omdat men de traditionele woordenschat, meer bepaald het ‘bruggedeelte’ daarin, als referentiepunt nodig heeft voor de studie van lexicale taalverandering. Het is die woordenschat die in aanmerking komt voor allerlei onderzoek om na te gaan volgens welke processen de traditionele lexemen al dan niet vervangen worden door nieuwe. Om te kunnen bestuderen hoe iets verandert, moet men eerst weten of er iets verandert en wat er verandert. De inventarisatie van de brugwoordenschat is daarom onontbeerlijk voor sociolinguïstisch gericht lexicaal onderzoek.

2 De standaardtaalwoordenschat

De standaardtaalwoordenschat stellen we ons voor als een relatief stabiele, (expliciet) gecodificeerde norm, die de verstaanbaarheid garandeert binnen een taalgebied. De standaardtaal overkoepelt de dialecten en kan daarom maar in beperkte mate geografische verschillen tolereren. Geografische differentiatie waarbij de algemene verstaanbaarheid in het gedrang komt, is bezwaarlijker dan die met betrekking tot verschillend taalgebruik dat wel in het hele taalgebied begrepen wordt.

De standaardtaalwoordenschat is opgeslagen in een als normatief beschouwd woordenboek als Van Dale. In Van Dale worden om verschillende redenen ook sociaal of geografisch beperkte lexemen opgenomen, o.a. om de teksten van grote schrijvers die van sociaal of geografisch gemarkeerde

[p. 191]

woorden gebruik maken, voor heel het taalgebied te ontsluiten. De poging om ook aan de typisch Zuid-Nederlandse / Belgische woordenschat enig recht te doen is in Vlaanderen meermaals op onbegrip gestuit. De blote constatering (labels!) dat een bepaald lexeem enkel in België voorkomt, werd door de Vlamingen meestal opgevat als een afkeuring - mede omdat een dergelijk label niet werd gegeven voor typisch Noordelijke woorden. Deygers (1997) constateert overigens dat de als ‘Zuid-Nederlands’ of ‘Belgisch’ gelabelde woorden een bont gezelschap vormen, dat dringend eens tegen het licht gehouden moet worden.

3 De transitiewoordenschat

Met de term transitiewoordenschat wordt een erg complexe aangelegenheid samengevat. Zodra de standaardtaal in Vlaanderen werd geïntroduceerd, werd de dialectspreker zich bewust van het bestaan van twee taalsystemen: het traditionele dialect en de standaardtaal. Het eerste systeem beheerste hij vlot; naar het tweede werd (in een aantal situaties) veeleer gestreefd dan dat het werd bereikt. We bedoelen dan met transitiewoordenschat de woordenschat die het product is van een diglottische taalsituatie, waarbij de taalgebruiker een hem vertrouwd dialectisch systeem verlaat ten gunste van wat hij als Standaardnederlands beschouwt. De transitiewoordenschat is dus in globo het resultaat van het contact tussen twee lexicale lagen, waarbij dat deel van de traditionele woordenschat waarvan de referenten niet verdwenen zijn, vervangen wordt door (exogene) lexemen die voor standaardtaal worden gehouden (b.v. dialect huts wordt pseudo-standaardtaal stekelvarken ‘egel’).¹ Uiteraard kan dat type woordenschat ook nieuwe inhouden benoemen, die eigen zijn aan de nieuwe maatschappelijke ontwikkelingen.

De transitiewoordenschat beweegt zich naar de standaardtaal toe via tussenvariëteiten als regiolecten en substandaarden, die tussen de traditionele woordenschat (de onderste, ‘natuurlijke’ laag) en de standaardtaalwoordenschat (de bovenste, ‘artificiële’ laag) gesitueerd moeten worden². Tot de transitiewoordenschat kunnen worden gerekend: archaïsmen (noch-

1 In Van Keymeulen 1993: 91 wordt een mededeling aangehaald van een 20-jarige informante uit Zottegem (Oost-Vlaanderen), die verklaarde dat haar grootmoeder voor de egel het woord huts gebruikt, haar moeder stekelvarken, en zijzelf egel. Stekelvarken is een Brabantisme.

2 Het feit dat er een taalcontinuüm bestaat tussen traditioneel dialect en standaardtaal, belet niet dat er vanuit het standpunt van de dialectspreker sprake is van intentionele diglossie. De dialectspreker is zich enkel bewust van het onderscheid dialect tegenover nietdialect, hoe die laatste variant er ook moge uitzien. Voor een discussie over de termen taalcontinuüm en diglossie, zie Willemyns (1985).

