Taal en Tongval. Jaargang 49

[p. 5]

[Themanummer 10
Standaardisering in Noord en Zuid]

Renée van Bezooijen, Jan Stroop, Johan Taeldeman
Standaardisering in Noord en Zuid

Inleiding

Dit tiende (!) themanummer van Taal en Tongval is gewijd aan allerlei aspecten van (sub)standaardisering in Nederland en Vlaanderen. Het is weer tot stand gekomen in het verlengde van een aan deze thematiek gewijd Taal en Tongval-symposium, dat plaats had op 12 december 1997 in de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde te Gent.

Het bereik en de invalshoek van de bijdragen vertonen nogal wat variatie. Sommige zijn mononationaal (Nederland of Vlaanderen), andere binationaal (Nederland en Vlaanderen). Van die laatste zijn de meeste synchroon, maar enkele vertonen ook een (schijnbare of reële) diachrone dimensie, zodat daarin het thema convergentie vs. divergentie bespeeld kan worden. Een opmerkelijke variatie kunnen we ook constateren in de manier waarop de diverse auteurs de basistermen ‘standaardtaal’ en ‘standaardisering’ hanteren. Liever dan er bij de medewerkers op aan te dringen dat ze op dat punt de violen gelijk(er) gaan stemmen, hebben wij de ‘vrijheid blijheid’-strategie gevolgd omdat we van mening waren dat uit thesen en antithesen spontaan synthesen moeten kunnen groeien.

De eerste drie artikels in dit themanummer zijn ontstaan uit de lezingen die op het symposium werden gehouden door de geïnviteerde sprekers.

Jan Stroop ontplooit in het eerste artikel zijn visie op het ontstaan, de ingrediënten en de ‘dragers’ van het ‘Poldernederlands’, een thema waarmee hij van alle Nederlandse taalkundigen tijdens het laatste jaar het vaakst de media haalde. Bedoeld is hier een bepaalde van het abn afwijkende variëteit van ‘Omgangsnederlands’ (of ‘Algemeen Aanvaard Nederlands’), die op dit ogenblik vooral door ‘ontwikkelde vrouwen tot ongeveer 40 jaar’ gesproken wordt, maar bezig is zich in bredere lagen van jongere spreeksters en gaandeweg ook sprekers te verbreiden.

Het belangrijkste (fonologische) ingrediënt is de verlaging en eventueel delabialisering van de diftongen, volgens Stroop een heel natuurlijke ont-

[p. 6]

wikkeling, die tot voor kort nog door het onderwijs en het gezag van het abn tegengehouden kon worden. Een uitdagende bijdrage in een directe waamemingsstijl, die ongetwijfeld systematisch(er) sociolinguïstisch onderzoek zal uitlokken.

Met de tweede lezing - op uitnodiging - van Renée van Bezooijen blijven we weliswaar in Nederland maar wordt het accent verlegd naar sociaalpsychologisch onderzoek naar taalattitudes, meer bepaald naar intuïties over de graad van standaardtaligheid en mooiheid van bepaalde spraakfragmenten. Uit het empirisch goed onderbouwd onderzoek van Van Bezooijen blijkt dat ‘leken’ en taalkundigen gemeenschappelijk ‘een duidelijk en gedetailleerd beeld voor ogen staat hoe het prototypische hedendaagse Standaardnederlands klinkt’.

Op het esthetische vlak (graad van mooiheid) zijn de oordelen eveneens consistent: gestandaardiseerde fragmenten scoren beter dan niet-gestandaardiseerde fragmenten. De meest plausibele verklaring hiervoor ligt volgens Van Bezooijen bij de opgelegde-normhypothese (= de aan de standaardtaal toegemeten superioriteit wordt via onderwijs en media opgedrongen).

Al in z'n proefschrift (1996) heeft Hans Van de Velde een sterke feitelijke divergentie tussen Noord en Zuid op uitspraakvlak kunnen aantonen. In het Noorden hebben zich in de laatste 60 jaar allerlei fonologische veranderingsprocessen kunnen doorzetten (b.v. verstemlozing van v/z/g), terwijl in het Zuiden de (aanvankelijk op Noord-Nederlandse leest geschoeide) uitspraaknorm merkwaardig stabiel bleef. Door op datzelfde materiaal een factoranalyse en een schaalanalyse toe te passen en door de resultaten daarvan met elkaar te verbinden weet Van de Velde ‘prototypische variëteiten van het Standaard-Nederlands’ te construeren (noordelijke en zuidelijke) die ook een ‘vooruitkijkende’ waarde (kunnen) hebben en nog duidelijker de zich voltrekkende divergentie in beeld brengen.