[p. 192]

tans i.p.v. evenwel), gallicismen (kader i.p.v. A.N. lijst), purismen (stortbad i.p.v. A.N. douche) en hypercorrectismen (noemen i.p.v. A.N. heten), die het gevolg zijn van resp. invloed van stadhuistaal, Franse taalinvloed, strijd tegen de Franse dominantie en taaionzekerheid. Daarnaast worden er in het Vlaamse bovenregionale taalgebruik ook dialectismen, veelal Brabantismen aangetroffen, die zowel binnen als buiten het Brabantse dialectgebied voor standaardtaal aangezien worden.³ De transitiewoordenschat stellen we ons dus voor als een relatief labiele woordenschat, die typisch is voor het ‘Belgisch Nederlands’. Voor zover geografische patronen in de transitiewoordenschat voorkomen, zijn ze grootschaliger (regiolectisch) dan die in de traditionele dialectwoordenschat.

Taeldeman 1991: 36 constateert lexicale verschuivingen van ‘erg gewestelijke naar minder gewestelijke maar zelden naar absoluut bovengewestelijke varianten’. Hij illustreert dat met enkele lexicale ‘ketens’ voor West-Vlaanderen: sulfer, slachter, biro, zeverlap en renne zijn dialect/lokaal; stekje, beenhouwer, stylo, bavette en park zijn tussentaal/gewestelijk; lucifer, slager, balpen, slabbetje en (kinder)box zijn A.N./bovenregionaal. De ‘echte’ A.N.-woorden hebben blijkbaar niet onmiddellijk ingang kunnen vinden; de traditionele dialectlexemen worden in eerste instantie afgelost door transitiewoorden uit de tussentaal. Ik heb de indruk dat lucifer, slabbetje en box het pleit aan het winnen zijn; ook slager wint terrein; balpen ligt nog wat moeilijk in de Vlaamse mond.

De inbreng van de Brabantse traditionele dialectwoordenschat - een derde lexicale laag die in de niet-Brabantse dialecten interfereert - kan verklaard worden enerzijds door het feit dat het Brabants het dialect is van een expansieve regio⁴ - de as Antwerpen-Brussel vormt het economische zwaartepunt van Vlaanderen, anderzijds vanuit de spanning die in de receptieve gebieden bestaat tussen de twee andere lexicale systemen. Doordat de standaardtaal als systeem exogeen is, beschouwt de dialectspreker in een aantal gevallen een exogeen (Brabants) woord ten onrechte als standaardtaal (zie De Schutter 1973). De invloed van het Brabantse lexicon in andere dialectgebieden is grotendeels een gevolg van de interferentie tussen traditioneel dialect en standaardtaal in die gebieden, en daardoor een secundair verschijnsel.

De Brabantse expansie is al door heel wat dialectische woordkaarten geïllustreerd. Het is nu mogelijk geworden om op basis van de gecombi-

3 Het Brabantse dialectgebied omvat in België de provincies Antwerpen en Vlaams-Brabant, Brussel en delen van de oostelijke, resp. de westelijke rand van Oost-Vlaanderen en Limburg.

4 Voor de Brabantse expansie, zie o.a. Goossens (1970).

[p. 193]

neerde databases van wvd, wbd en wld lexicale overzichtskaarten te tekenen voor heel het zuidelijk-Nederlandse dialectgebied, waardoor de Brabantse expansie zeer goed gedocumenteerd zal kunnen worden. De eerste overzichtskaart (‘Prikkeldraad’ in Ryckeboer 1981: 184) die op basis van het wvd-wbd-wld-materiaal is getekend, leverde al onmiddellijk een mooi voorbeeld op: het Brabantse pinnekesdraad bleek de Vlaamse en de Limburgse dialectwoorden te verdringen. Voor een heel aantal begrippen bevat de database gegevens uit chronologisch verschillende periodes. Door de vergelijking van woordkaarten op basis van het materiaal-Willems (1886) en eigentijdse wvd-gegevens (1980) kon Devos (1989) de expansie aantonen van het Brabantse kieken ‘kip’ over het Vlaamse dialectgebied.

De woordenschat van het Belgisch Nederlands ontbeert nog altijd een gedegen systematische beschrijving op wetenschappelijke grondslag⁵; de labels in Van Dale voldoen duidelijk niet. Voor zo'n beschrijving zijn twee wegen denkbaar: (a) een analyse van oordelen m.b.t. de acceptabiliteit van lexemen door een (representatief) aantal (representatieve) personen; (b) een analyse van een corpus van representatieve teksten. In onze moderne electronische tijden denkt men in eerste instantie aan een grootscheepse corpusanalyse.⁶