Aan deze drie symposiumlezingen zijn met instemming van de redactie nog negen andere artikels toegevoegd die qua thematiek en benaderingswijze wel sterk variëren maar toch focussen op een of ander aspect van (sub)standaardisering in Noord en Zuid of in beide.

Bij Veronique De Tier, Nele Raes en Christof Vanden Eynde is de focus gericht op de dialecten van enkele Nederlandse grensdorpen in Oost-Zeeuws-Vlaanderen en op het dialect van hun ‘tegenhangers’ aan de Belgische kant van de rijksgrens aldaar.

[p. 7]

Hoewel de rijksgrens daar in het traditionele dialect nauwelijks een dialectgrens vormde, zien we nu in een periode van lexicale nivellering (naar de standaardtaal toe) een sterke(re) divergentie optreden doordat in de Nederlandse dorpen het dialect steeds meer nivelleert in de richting van de noordelijke standaardtaal en in de Belgische dorpen steeds meer naar de Belgische substandaard toe. Naarmate echter die twee overkoepelende variëteiten zullen convergeren (naar de noordelijke norm toe), zal die dialectdivergentie heel waarschijnlijk weer ongedaan gemaakt worden.

Katrien Deygers en Greet Cornelissen nemen de taalattitudes en het taalgebruik van de Nederlandse immigranten in de Belgische Noorderkempen onder de loep. Ondanks een behoorlijke vertrouwdheid (passieve kennis) met het Belgisch-Nederlandse lexicon blijven zij in hun eigen taalgebruik de voorkeur geven aan Noord-Nederlandse equivalenten. In het algemeen schatten zij de noordelijke variëteit van de Nederlandse standaardtaal hoger in. De meeste Vlaamse spreektaalvariëteiten worden (terecht) niet eens als standaardtaal erkend.

In hun empirisch goed onderbouwde bijdrage buigen Dirk Geeraerts en Stef Grondelaers zich over de vraag of taalpropaganda ook (het beoogde) effect heeft. Hun onderzoekshorizon is Vlaanderen, waar taalpropagandisten bijna uitzonderingsloos voor een sterke(re) convergentie met het Noorden geijverd hebben; de onderzochte domeinen zijn kledingtermen en voetbaltermen. Hun resultaten wijzen in de richting van een ‘beperkte en onregelmatige’ invloed, die in vier tendensen samen te vatten is. Basisvoorwaarde bij dat alles is volgens de auteurs echter dat ‘de spontane taalontwikkeling [al, J.T.] dezelfde richting uitgaat als de gepropageerde’.

Vijfentwintig jaar na het artikel van Georges De Schutter over exogeen taalgebruik in Vlaanderen heeft Dominique Lebbe aan de hand van enkele Gentse sociolinguïstische scripties onderzocht welke impact dat fenomeen op het huidige Vlaamse woordgebruik nog heeft. Zijn empirisch degelijk gefundeerde conclusie klinkt somber, het exogenisme (en bijgevolg een foutief of op z'n minst houterig woordgebruik) woekert nog steeds in Vlaanderen, het sterkst bij vrouwen en bij Vlamingen met een hogere opleiding. Wat de factor leeftijd betreft constateert Lebbe weinig of geen verbetering. Oorzaken hiervan zijn, aldus Lebbe, een nauwelijks verminderde hetze tegen het dialect (nog altijd de endogene variëteit bij uitstek voor de meeste Vlamingen), de normatieve sfeer die nog altijd de moedertaallessen domineert en een zekere variatievijandigheid die daarmee samenhangt.