We hebben hierboven de transitiewoordenschat gekarakteriseerd als de typische woordenschat van het Belgisch Nederlands en als ‘relatief labiel’. In de term zelf ligt het idee besloten dat de betreffende woordenschat maar een voorbijgaande fase is in een veranderingsproces naar de noordelijke standaardtaal toe. Onderzoek zal moeten uitwijzen (de tijd zal moeten leren?) of de typisch Belgisch-Nederlandse woordenschat (enigszins) gestabiliseerd is of niet, en of die woordenschat eventueel aan de hand van een stabiliteitscriterium ingedeeld kan worden. Cultuurgebonden lexemen die verwijzen naar de Belgische maatschappelijke organisatie b.v. zijn ongetwijfeld stabieler dan andere (b.v. rijkswacht tegenover Noordelijk marechaussee). Het is hoe dan ook moeilijk een beschrijving aan te vatten van een object dat aan sterke veranderingen onderhevig is. De hamvraag is dus in welke mate de Vlamingen nog steeds het gevoel hebben het ‘goede’ Nederlands te moeten leren, en zich daarbij (bewust of onbewust) op de noordelijke standaardtaal richten. Bij de samenstelling van een corpus Belgisch Nederlands zal er in elk geval mee rekening gehouden moeten worden

5 Het Zuidnederlands Woordenboek van Walter De Clerck (1981) heeft een erg heterogene basis, die heel wat kritiek heeft gekregen.

6 De krijtlijnen van het onderzoek van het Belgisch Nederlands op basis van corpusanalyse werden uitgezet in Decaluwe (1997)

[p. 194]

dat in Vlaanderen - in tegenstelling tot in Nederland - nog steeds heel wat professionele schrijvers zeer bewust met taal(zuivering) bezig zijn en dat heel wat teksten door taalkundig geschoolden (of door Nederlanders) worden nagekeken en ‘verbeterd’ naar de noordelijke norm toe. Vraag is in hoeverre een corpusanalyse van Belgisch-Nederlandse teksten niet veeleer een taalattitude zal reveleren dan een taaltoestand.

5 Besluit

We hebben in het bovenstaande een erg complexe situatie schematisch proberen te beschrijven. Het traditionele dialect, de standaardtaal en de tussentalen zijn sociaal en situationeel gedifferentieerd en werken op een ingewikkelde manier op elkaar in. Om de taalsituatie in Nederlandstalig België op het lexicale vlak adequaat te beschrijven is de inventarisering van de traditionele dialectwoordenschat een conditio sine qua non voor de studie van de massale taalverandering die sedert enkele decennia op gang is gekomen. Een onderzoek naar de attitude ten opzichte van de Noordelijke norm en naar de normerende krachten in Nederlandstalig België is onontbeerlijk om in te schatten in hoeverre de taalverandering een bepaald gestabiliseerd niveau heeft bereikt om als object van descriptief onderzoek te kunnen dienen.

[p. 195]

Bibliografie

Caluwe, J. de
	1997	Noord/Zuid-variatie in de Nederlandse standaardtaal (ongepubliceerd rapport, Vakgroep Nederlandse Taalkunde RUG)
Clerck, W. de
	1981	Zuidnederlands Woordenboek. Nijhoff, 's-Gravenhage/Antwerpen.
Devos, M.
	1989	Het materiaal Willems als bron voor woordgeografisch onderzoek. In: Goossens J. et al. (reds.) Honderd jaar Enquête Willems (Themanummer 2 van Taal en Tongval), blz. 119-132.
Deygers, K.
	1997	‘Hoe Vlaams is de Grote Van Dale’. In: Jaarboek van de Stichting Instituut voor Nederlandse Lexicologie (in voorbereiding).
Goossens, J.
	1970	‘Belgisch Beschaafd Nederlands en Brabantse expansie’. In: De Nieuwe Taalgids. Van Haeringennummer. blz. 54-70.
Goossens, J.
	1974	‘Taal’. In: Winkler Prins Encyclopedie van Vlaanderen V. Brussel, blz. 51-56.
Heede, Vicky van den, en J. van Keymeulen
	1996	Woordenboek van de Vlaamse Dialecten. Deel III Algemene Woordenschat. Aflevering 1: Vogels. Tongeren.
Keymeulen, J. van
	1992	De algemene woordenschat in de grote dialectwoordenboeken (wbd, wld, wvd). Een methodologische reflectie (ongepubliceerde doctoraatsverhandeling, Universiteit Gent).
Keymeulen, J. van
	1993	Een verkennend taalgeografisch onderzoek naar lexicaal dialectverlies in Nederlandstalig België. In: Taal en Tongval 45. blz. 75-101.
Ryckeboer, H.
	1981	Woordenboek van de Brabantse Dialecten. Deel II,1. (recensie). In: Leuvense Bijdragen 70. blz. 179-185.
Schutter, G. de
	1973	'Eksogeen taalgebruik in Zuid-Nederland. In: Album Willem Pée. Tongeren, blz. 117-124.
Taeldeman, J.
	1991	Dialect in Vlaanderen. In: Het Dialectenboek 1. Kroesels op de bozzem. Waalre. blz. 34-52.
Van Dale
		= Geerts, G. en H. Heestermans, Van Dale. Groot Woordenboek der Nederlandse Taal. Van Dale Lexicografie, Utrecht / Antwerpen.
Willemyns, R.
	1985	Diglossie en taalcontinuum: twee omstreden begrippen. In: Brussels Boeket. blz. 187-229.