[p. 8]

Dick Smakman en Renée van Bezooijen voerden bij 115 Nederlandse informanten met een verschil in leeftijd, regionale herkomst, geslacht en opleidingsniveau een verkennend onderzoek uit naar populaire ideeën over de standaardtaal in Nederland. Daaruit bleek dat Nederlanders het begrip standaardtaal vooral associëren met regionale neutraliteit, gemeenschapstaal, gecodificeerdheid en een verzorgde uitspraak. Vooral nieuwslezers en ook wel leerkrachten Nederlands werden aangeduid als prototypische standaardtaligen, radiomensen meer dan tv-mensen, nieuwslezers van de publieke omroep meer dan die van de commerciële zenders. Een vervolgonderzoek bij taalkundige professionals zou hier erg interessant zijn.

Dat ook reclameteksten zich uitstekend lenen tot onderzoek naar taalverschillen tussen Noord en Zuid, bewijst het artikel van Katrien Stroobants. Voor twee grammaticale topics, nl. de vervoeging van kunnen en zullen (kun(t)/zul(t) vs. kan/zal) en de rode vs. groene volgorde in bijzinnen met voltooid deelwoord + hebben/zijn/worden constateert ze interessante verschillen. Die verschillen kunnen bovendien een zekere diachrone dimensie krijgen (althans vanuit een schijnbare-tijdsinvalshoek) als je een onderscheid maakt tussen reclameboodschappen die zich vooral op jongeren richten of vooral op volwassenen. Op die manier meent Stroobants m.b.t. de vervoeging van kunnen/zullen een divergerende ontwikkeling tussen Noord en Zuid (resp. kun(t)/zul(t) en kan/zal) te kunnen waarnemen.

De bijdrage van Roxane Vandenberghe, Filip Devos en Yves Serbruyns gaat terug op een uitgebreid corpusonderzoek van laatstgenoemde waarin voetbalterminologie in geschreven en gesproken voetbalverslaggeving in Noord en Zuid centraal stond. Hier is vooral op de volgende onderzoeksvragen gefocused: (1) de verhouding Nederlandse vs. vreemde (vooral Engelse) termen in Noord en Zuid (contrastief), (2) de graad van terminologische variatie in geschreven en gesproken bronnen en (3) de representatie van voetbaltermen in de woordenboeken van Van Dale en Koenen en in het voetbalwoordenboek van Sieckmann (1978).

Vicky Van Den Heede en Johan Taeldeman schrijven in hun artikel over sommige aspecten van de wielrennerstaal in Vlaanderen en Nederland. Zij vergelijken op basis van de Gentse scriptie van Dewitte (1991) termen uit de wielrennerij voor drie taalvariëteiten: de noordelijke standaardtaal, de zuidelijke (sub)standaardtaal en een Vlaams dialect (in het zuidoosten van West-Vlaanderen). Daarbij komen een aantal interessante tendensen aan het licht, o.a. een sterke Franse georiënteerdheid in het algemeen, een sterke maar

[p. 9]

toch in kracht afnemende impact van Vlaanderen op de Noord-Nederlandse rennerstaal en in Vlaanderen (meer bepaald in de standaardtaal van Vlaamse wielerjournalisten) een sterke neiging tot purisme.

In de laatste bijdrage in deze bundel vestigt Jacques Van Keymeulen de aandacht op het (vrij) recente fenomeen van de ‘transitiewoordenschat’ in Vlaanderen, die een tussenpositie inneemt tussen de traditionele dialectwoordenschat en de standaardwoordenschat.

Naargelang standaardtalig Vlaanderen in de toekomst meer naar het Noorden toe of van het Noorden weg zal evolueren, zal deze voorlopig nog labiele (vooral op Brabantse leest geschoeide) transitiewoordenschat resp. afzakken naar een regiolectische status of opklimmen tot Vlaamse (sub?)standaard.

Zoals al gezegd werd, cirkelen de twaalf bijdragen in soms erg verschillende banen rond het centrale thema ‘standaardisering’. Dat een behoorlijk aantal ervan een contrastief aspect bevat, wijst (ook) op een toenemende belangstelling voor wat er met onze taal gebeurt aan de andere kant van de Belgisch-Nederlandse rijksgrens. Nu er grote nwo/fwo-projecten opgezet zijn om het Nederlands in z'n binationale reilen en zeilen in kaart te brengen, stelt Taal en Tongval ook na dit themanummer graag z'n publicatieruimte ter beschikking van alle personen en groepen die bij dat (soort van) onderzoek betrokken zijn.